Θρησκευτικά (Α Γυμνασίου) - ΑΝΕΝΕΡΓΟ: Ηλεκτρονικό Βιβλίο

Κεφάλαιο Β΄

Η Έξοδος
Ο Θεός ελευθερώνει το λαό και τον καθοδηγεί

Η πορεία των Ισραηλιτών προς τη γη της Επαγγελίας

Χρονολογικό πλαίσιο της εποχής της Εξόδου

Οι βιβλικές διηγήσεις για την Έξοδο

Μιλώντας για Έξοδο εννοούµε την απελευθέρωση των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο, όπου ζούσαν πια σκλαβωµένοι, και την πορεία τους προς τη Γη της Επαγγελίας • τη χώρα δηλαδή που είχε υποσχεθεί ο Θεός στους Πατριάρχες. Τις διηγήσεις γύρω από αυτά τα µοναδικά γεγονότα τις βρίσκουµε στο βιβλίο που ονοµάζεται Έξοδος, καθώς και σε άλλα βιβλία της Παλαιάς ?ιαθήκης. Στην καρδιά των διηγήσεων της Εξόδου βρίσκεται η ?ιαθήκη που έκλεισε ο Θεός µε τον ισραηλιτικό λαό στο Σινά.

Ποια είναι η εποχή της Εξόδου;

Οι περισσότεροι ερευνητές την τοποθετούν στο τέλος του 13ου αι. π.Χ. Πιο συγκεκριµένα, φαραώ της καταδυναστεύσεως* των Ισραηλιτών θεωρείται ο Ραµσής Β΄ (1290-1224 π.Χ.) , ενώ φαραώ της Εξόδου θεωρείται ο διάδοχός του, Μερνεπτά (1224-1204 π.Χ.). Πρόκειται για µια εποχή αναστατώσεων στην Αίγυπτο. Οι Φιλισταίοι επιχειρούσαν να εισβάλουν στη χώρα, ενώ άλλοι λαοί υποδουλωµένοι στους Αιγυπτίους επαναστατούσαν.

?εν ξεχνάµε βέβαια ότι τα περισσότερα κείµενα της Παλαιάς ?ιαθήκης τα σχετικά µε την Έξοδο γράφηκαν πολύ αργότερα από την εποχή που συνέβησαν τα γεγονότα.

Πού διαδραµατίζεται η ιστορία της Εξόδου;

Οι Ισραηλίτες αναχωρούν από το ανατολικό ?έλτα του Νείλου, όπου κυρίως ήταν εγκατεστηµένοι. Μετά τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας περνούν απέναντι στη χερσόνησο του Σινά. Αποφεύγουν να ακολουθήσουν τη σύντοµη παραλιακή οδό, για να µην απειληθούν από τον αιγυπτιακό στρατό. Έτσι παίρνουν το δύσκολο δρόµο προς τα νότια, που περνάει µέσα από άγονες ερήµους. Φτάνουν στο όρος Σινά, όπου τους δίδεται ο Νόµος, και στη συνέχεια πορεύονται προς την Κάδη. Εκεί βρίσκουν καταφύγιο και οργανώνονται πριν από την είσοδό τους στη Γη της Επαγγελίας.

Προφήτες: οι μεγάλοι πρωταγωνιστές της εποχής

Ποιος είναι ο µεγάλος πρωταγωνιστής των διηγήσεων; Ο Μωυσής, ένας άνθρωπος που υπήρξε ηγέτης, ήρωας, νοµοθέτης, προφήτης, µεσίτης ανάµεσα στο Θεό και στο λαό του. Πάνω απ’ όλα όµως: «ο φίλος του Θεού». Ο ίδιος ο Χριστός είπε γι’ αυτόν: «Αν αληθινά πιστεύατε όσα έγραψε ο Μωυσής, θα πιστεύατε και σ’ εµένα, αφού εκείνος έγραψε για µένα» (Ιω 5, 46).

Το Α΄ κεφάλαιο του βιβλίου µας, όπως άλλωστε και το βιβλίο της Γενέσεως, τελείωνε µε την ειδυλλιακή εικόνα της οικογένειας του Ιωσήφ, του αγαπηµένου γιου του Ιακώβ, να ζει ευτυχισµένα στην Αίγυπτο. Το βιβλίο της Εξόδου αρχίζει µε την περιγραφή της καταπίεσης των απογόνων του Ιακώβ, που είναι πια πολυάριθµοι.

Στα µαθήµατα του Β΄ κεφαλαίου του βιβλίου µας: α) θα ακολουθήσουµε τα χνάρια της πορείας των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο, µέχρι την είσοδό τους στη Γη της Επαγγελίας, β) θα προσπαθήσουµε να καταλάβουµε µέσα από τα ίδια τα βιβλικά κείµενα πώς αυτοί οι ταλαιπωρηµένοι σκλάβοι γίνονται ένας λαός µε συνοχή* και συνείδηση, ο Ισραήλ. Είναι ο λαός που αναλαµβάνει µια σπουδαία αποστολή: να µιλήσει στον κόσµο για τον ένα και µοναδικό Θεό και να προετοιµάσει τους ανθρώπους για τον ερχοµό του Χριστού.

8. Ο λαός ζει σκλαβωµένος στην Αίγυπτο - Ο Θεός αποκαλύπτεται στο Μωυσή

α) Οι Ισραηλίτες καταπιέζονται σκληρά στην Αίγυπτο

Oι αρχαιολογικές ανασκαφές στισ πόλεις Πιθώμ και Ραμεσσή επιβεβαίωσαν ότι ιδρυτής τουσ ήταν ο Ραμσής Β΄.Απέδειξαν ακόμη ότι η καταναγκαστική εργασίαστην Αρχαία Αίγυπτο ήταν πράγματι σκληρή.

Ο Ιωσήφ και τ' αδέρφια του, καθώς και ολόκληρη εκείνη η γενιά πέθανε. Εν τω μεταξύ οι Ισραηλίτες πολλαπλασιάζονταν και πλήθαιναν και γίνονταν πολύ ισχυροί, έτσι που όλη η χώρα γέμισε απ' αυτούς. Τότε στο θρόνο της Αιγύπτου ανέβηκε ένας νέος βασιλιάς, που δε γνώριζε τον Ιωσήφ. Είπε, λοιπόν, στο λαό του: «Βλέπετε ότι αυτοί οι Ισραηλίτες είναι λαός πολυάριθμος ... Πρέπει να βρούμε έναν τρόπο για να μην πολλαπλασιάζονται συνεχώς. Γιατί αν γίνει κανένας πόλεμος, τότε αυτοί θα ενωθούν με τους εχθρούς μας, θα μας πολεμήσουν και θα φύγουν από τη χώρα...». Όρισαν, λοιπόν, οι Αιγύπτιοι εργοδηγούς* για να εξουθενώνουν* τους Ισραηλίτες, επιβάλλοντάς τους βαριά έργα. Με τον τρόπο αυτό έχτισαν για το φαραώ τις πόλεις Πιθώμ και Ραμεσσή, που χρησίμευαν για την αποθήκευση εφοδίων. Τους έκαναν τη ζωή αβάστακτη με τη σκληρή δουλειά. Τους φόρτωναν όλες τις αγροτικές δουλειές και κάθε λογής αγγαρεία*. Όσο όμως τους καταπίεζαν τόσο οι Ισραηλίτες πλήθαιναν... Έβγαλε τότε διαταγή ο φαραώ για όλο το λαό και είπε: «Κάθε αγόρι που γεννιέται από τους Εβραίους να το ρίχνετε στο Νείλο...».

β) Ένα εβραιόπουλο σώζεται απ' το νερό: ο Μωυσής

Εκείνη την εποχή ένας άντρας από τη φυλή Λευί πήρε για σύζυγο μια κοπέλα, επίσης από την ίδια φυλή. Η γυναίκα έμεινε έγκυος, γέννησε αγόρι και ... το έκρυψε για τρεις μήνες. Δεν ήταν όμως δυνατό να το κρύβει περισσότερο. Πήρε λοιπόν ένα καλάθι από πάπυρο το άλειψε με πίσσα, έβαλε μέσα το παιδί και το άφησε στις καλαμιές, στις όχθες του Νείλου. Έβαλε και την αδερφή του παιδιού να παρακολουθεί από μακριά τι θα γίνει ... Η κόρη του φαραώ ήρθε να λουστεί στο Νείλο. Κάποια στιγμή, είδε το καλάθι ανάμεσα στα καλάμια κι έστειλε τη δούλη της να το πάρει. Το άνοιξε κι είδε μέσα ένα μικρό αγόρι που έκλαιγε. Το λυπήθηκε και είπε: «Αυτό είναι εβραιόπουλο». Τότε η αδερφή του παιδιού ρώτησε την κόρη του φαραώ: «Να πάω να σου φωνάξω μια τροφό* από τις Εβραίες, να σου θηλάζει το παιδί;». Η κόρη του φαραώ της λέει: «Πήγαινε».

Πάει το κορίτσι και φωνάζει τη μητέρα του παιδιού. Έτσι πήρε η γυναίκα το παιδί και το θήλαζε. Όταν το παιδί μεγάλωσε, το έφερε στη θυγατέρα του φαραώ. Εκείνη το υιοθέτησε και του έδωσε το όνομα Μωυσής.

Το όνομα Μωυσής είναι η απόδοση στα ελληνικά του εβραϊκού Μωσέ που έχει αιγυπτιακή προέλευση και σημαίνει το παιδί (όπως π.χ. τα αιγυπτιακά ονόματα Τούθ - μωσέ, Ρα - μωσέ).

Ο Μωυσής ανατράφηκε στην αιγυπτιακή αυλή κι όταν μεγάλωσε έγινε άνδρας δυνατός και δίκαιος. Οι αδικίες όμως που γίνονταν σε βάρος των συμπατριωτών του τον έφεραν στο σημείο να σκοτώσει έναν Αιγύπτιο που βασάνιζε κάποιο συμπατριώτη του. Για να αποφύγει την τιμωρία αναγκάστηκε να καταφύγει στη γη Μαδιάμ. Εκεί δούλευε βόσκοντας τα πρόβατα του ιερέα Ιοθώρ, ο οποίος τον εκτίμησε και τον έκανε γαμπρό του.

Ο Μωυσής μπροστά στη φλεγόμενη βάτο,
φορητή εικόνα του 12ου αι. στη Μονή του Σινά

γ)«Εγώ ειμί ο Ών»: Η φλεγόμενη βάτος

Κάποτε ο Μωυσής οδηγώντας τα πρόβατα πέρα από την έρημο, έφτασε στο βουνό του Θεού, το Χωρήβ. Τότε του φανερώθηκε ο άγγελος του Κυρίου μέσα σε πύρινη φλόγα που έβγαινε από μια βάτο. Ο Μωυσής είδε πως ενώ η βάτος είχε πάρει φωτιά κι ήταν μέσα στις φλόγες, δεν καιγόταν να γίνει στάχτη. Είπε λοιπόν: «Ας πάω, να δω ...». Όταν ο Κύριος είδε ότι ο Μωυσής πλησίαζε ... του φώναξε μέσα από τη βάτο: «Μωυσή, Μωυσή ... βγάλε τα σανδάλια σου . γιατί ο τόπος όπου στέκεσαι είναι τόπος άγιος. Εγώ είμαι ο Θεός των προγόνων σου, ο Θεός του Αβραάμ, ο Θεός του Ισαάκ και ο Θεός του Ιακώβ». Τότε ο Μωυσής σκέπασε το πρόσωπό του, γιατί φοβόταν να κοιτάξει το Θεό. Ο Κύριος συνέχισε: «Είδα τη δυστυχία του λαού μου στην Αίγυπτο και άκουσα την κραυγή τους εξαιτίας των καταπιεστών τους. Ξέρω τα βάσανά τους. Γι' αυτό κατέβηκα να τους γλιτώσω από τους Αιγυπτίους και να τους φέρω σε μια χώρα μεγάλη και εύφορη, στη χώρα όπου ρέει γάλα και μέλι. Τώρα εγώ σε στέλνω στο φαραώ, να βγάλεις το λαό μου, τους Ισραηλίτες, από την Αίγυπτο».

Ο Μωυσής είπε στο Θεό: «Ποιος είμαι εγώ για να πάω στο φαραώ και να βγάλω τους Ισραηλίτες από την Αίγυπτο;». «Εγώ θα είμαι μαζί σου», του απάντησε ο Θεός. Αλλά ο Μωυσής είπε πάλι: «Καλά, εγώ θα πάω στους Ισραηλίτες και θα τους πω 'ο Θεός των προγόνων σας με έστειλε σε σας'. Αυτοί όμως θα με ρωτήσουν 'ποιο είναι το όνομά του;'. Τι θα τους πω;». Τότε ο Θεός απάντησε στο Μωυσή: «Εγώ είμαι εκείνος που είμαι». Ο Μωυσής όμως είπε στον Κύριο: «Εγώ, Κύριέ μου, ποτέ μέχρι σήμερα δεν ήμουν επιδέξιος ομιλητής ούτε κι έγινα από την ώρα που άρχισες να μου μιλάς. Είμαι βραδύγλωσσος, τραυλίζω». Ο Κύριος του είπε: «Ποιος έδωσε το στόμα στον άνθρωπο;... Πήγαινε... κι εγώ θα είμαι μαζί σου»... Ο Μωυσής απάντησε: «Σε παρακαλώ, Κύριέ μου, στείλε κανέναν άλλον». Τότε ο Κύριος ... του είπε: «Έχεις τον αδερφό σου τον Ααρών. Αυτός θα μιλάει αντί για σένα στο λαό και θα είναι το στόμα σου».

Ο Μωυσής γεμάτος πίστη στο Θεό και δύναμη κατέβηκε από το βουνό. Πήρε τον αδερφό του Ααρών και πήγαν στην Αίγυπτο, όπου ανακοίνωσαν στους Ισραηλίτες όσα είχε πει ο Θεός. Αυτοί πίστεψαν και κατάλαβαν ότι ο Κύριος είχε στρέψει το ενδιαφέρον του στους Ισραηλίτες και είχε δει τη δυστυχία τους. Έσκυψαν τότε και προσκύνησαν.

Για τους Εβραίους το όνομα ενός ανθρώπου δε δινόταν στην τύχη, αλλά δήλωνε κάτι για το χαρακτήρα και το ρόλο του προσώπου που το έφερε.

Το όνομα του Θεού
στην Παλαιά Διαθήκη

Το όνομα του Θεού που γράφεται
στα εβραϊκά με τέσσερα γράμματα
(βλέπε παρακάτω το τετραγράμματο)
διαβάζεται Γιαχβέ. Όταν αργότερα
(τον 3ο αι. π.Χ.) η Παλαιά Διαθήκη
μεταφράστηκε στα ελληνικά το όνομα
αποδόθηκε με τη φράση
«ἔγώ εἰμί ὁ ὦν».
Οι ειδικοί επιστήμονες κατέληξαν
ότι σημαίνει: α) ότι είναι ένας και
μοναδικός, β) είναι αιώνιος και
γ) δίνει ζωή σε ό,τι υπάρχει.
Αργότερα οι Ισραηλίτες χρησιμοποίησαν
για το Θεό και το όνομα Αδωνάι,
που σημαίνει «Κύριος». Το όνομα
αυτό επικράτησε και χρησιμοποιείται
μέχρι σήμερα από τους Εβραίους στους
ψαλμούς και στις προσευχές
της Συναγωγής.

Μωυσής, άγαλμα του Μιχαήλ Αγγέλου
στον Άγιο Πέτρο του Βίνκολι (16ος αι.,
Ιταλία). Θεωρείται το ωριμότερο έργο του
καλλιτέχνη. Λέγεται μάλιστα ότι όταν το
τέλειωσε στάθηκε μπροστά του και είπε:
«Γιατί δε μιλάς;»

Εργασία στην τάξη

Βρείτε στο χάρτη τους τόπους που αναφέρονται στα κείμενα.
Αφηγηθείτε στην τάξη τις παρ. α' και β' όσο πιο παραστατικά μπορείτε χρησιμοποιώντας ακόμη και διάλογο.
Στην παρ. γ' ο θεός φανερώνεται στο Μωυσή. Τι του αποκαλύπτει και τι του ζητάει να κάνει; Υπογραμμίστε τις σχετικές εκφράσεις στο κείμενο.
Δικαιολογήστε τις δυσκολίες του Μωυσή να ανταποκριθεί στην κλήση του θεού. Πώς κρίνετε την τελική του απόφαση;
Εκφράστε τις ιδέες σας γύρω από το τι μπορεί να φανερώνει για τη δύναμη και τη δράση του θεού η φλεγόμενη βάτος.
Στην παρ. γ' τι δείχνουν τα λόγια του θεού για τη σχέση του με τον Ισραήλ; Σε συνεργασία με το διπλανό σας - και συμβουλευόμενοι και τις σχετικές πληροφορίες από το μάδημα 3 - βρείτε εικόνες και σύμβολα που μπορούν να εκφράσουν μια τέτοια σχέση.
ΜΜε το όνομά του ο θεός δηλώνει ότι «είναι πάντα εδώ»: Προσπαθήστε να φανταστείτε και να εκφράσετε τις σκέψεις και τα συναισθήματα των καταπιεσμένων Ισραηλιτών, όταν ο Μωυσής τους το φανέρωσε.
Συζητήστε παραδείγματα φαινομένων καταπίεσης και καταδυνάστευσης ανδρώπων και λαών στην εποχή μας. Τι μας βοηδούν να καταλάβουμε περισσότερο για τους ανδρώπους αυτούς οι βιβλικές διηγήσεις;

Προτάσεις για εργασία και δραστηριότητες

Ο Χριστός Παντοκράτωρ, τοιχογραφία του Θεοφάνη του Κρητικού στον τρούλο της Μονής Σταυρονικήτα (16ος αι., Άγιον Όρος)

Προσπαθώ να καταλάβω περισσότερο

Συγκρίνετε την κλήση του Μωυσή με την κλήση του Αβραάμ.
Παρατηρήστε τη διπλανή εικόνα του Χριστού. Ανακαλύψτε τη σχέση της με τη διήγηση της φλεγομένης βάτου. Τι μπορείτε να καταλάβετε για τον Ιησού Χριστό;
«Εγώ θα είμαι μαζί σας πάντα ως τη συντέλεια του κόσμου» (Μτ 28, 20): Ποια σχέση έχουν αυτά τα λόγια του Χριστού με τα λόγια του Θεού στο Μωυσή; Τι μπορεί να σημαίνουν για τη ζωή ενός σύγχρονου πιστού;
Οι χριστιανοί παρουσιάζουν το Χριστό μαζί με το Μωυσή στις εικόνες της Μεταμόρφωσης και της Ανάστασης. Τι σημαίνει αυτό για τη θέση του Μωυσή στην Εκκλησία;

Ελέγχω τι έμαθα

Πώς βρέθηκαν οι Ισραηλίτες να ζούν στην Αίγυπτο;
Πότε και γιατί άρχισαν οι Αιγύπτιοι να καταπιέζουν τους Ισραηλίτες; Με ποιους τρόπους σκέφτηκαν να τους εξοντώσουν;
Πώς διασώθηκε και πώς ανατράφηκε ο Μωυσής;
Γιατί αναγκάστηκε να καταφύγει στη Μαδιάμ;
Πώς παρουσιάστηκε ο Θεός στο Μωυσή, πώς μίλησε για τους Ισραηλίτες και τι υποσχέθηκε;
Ποιο είναι το όνομα του Θεού και τι σημαίνει;
Ποιες ήταν και πού οφείλονταν οι επιφυλάξεις του Μωυσή;
Πώς ενήργησε τελικά ο Μωυσής;
Πώς ονομάζεται η φανέρωση του Θεού στο Σινά;
Ποια ήταν η στάση των Ισραηλιτών, όταν πληροφορήθηκαν το σχέδιο του Θεού;

Επιλέγω και πραγματοποιώ

Βρείτε σε συνεργασία με το φιλόλογό σας την προέλευση της λέξης «?ν».
Γράψτε ένα γράμμα σαν ένας υπόδουλος Ισραηλίτης ή φανταστείτε τις συζητήσεις των Ισραηλιτών μετά τις ανακοινώσεις των Μωυσή - Ααρών. Παρουσιάστε την εργασία σας στην τάξη.
Κάντε μια έρευνα στο περιβάλλον σας και βρείτε χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούν οι σύγχρονοι άνθρωποι για να μιλήσουν για το Θεό.
Βρείτε στοιχεία για ονόματα του Θεού που χρησιμοποιούν οι μουσουλμάνοι.
Βρείτε και παρουσιάστε στοιχεία για σύγχρονους λαούς που καταδυναστεύονται.

9. Οι Ισραηλίτες ελευθερώνονται: η Έξοδος

α) Οι Ισραηλίτες φεύγουν από την Αίγυπτο

Ο Μωυσής και ο Ααρών παρουσιάστηκαν στο φαραώ ζητώντας του, στο όνομα του Θεού, να επιτρέψει στους Ισραηλίτες να αναχωρήσουν από την Αίγυπτο. Εκείνος εξαγριωμένος όχι μόνο δεν τους το επέτρεψε αλλά αύξησε τις καταναγκαστικές τους εργασίες. Τότε συνέβη μια σειρά από καταστροφές που έπληξαν άγρια τη χώρα, οι γνωστές «10 πληγές του φαραώ». Παρ' όλα αυτά η καρδιά του φαραώ παρέμενε σκληρή σαν πέτρα...

Όταν οι καταστροφές έγιναν δυσβάσταχτες, ο φαραώ αποφάσισε επιτέλους να αφήσει τους Ισραηλίτες να φύγουν. Αφού πήραν ό,τι μπορούσαν μαζί τους, καθώς και τα ζώα τους, ξεκίνησαν ... από τη Ραμεσσή... Μπροστά πήγαινε ο Μωυσής με τον Ααρών και πίσω ακολουθούσε ο λαός. Όμως πιο μπροστά κι από το Μωυσή προχωρούσε ο ίδιος ο Θεός τη μέρα μέσα σε μια στήλη νεφέλης για να τους δείχνει το δρόμο (και να τους προστατεύει από τον ήλιο) και τη νύχτα μέσα σε στήλη φωτιάς, για να τους φωτίζει, ώστε να πορεύονται μέρα και νύχτα. Οι Ισραηλίτες κατευθύνθηκαν προς την Ερυθρά Θάλασσα.

β) Οι Ισραηλίτες περνούν την Ερυθρά Θάλασσα

O φαραώ όμως μετάνιωσε που άφησε τους Ισραηλίτες να φύγουν. Έστειλε λοιπόν στρατό να τους σταματήσει και να τους οδηγήσει πίσω στην Αίγυπτο. Οι Αιγύπτιοι τους πρόλαβαν στην Ερυθρά Θάλασσα, όπου είχαν στρατοπεδεύσει. Τρόμος μεγάλος κατέλαβε τους Ισραηλίτες. Τότε ο Μωυσής άπλωσε το χέρι του πάνω στη θάλασσα, και ο Κύριος, μ' έναν ισχυρότατο ανατολικό άνεμο ... έκανε τα νερά να υποχωρήσουν. Έτσι η θάλασσα έγινε στεριά. Τα νερά χωρίστηκαν στα δύο και οι Ισραηλίτες πέρασαν από μέσα... Οι Αιγύπτιοι τους ακολούθησαν... Όμως τα νερά ξαναγύρισαν και σκέπασαν . όλο το στρατό του φαραώ που καταδίωκε τους Ισραηλίτες. Εκείνη την ημέρα ο Κύριος γλίτωσε τους Ισραηλίτες από τη δύναμη των Αιγυπτίων... Τότε ο Μωυσής και οι Ισραηλίτες έψαλαν τον ύμνο αυτό:

Στον Κύριο θα ψάλω Κέρδισε νίκη λαμπρή και ένδοξη. Ο Κύριος είναι η δύναμή μου κι αυτόν υμνώ• εκείνος μ' έσωσε. Αυτός είναι ο Θεός μου και του πατέρα μου ο Θεός. Ποιος, Κύριε, απ' τους θεούς συγκρίνεται μ' εσένα;... Θα βασιλεύεις, Κύριε, παντοτινά στους αιώνες τους ατέλειωτους. Έτσι άρχισε η πορεία των Ισραηλιτών προς τη Γη της Επαγγελίας.

γ) Στο δρόμο προς το Σινά

Η περιοχή της χερσονήσου του Σινά, όπου πορεύτηκαν οι Ισραηλίτες, είναι και σήμερα γεμάτη ερήμους, άνυδρες* στέπες* και απότομες πλαγιές γεμάτες πέτρες. Σπάνιες είναι οι οάσεις και οι πηγές. Σήμερα, όλο και κάποιος δρόμος υπάρχει. Τον καιρό εκείνο όμως υπήρχαν μόνο λιγοστά περάσματα για τα καραβάνια. Τρομερή αλλά και ταυτόχρονα θαυμαστή ήταν αυτή η πορεία. Τρομερή εξαιτίας της πείνας, της δίψας, των κινδύνων, της κακουχίας, της απελπισίας, των πειρασμών. Θαυμαστή, επειδή ο παντοδύναμος Θεός δεν έλειψε ποτέ από ανάμεσά τους.

- Ξεδιψούν με το νερό της πηγής Μερά

Ακολούθησαν το δρόμο για την έρημο Σουρ και βάδισαν στην έρημο τρεις μέρες δρόμο χωρίς να βρουν νερό. Μετά έφτασαν στη Μερά, αλλά δεν μπόρεσαν να πιουν απ' τα νερά της, γιατί ήταν πικρά... Τότε ο λαός τα 'βαλε με το Μωυσή και τον ρωτούσε: «Τι θα πιούμε τώρα;» Ο Μωυσής προσευχήθηκε με δυνατή φωνή στον Κύριο κι αυτός του υπέδειξε ένα κομμάτι ξύλο. Ο Μωυσής το πήρε και το έριξε στα νερά και τα νερά έγιναν γλυκά.

- Χορταίνουν με μάννα και ορτύκια

Έφτασαν στην έρημο Σιν... Τότε ολόκληρη η ισραηλιτική κοινότητα άρχισε ... τα παράπονα ενάντια στο Μωυσή και στον Ααρών: «Καλύτερα να μας είχε θανατώσει ο Κύριος στην Αίγυπτο, εκεί που είχαμε άφθονο το κρέας και χορταίναμε το ψωμί, παρά που μας φέρατε εδώ στην έρημο, για να πεθάνει όλο αυτό το πλήθος από την πείνα».

Μίλησε τότε ο Κύριος στο Μωυσή και του είπε: «Άκουσα τα παράπονα των Ισραηλιτών. Πες τους ... ότι το βράδυ θα φάνε κρέας και το πρωί θα χορτάσουν ψωμί»... Πράγματι, το βράδυ ήρθε ένα σμήνος από ορτύκια και σκέπασε το στρατόπεδο. Και το πρωί τριγύρω στο στρατόπεδο υπήρχε ένα στρώμα δροσιάς. Όταν διαλύθηκε η δροσιά, σχηματίστηκε πάνω στην επιφάνεια της ερήμου κάτι λεπτό σαν πάχνη... Οι Ισραηλίτες μάζεψαν άλλος πολύ και άλλος λίγο ... και ονόμασαν αυτό που μάζευαν «μάννα». Ήταν λευκό ... και η γεύση του ήταν σαν γλύκισμα από μέλι.

- Νικούν ισχυρούς εχθρούς

Στη Ραφιδίν ήρθαν οι Αμαληκίτες να πολεμήσουν με τους Ισραηλίτες. Σε όλη τη διάρκεια της μάχης ο Μωυσής στεκόταν στην κορυφή του λόφου με υψωμένα τα χέρια του προς το Θεό. Έτσι οι Ισραηλίτες πέτυχαν μια μεγάλη νίκη

Τα θαύματα στην Παλαιά Διαθήκη
Στις πολύ παλιότερες εποχές οι άνθρωποι έβλεπαν ως θαύματα πολλά συμβάντα που για μας σήμερα είναι φυσικά: τις κινήσεις του ήλιου, του φεγγαριού και των αστεριών, τις αλλαγές του καιρού, το θάνατο. Ο κόσμος, συχνά, τους προκαλούσε όχι μόνο θαυμασμό και έκπληξη, αλλά και αγωνία και φόβο. Όλοι, λοιπόν, αποδέχονταν ότι ο κόσμος ήταν γεμάτος θαύματα, χωρίς βέβαια να αναρωτιούνται τι ήταν φυσικό και τι όχι.
Και τα θαύματα που περιγράφονται στις διηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης σχετίζονται με τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν τον κόσμο οι άνθρωποι της εποχής της. Ότι δηλαδή ο Θεός κατοικεί στον ουρανό κι από κει κατευθύνει τη ζωή και το μέλλον του κόσμου. Όταν, λοιπόν, ο Θεός επενέβαινε στον κόσμο με μια ενέργειά του, την αναγνώριζαν ως θαυμαστή, χωρίς όμως να θεωρούν ότι αυτή γκρέμιζε τους νόμους της φύσης. ρΟύτε βέβαια αναρωτιόντουσαν αν κάτι τέτοιο ήταν φυσικό ή όχι. Για την Παλαιά Διαθήκη δηλαδή τα θαύματα ήταν εξαιρετικά συμβάντα, στα οποία οι πιστοί άνθρωποι αναγνώριζαν την παρουσία και τα έργα του Θεού. Το σπουδαιότερο απ' όλα ήταν γι' αυτούς η Έξοδος και η σωτηρία του λαού από την Αίγυπτο, όπου οι Ισραηλίτες αναγνώρισαν το Θεό ως ελευθερωτή και οδηγό τους. Πολλά συμβάντα πριν ή μετά την Έξοδο αναγνωρίστηκαν ως θαύματα. Αιώνες μετά όλες αυτές οι διηγήσεις καταγράφηκαν με στόχο όχι να περιγράψουν τι ακριβώς έγινε τότε αλλά να βροντοφωνάξουν την πίστη των ανθρώπων στη δύναμη του μοναδικού Θεού και να δώσουν το μήνυμα ότι δεν είμαστε μόνοι μας στον κόσμο. Γι' αυτό κι εμείς που σήμερα διαβάζουμε τις διηγήσεις δεν έχει νόημα να ψάχνουμε να βρούμε σ' αυτές τι ακριβώς έγινε τότε, αλλά τι νόημα είχαν για τη ζωή εκείνων των ανθρώπων τότε και τι φανερώνουν για το Θεό σε μας σήμερα.

Το Πάσχα των Εβραίων: η πιο μεγάλη τους γιορτή τότε και τώρα!
Το γεγονός της Εξόδου σημάδεψε όσο κανένα άλλο την ιστορία και τη θρησκεία των Εβραίων. Γι' αυτό και ό,τι έκαναν εκείνη τη νύχτα, τότε που ο Κύριος ξαγρύπνησε ... για να βγάλει το λαό του από την Αίγυπτο, συνεχίζουν να το επαναλαμβάνουν κάθε χρόνο μέχρι και σήμερα. Εκείνο το βράδυ κάθε οικογένεια πρόσφερε ως θυσία στο Θεό ένα αρνί για τη σωτηρία όλου του λαού. Το έφαγαν, χωρίς να σπάσουν τα κόκαλά του, μαζί με άζυμο* ψωμί και πικρά χόρτα. Έτσι και σήμερα, κάθε εβραϊκή οικογένεια γιορτάζει το Πάσχα στο σπίτι της. Δειπνούν τρώγοντας αρνί, άζυμο ψωμί και πικρά χόρτα και θυμούνται τα σπουδαία γεγονότα της Εξόδου. Η γιορτή του Πάσχα (στα εβραϊκά Πεσάχ, που σημαίνει διάβαση) είναι η μεγαλύτερη γιορτή των Εβραίων και διαρκεί μαζί με την Εβδομάδα των Αζύμων οκτώ μέρες.
Οι Χριστιανοί, όταν γιορτάζουν το δικό τους Πάσχα, θυμούνται τον Ιησού Χριστό, που με τη Σταύρωση και την Ανάστασή του τους ελευθέρωσε από κάθε κακό.

Εργασία στην τάξη

Προσπαθήστε να φανταστείτε την κατάσταση των Ισραηλιτών, καΘώς ξεκινούν το ταξίδι τους. Τι είναι αυτό που τους δυναμώνει και τους στηρίζει;
Προσέξτε τις Θαυμαστές ενέργειες του Θεού. Σε ποιες περιστάσεις συμβαίνουν; Τι συνέπειες έχουν για τους Ισραηλίτες; Πώς βλέπουν το Θεό μέσα απ' αυτές τις ενέργειες;
Αξιολογήστε το ρόλο του Μωυσή στην εξέλιξη των γεγονότων.
Όλες οι διηγήσεις της Εξόδου που διαβάσαμε γράφτηκαν - όπως είπαμε και στην εισαγωγή - πολύ αργότερα απ' την εποχή που συνέβησαν τα γεγονότα. Τι άραγε ήΘελαν να δείξουν οι συγγραφείς περιγράφοντας τόσο παραστατικά και με τη γλώσσα της πίστης, τις Θαυμαστές ενέργειες του Θεού;
Συζητήστε γύρω από τα σύγχρονα φαινόμενα απελάσεων* και λαθρομετανάστευσης*. Μετά την ανάγνωση των διηγήσεων της Εξόδου ίσως μπορούμε πιο εύκολα να επιχειρήσουμε να μπούμε στη Θέση τέτοιων ανΘρώπων. Σε συνεργασία με το διπλανό σας συνΘέστε και παρουσιάστε στην τάξη ένα σχετικό διάλογο ή σκηνή.

Προσπαθώ να καταλάβω περισσότερο

Γιατί το Πάσχα είναι η σπουδαιότερη γιορτή και για τη χριστιανική και για την ιουδαϊκή θρησκεία;
Καταγράψτε ρήματα που να αποδίδουν τις ενέργειες του Θεού προς τους Ισραηλίτες.
Σε ποια λάθη μπορεί να οδηγηθεί ένας σύγχρονος αναγνώστης που διαβάζει τις διηγήσεις της Εξόδου «κατά γράμμα», δηλαδή με στόχο να καταλάβει τι ακριβώς έγινε τότε;

Ελέγχω τι έμαθα

Πώς τελικά πείστηκε ο φαραώ να επιτρέψει στους Ισραηλίτες να φύγουν από την Αίγυπτο;
Με ποιον τρόπο οι Ισραηλίτες πέρασαν την Ερυθρά θάλασσα;
Με ποιον τρόπο τους οδηγούσε ο Θεός στην πορεία τους;
Προς τα πού πορεύτηκαν και από πού πέρασαν; Δείξτε την πορεία στο χάρτη.
Γιατί δεν ακολούθησαν το συντομότερο παραλιακό δρόμο;
Ποιες δυσκολίες των Ισραηλιτών περιγράφονται στα κείμενα;
Με ποιον τρόπο τις ξεπέρασαν τελικά;
Ποιος υπήρξε ο ρόλος του Μωυσή στα γεγονότα της Εξόδου;
Ποια ήταν η στάση των Ισραηλιτών προς το Μωυσή; Χαρακτηρίστε την.
Τι γιορτάζουν οι Ισραηλίτες το Πάσχα;

Επιλέγω και πραγματοποιώ

Η Έξοδος θεωρήθηκε ανά τους αιώνες σύμβολο ελευθερίας. Οι μαύροι σκλάβοι της Αμερικής τραγουδούν την Έξοδο ως κεντρικό θέμα στα τραγούδια τους, τα spirituals. Παρακάτω παραθέτουμε ένα πασίγνωστο από αυτά. Σε συνεργασία με τον καθηγητή σας των αγγλικών και της μουσικής βρείτε, ακούστε και μεταφράστε κι άλλα τέτοια τραγούδια. Επιπλέον, μπορείτε να ενημερωθείτε για την εποχή της σκλαβιάς των μαύρων στις Η.Π.Α.
Οργανώστε μια επίσκεψη στη Συναγωγή της πόλης σας (αν υπάρχει) και συζητήστε με το ραββί-νο για τα έθιμα της γιορτής του Πάσχα.

Go down Moses
When Israel was
in Egyptland,
let my people go,
oppressed so
hard they could
not stand let
my people go.
Go down Moses,
Way down in Egyptland,
tell ole Pharaoh,
to let my people go.
«Thus spoke the Lord»,
bold Moses said.
Let my people go,
«If not I'll smite your
first born dead»,
let my people go.
Let my people go,

10. Ο λαός της Διαθήκης γεννιέται, καθώς πορεύεται στην έρημο

α) Θεός και Ισραήλ συνάπτουν Διαθήκη. Ο Δεκάλογος

Οι Ισραηλίτες ... την πρώτη μέρα του τρίτου μήνα μετά την έξοδο τους από την Αίγυπτο έφτασαν στην έρημο Σινά. Εκεί κατασκήνωσαν απέναντι από το όρος Σινά, κι ο Μωυσής ανέβηκε στο βουνό για να συναντήσει το Θεό. Τον κάλεσε ο Κύριος ... και του είπε: «Νά τι θα αναγγείλεις στους Ισραηλίτες, στους απογόνους του Ιακώβ:

Είδατε τα όσα έκανα ... και πώς σας σήκωσα πάνω σε φτερούγες αετού και σας έφερα κοντά μου. Τώρα, αν πραγματικά θελήσετε ν' ακούσετε τα λόγια μου και να φυλάξετε τη Διαθήκη μου, θα γίνετε ο λαός μου ανάμεσα σε όλα τα έθνη'»... Αφού κατέβηκε, λοιπόν, ο Μωυσής ... και τους ανακοίνωσε όλα αυτά τα λόγια, . όλος ο λαός αποκρίθηκε ομόφωνα: «Ό,τι είπε ο Κύριος θα το πράξουμε»...Ο Μωυσής ανέβηκε πάλι στο Σινά και ανέφερε τα λόγια του λαού στον Κύριο. Έπειτα ... ήρθε κοντά στο λαό και φρόντισε να τους προετοιμάσει για τη συνάντηση τους με το Θεό.

Την τρίτη μέρα, λοιπόν, όταν ξημέρωσε, άρχισαν βροντές και αστραπές, κι ένα πυκνό σύννεφο ήρθε και κάθισε πάνω στο βουνό... Φόβος μεγάλος κατέλαβε όλο το λαό. Τότε ο Μωυσής κάλεσε το λαό να βγει από το στρατόπεδο για να συναντήσει το Θεό και στάθηκαν κοντά στους πρόποδες του βουνού. Ο καπνός ανέβαινε σαν από καμίνι και το βουνό ολόκληρο σειόταν δυνατά. Ο Θεός μίλησε στο λαό . και είπε αυτούς τους λόγους:

Εγώ είμαι ο Κύριος ο Θεός σου, που σε έβγαλα από την Αίγυπτο, τον τόπο της δουλείας. Δεν θα υπάρχουν για σένα άλλοι θεοί εκτός από μένα.
Μην κατασκευάσεις για σένα είδωλα και ομοιώματα που έχουν τη μορφή οποιουδήποτε πράγματος που βρίσκεται ψηλά στον ουρανό ή εδώ κάτω στη γη ή μέσα στα νερά, κάτω απ' τη γη. Αυτά να μην τα προσκυνάς ούτε να τα λατρεύεις...
Μην προφέρεις για κανένα λόγο το όνομα του Κυρίου, του Θεού σου...
Να θυμάσαι την ημέρα του Σαββάτου, για να την ξεχωρίζεις και να την αφιερώνεις στον Κύριο. Έξι μέρες θα εργάζεσαι και θα κάνεις όλες τις εργασίες σου. Αλλά η έβδομη μέρα είναι μέρα ανάπαυσης, αφιερωμένη σ' εμένα, τον Κύριο, το Θεό σου.
Να τιμάς τον πατέρα σου και τη μητέρα σου...
Μη φονεύσεις.
Μη μοιχεύσεις* .
Μην κλέψεις.
Μην καταθέσεις ψεύτικη μαρτυρία ενάντια στους συνανθρώπους σου.
Μην επιθυμήσεις τίποτε απ' ό,τι ανήκει στο συνάνθρωπό σου...

Αργότερα αυτές οι Δέκα Εντολές γράφτηκαν πάνω σε δυο πέτρινες πλάκες. Ύστερα ο Μωυσής... τις διάβασε στο λαό. Και είπαν όλοι: «Όλα όσα είπε ο Κύριος θα τα υπακούσουμε και θα τα εφαρμόσουμε».

Η Εκλογή του Ισραήλ
Ο Θεός επιλέγει τον Ισραήλ και τον εμπιστεύεται όχι για να του παρέχει αποκλειστικά προνόμια, αλλά για να γίνει αυτός ο λαός γέφυρα ανάμεσα στο Θεό και σε όλα τα έθνη. Να υπηρετήσει δηλαδή το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία όλων των ανθρώπων. Γι' αυτό το λόγο σε πολλές βιβλικές ιστορίες βλέπουμε ότι ο Θεός δε νοιάζεται μόνο για τον Ισραήλ, αλλά για όλα τα έθνη του κόσμου. Αργότερα, όταν η ανθρωπότητα θα έχει προετοιμαστεί κατάλληλα, ο Χριστός θα καλέσει τους ανθρώπους όλου του κόσμου να γίνουν παιδιά του.

β) Ο Θεός βρίσκεται ανάμεσα στο λαό του: η Κιβωτός της Διαθήκης

Οι πέτρινες πλάκες με το Δεκάλογο φυλάχτηκαν σε ένα κιβώτιο από επιχρυσωμένο ξύλο, την Κιβωτό της Διαθήκης, που ήταν κατασκευασμένη έτσι ώστε οι Ισραηλίτες να μπορούν να τη μεταφέρουν στις μετακινήσεις τους. Γι' αυτό κατασκεύασαν και ένα κινητό ιερό που επίσης το μετέφεραν όπου κι αν πήγαιναν. Μια σκηνή, δηλαδή, μέσα στην οποία τοποθέτησαν την Κιβωτό της Διαθήκης. Για την κατασκευή της οι Ισραηλίτες πρόσφεραν πολύτιμα υφάσματα και κοσμήματα. Ονομάστηκε Σκηνή του Μαρτυρίου, επειδή «μαρτυρούσε», φανέρωνε δηλαδή, την παρουσία του Θεού ανάμεσα στο λαό του.

γ) Μέσα στην έρημο με οδηγό τον Κύριο

Σαράντα χρόνια διήρκεσε, κατά τις διηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης, η πορεία των Ισραηλιτών προς τη Γη της Επαγγελίας. Αυτή η πορεία περιγράφεται κυρίως στο βιβλίο των Αριθμών. Και τότε, όπως και σήμερα, η έρημος ήταν ο τόπος όπου δοκιμάζονται οι αντοχές των ανθρώπων. Και οι Ισραηλίτες, όπως είδαμε στο προηγούμενο μάθημα, δοκιμάστηκαν σκληρά. Στερήθηκαν, κουράστηκαν, κινδύνεψαν από αρρώστιες, απειλήθηκαν από εχθρικές φυλές. Πάντα όμως με την προστασία του Θεού τα κατάφερναν. Και συνέχιζαν την πορεία τους.

Όμως ο πιο μεγάλος κίνδυνος που αντιμετώπισαν βρισκόταν μέσα τους. Ήταν η έλλειψη εμπιστοσύνης στο Θεό. Όπως τότε που ο Μωυσής ανέβηκε στο όρος Σινά για να πάρει τις πλάκες με το Νόμο και έμεινε εκεί σαράντα μερόνυχτα. Οι Ισραηλίτες νόμισαν ότι χάθηκε• δείλιασαν και ζήτησαν από τον Ααρών να κατασκευάσει είδωλα για να τους οδηγούν στην πορεία τους. Έτσι κι έγινε.

Ο Κύριος λέει: «Όταν ο Ισραήλ ήταν παιδί, τον αγάπησα
και τον κάλεσα από την Αίγυπτο να γίνει γιος μου».

Ως, 11,1

Λειώνοντας τα χρυσά τους κοσμήματα ο Ααρών κατασκεύασε το άγαλμα ενός χρυσού μοσχα-ριού. Άρχισαν τότε να του προσφέρουν θυσίες τρώγοντας και χορεύοντας. Η οργή του Μωυσή, όταν κατέβηκε από το βουνό, ήταν μεγάλη. Ζήτησε μάλιστα ο ίδιος συγγνώμη από το Θεό εκ μέρους του λαού.

Όπως γίνεται φανερό, οι δυσκολίες και τα αδιέξοδα της ζωής των Ισραηλιτών στην έρημο τους έφερναν συχνά στη θέση να επιλέγουν: εμπιστεύονται το Θεό και τη Διαθήκη που έκλεισαν μαζί του ή δειλιάζουν και την ξεχνούν; Πολλές φορές ο λαός δυσκολευόταν να αποφασίσει. Άλλοτε πάλι δεν έμενε σταθερός στις αποφάσεις που είχε πάρει. Ωστόσο, μέσα από όλες αυτές τις περιπέτειες οι Ισραηλίτες ωρίμασαν. Απέκτησαν νέα ταυτότητα. Από καταπιεσμένοι δούλοι έγιναν ένας λαός με ενότητα και προορισμό. Και η σχέση τους με το Θεό έφτασε να γίνει σχέση πατέρα - γιου. Με αρχηγό τους λοιπόν το φίλο του Θεού, Μωυσή, και κουβαλώντας πάντα μαζί τους την Κιβωτό της Διαθήκης συνέχισαν να πορεύονται προς τη Γη που τους υποσχέθηκε ο Θεός, τη Γη της Επαγγελίας.

Οι σημερινοί Εβραίοι θυμούνται τη θαυμαστή περίοδο της ερήμου με τη γιορτή της Σκηνοπηγίας («Σουκώθ»)

. Γιορτάζεται το φθινόπωρο και διαρκεί εφτά μέρες, κατά τις οποίες κάθε οικογένεια μένει σε σκηνή, που τη φτιάχνει στον κήπο ή μέσα στο ίδιο της το σπίτι. Έτσι οι Εβραίοι θυμούνται την πορεία των προγόνων τους μέσα στην έρημο και τις θαυμαστές ενέργειες του Θεού που τους στήριξαν.
«Εφτά μέρες θα μένετε σε σκηνές, όλοι οι Ισραηλίτες... Για να ξέρουν οι απόγονοι σας ότι έβαλα τους Ισραηλίτες να μείνουν σε σκηνές, όταν τους έβγαλα από την Αίγυπτο».

Λευιτ 23, 42-43

Επτά εβδομάδες μετά τη γιορτή του Πάσχα οι Ισραηλίτες γιορτάζουν την Πεντηκοστή («Σαβουώτ»).

Μ' αυτήν θυμούνται την προσφορά του Νόμου από το Θεό στο όρος Σινά.

Ο προφήτης Μωυσής, τοιχογραφία του Θεοφάνη στη Μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά (16ος αι., Μετέωρα)

Εργασία στην τάξη

Δείτε στο χάρτη την πορεία των Ισραηλιτών.
Στην παρ. ά ξεκαθαρίστε τους όρους της Διαθήκης συμπληρώνοντας κατάλληλα το πλαίσιο:

- Ποιος παίρνει την πρωτοβουλία;
- Τι θυμίζει ο θεός στους Ισραηλίτες και τι τους καλεί να διαφυλάξουν;
- Τι τους υπόσχεται;
- Η Διαθήκη επιβάλλεται στους Ισραηλίτες;
- Πώς ανταποκρίνεται τελικά ο λαός;

Ποιος είναι ο ρόλος του Μωυσή στη σύναψη* της Διαθήκης;
Διαβάστε προσεκτικά τις Εντολές του Δεκαλόγου και σε συνεργασία με το διπλανό σας επισημάνετε τα παρακάτω:

- Πρόκειται για κανόνες που μπορούν να επιβληθούν στους ανθρώπους ακόμη και παρά τη θέλησή τους;
- Πρόκειται για οδηγίες «καλής εξωτερικής συμπεριφοράς»;
- Τι είδους σχέσεις ρυθμίζουν;
- Ποιες θρησκευτικές συνήθειες καταργούνται οριστικά; Τι αναγνωρίζεται για το θεό μια για πάντα;

Περιγράψτε φανταστικά παραδείγματα που να φανερώνουν με ποιον τρόπο η τήρηση των δέκα εντολών βελτίωνε τη ζωή της κοινότητας.
Φανταστείτε και περιγράψτε σαν άνθρωποι εκείνης της εποχής τους λόγους που ωθούσαν τους \σρα-ηλίτες, όταν βρίσκονταν στην έρημο, να στρέφονται στα είδωλα. (ία λάβετε υπόψη όσα ξέρετε για την εποχή και τις συνθήκες).
Σε συνεργασία με το διπλανό σας χαρακτηρίστε τη στάση τους και ξεκαθαρίστε τι πρόδιδαν μ' αυτήν.
Θυμηθείτε τις δυσκολίες και τις περιπέτειες των Iσραηλιτών στην έρημο, όπως τις είδαμε στα μαθήματα 9 και 10. Στη συνέχεια συζητήστε: α) Πώς απαντούσε ο Θεός κάθε φορά που ο λαός απομακρυνόταν απ' αυτόν; βρείτε μια εικόνα ή ένα σύμβολο που να περιγράφει τη στάση του. β) Τι θετικά αποκόμισαν οι \σραηλίτες για τις σχέσεις τους με το Θεό και μεταξύ τους;
Συζητήστε στην τάξη: Υπάρχουν είδωλα στη σημερινή εποχή; Καταγράψτε στο παρακάτω πλαίσιο όσα νομίζετε ότι επηρεάζουν περισσότερο τους νέους ανθρώπους.

Η λέξη είδωλο από θρησκευτική άποψη σημαίνει άγαλμα ή σύμβολο ψεύτικου θεού. Όσοι τα λάτρευαν πίστευαν ότι τα είδωλα έκρυβαν και τη δύναμη των θεών που αναπαριστούσαν κι έτσι μπορούσαν να τους βοηθήσουν. Η λατρεία τέτοιων ανθρωπόμορφων ή ζωόμορφων ειδώλων ονομάζεται ειδωλολατρία. Συνδέεται κυρίως με πολυθεϊστικές θρησκείες, όπως των Ασσυρίων, των αρχαίων Αιγυπτίων και Ελλήνων, των Ρωμαίων κ.ά.

Προτάσεις για εργασία και δραστηριότητες

Προσπαθώ να καταλάβω περισσότερο

Προσέξτε την περιγραφή της φανέρωσης του Θεού στη παρ. α'. Τι εκφράζει; Ποια άλλη διήγηση σας θυμίζει;
Ο λαός στην έρημο συχνά φέρθηκε με αγνωμοσύνη στο Θεό. Σκεφτείτε περιπτώσεις αγνωμοσύνης που δείξατε ή σας έδειξαν. Ποιες ήταν οι συνέπειές της;
Η εκλογή (σε μια θέση, ένα όργανο κ.α.) έχει νόημα μόνον όταν την αντιλαμβανόμαστε ως ευθύνη και υπηρεσία των άλλων. Αναλογιστείτε αν σκεφτήκατε τα πράγματα μ' αυτόν τον τρόπο, όταν εκλέξατε το 5/μελές συμβούλιο της τάξης σας ή το 15/μελές μαθητικό συμβούλιο του σχολείου σας.

Ο Μωυσής, του Ρέμπραντ (17ος αι.)

Ελέγχω τι έμαθα

Πού πραγματοποιήθηκε η Διαθήκη του Θεού με τους Ισραηλίτες;
Ποια ήταν η απόφαση του λαού για τη Διαθήκη και το Δεκάλογο;
Να μάθετε απ' έξω τις εντολές του Δεκαλόγου (το νόημά τους).
Τι είδους σχέσεις ρυθμίζει ο Δεκάλογος;
Πώς εννοούμε την «Εκλογή» του Ισραήλ από το Θεό;
Τι ήταν η Κιβωτός της Διαθήκης και η Σκηνή του Μαρτυρίου;
Πόσο διάστημα χρειάστηκαν οι Ισραηλίτες, σύμφωνα με τα βιβλικά κείμενα, για να φτάσουν στη Γη της Επαγγελίας;
Τι είδους κινδύνους αντιμετώπισαν οι Ισραηλίτες στην έρημο;
Ποιο ήταν το δίλημμα* που συχνά αντιμετώπισαν;
Με ποιες γιορτές θυμούνται οι σύγχρονοι Ισραηλίτες την έρημο και την προσφορά του Νόμου;

Επιλέγω και πραγματοποιώ

Βρείτε - από το μάθημα της Γεωγραφίας - στοιχεία για την έρημο του Σινά και τη ζωή των σύγχρονων βεδουίνων στην περιοχή.
Συζητήστε και αποφασίστε να δημιουργήσετε ένα δεκάλογο που θα βοηθούσε τη σχολική ζωή της τάξης σας. Συζητήστε πάνω στη φράση με την οποία νομίζετε πως θα έπρεπε να αρχίζει (π.χ. όχι απλώς «Μη», «Να», αλλά κάτι άλλο).

11. Η είσοδος στη Γη της Επαγγελίας: η υπόσχεση του Θεού εκπληρώνεται

α) Ο Μωυσής λέει αντίο στο λαό του

Ο Μωυσής δεν πρόλαβε να μπει στη Γη της Επαγγελίας Λίγο πριν -πεθάνει, μίλησε στο λαό του, τους υπενθύμισε τη Διαθήκη και τους έδωσε οδηγίες Η -πιο βασική ήταν αυτή: 'Ακου λαέ τον Ισραήλ: Ο Κύριος είναι ο Θεός μας - μόνον ο Κύριος. Ν'αγαπάς, λοιπόν, τον Κύριο, το Θεό σου, με όλη την καρδιά σου, μ' όλητην ψυχή σου και μ' όλη τη δύναμή σου. Να μείνουν στην καρδιά σου οι εντολές αυτές που εγώ σήμερα σου δίνω. Να τις διδάσκεις στα παιδιά σου και να μιλάς γι'αυτές όταν κάθεσαι στο σπίτι σου κι όταν βαδίζεις στο δρόμο, όταν ξαπλώνεις για ύπνο κι όταν σηκώνεσαι. Όλα όσα είπε περιέχονται στο βίβλίο της Παλαιάς Διαθήκης που ονομάζεται Δευτερονόμιο (= επανάληψη του Νόμου).

Πάνω στο όρος Νεβώ ο Μωυσής με δυναμικά και ζωντανά λόγια έβαλε τους Ισραηλίτες

Οι Ισραηιλίτες ονομάζουν
τη βασική οδηγία του
Μωυσή Σεμά από την
πρώτη λέξη (=άκου).
Πάντως η απόλυτη 5
αγάπη προς το Θεό
αποτελέι το θεμέλιο
και για τις τρεις
μεγάλες μονοθειστικές
θρησκείες(Ιουδαισμό,
Χριστιανισμό,Ισλαμ)

μπροστά στο δίλημμα: "Κοιτάξτε, εγώ βάζω σήμερα μπροστά σας τη ζωή και την ευτυχία από τη μια μεριά, το θάνατο και τη δυστυχία από την άλλη... διαλέξτε, λοιπόν, τη ζωή να ζήσετε εσείς και οι απόγονοι σας..."

Λίγο -πριν κλείσει τα μάτια του, είδε από μακριά τη γη Χαναάν, ευλόγησε το λαό και απάγγειλε τα λόγια αυτού του τραγουδιού ... δυνατά, για να τ'ακούσει όλη η ισραηλιτική κοινότητα: "Ακούστε, ουρανοί, που θα μιλήσω κι άκουσε γη τα λόγια που θα πω ...Το μεγαλείο υμνήστε του θεού μας. Γιατί είναι ... τέλεια τα έργα του... Βρήκε ο Κύριος τον Ισραήλ στην έρημο μες στης ερημιάς τη φρίκη και των θηρίων τα ουρλιαχτά. Τον φρόντισε, τον παιδαγώγησε, και τον εφύλαξε καθώς την κόρη των ματιών του... Μόνος ο Κύριος το λαό του οδήγησε..."

Ο Μωυσής ... πέθανε εκεί στη Μωάβ. Κι οι Ισραηλίτες τον έκλαψαν για τριάντα μέρες.

β) Ο νέος αρχηγός: Ιησούς, ο γιος του Ναυή Ιησούς = Ο Θεός σώζει

Επικεφαλής των Ισραηλιτών μπήκε τώρα ο αγαπημένος συνεργάτης του Μωυσή, ο Ιησούς του Ναυή. Ήταν αυτός που θα οδηγούσε τους Ισραηλίτες να μπουν στη Γη της Επαγγελίας Γι' αυτό και το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης που περιγράφει την κατάκτηση της χώρας έχει το όνομα του: Ιησούς του Ναυή. Το βιβλίο αρχίζει με τους Ισραηλίτες να βρίσκονται στρατοπεδευμένοι στις πεδιάδες της Μωάβ. Εκεί ο Θεός ανανεώνει τις Επαγγελες του, ευλογεί το νέο αρχηγό, του ζητάει να τηρεί το Νόμο που του παραθόδηκε από το Μωυσή και τον διαβεβαιώνει ότι ο Κύριος ο Θεός σου θα είναι μαζί σου όπου κι αν πας».

γ) Οι Ισραηλίτες περνούν τον ορμητικό Ιορδάνη και μπαίνουν στην Ιεριχώ

Ο Ιησούς εμψύχωνε* με θερμά λόγια τους συμπατριώτες του: "Ο αληθινός Θεός είναι ανάμεσά σας και θα διώξει το δίχως άλλο από μπροστά σας τους Χαναναίους..." Ήταν η εποχή του θερισμού και οι όχθες του Ιορδάνη

Η Ιεριχώ είναι η αρχαιότερη πόλη του κόσμου. Αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαιώνουν ότι πρω-τοκατοικήθηκε γύρω στα 6000 π.Χ. Ήταν ιδανικός τόπος εγκατάστασης, καθώς διέθετε πηγή με γλυκό νερό, γύρω από την οποία υπήρχε όαση.

Οι Χαναναίοι ήταν οργανωμένοι σε πόλεις -κράτη και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της 2ης χιλιετίας π.Χ. βρίσκονταν υπό την κυριαρχία των Αιγυπτίων. Η κύρια ασχολία τους ήταν η γεωργία και το εμπόριο.

είχαν ξεχειλίσει από τα νερά του ποταμού. Παρ' όλα αυτά οι Ισραηλίτες, κρατώντας ψηλά στους ώμους τους την Κιβωτό της Διαθήκης, πέρασαν τα ορμητικά νερά και διάβηκαν τον Ιορδάνη. Στην πορεία τους βρέθηκαν μπροστά στην Ιεριχώ.

Η Ιεριχώ είχε τα τείχη της κλειστά κι αμπαρωμένα, για να μην μπορέσουν να μπουν οι Ισραηλίτες. Κανείς δεν έβγαινε ούτε έμπαινε στην πόλη... Και πάλι με τις οδηγίες του Θεού, μόλις οι Ισραηλίτες άρχισαν να σαλπίζουν με τις σάλπιγγες τους, τα τείχη της πόλης κατέρρευσαν. Τότε ο στρατός επιτέθηκε στην πόλη, όρμησαν κατ' ευθείαν μέσα και την κατέλαβαν.

Με την πάροδο των χρόνων οι Ισραηλίτες εγκαταστάθηκαν στη Χαναάν.

δ) Οι Ισραηλίτες εγκαθίστανται στη Χαναάν

Ο Κύριος έδωσε στους Ισραηλίτες ολόκληρη τη χώρα που είχε υποσχεθεί με όρκο στους προπάτορές τους. Την πήραν ιδιοκτησία τους κι εγκαταστάθηκαν σ' αυτήν. Για τους Ισραηλίτες, που είχαν ζήσει για χρόνια στην άγονη έρημο, η Χαναάν έμοιαζε με παράδεισο: μια χώρα με άφθονα σιτάρια και κριθάρια, με αμπέλια, συκιές και ροδιές, ελιές και μέλι.

Ο Ιησούς μοίρασε με κλήρο τη χώρα σε τμήματα, όσα και οι φυλές του Ισραήλ που κατάγονταν από τους δώδεκα γιους του Ιακώβ. Μόνο στη φυλή του Λευί δεν έδωσε τμήμα γης, γιατί οι Λευίτες ήταν οι ιερείς της χώρας και έπρεπε να ζουν διασκορπισμένοι ανάμεσα στις άλλες φυλές προσφέροντας τις υπηρεσίες τους. Στην πόλη Σηλώ ο Ιησούς έστησε τη Σκηνή του Μαρτυρίου κι έβαλε μέσα την Κιβωτό της Διαθήκης.

Ο Ιησούς του Ναυή, τοιχογραφία του 10ου αι. στη Μονή Οσίου Λουκά (Λειβαδιά Βοιωτίας)

ε) Ο Ιησούς του Ναυή

αποχαιρετά το λαό υπενθυμίζοντας τη Διαθήκη

Πέρασε πολύς καιρός από τότε που ο Θεός εξασφάλισε την ειρήνη στο λαό του. Ο Ιησούς είχε πια γεράσει. Τότε κάλεσε όλους τους Ισραηλίτες στη Συχέμ ... και τους είπε:... «Εγώ σήμερα παίρνω το δρόμο που κάποτε παίρνει όλος ο κόσμος. Αλλά εσείς πρέπει ν' αναγνωρίσετε με όλη την καρδιά σας και την ψυχή σας ότι καμιά από τις ωραίες υποσχέσεις που σας έδωσε ο Κύριος, ο Θεός σας, δεν έμεινε ανεκπλήρωτη». Συνέχισε λέγοντας ότι ο Θεός ήταν αυτός που πολέμησε γι' αυτούς. Ότι τους πρόσφερε μια χώρα για την οποία ποτέ δεν κοπίασαν ούτε για να χτίσουν τις πόλεις της ούτε για να φυτέψουν τα δέντρα της. Τους ζήτησε να μην ακολουθούν τους θεούς των ειδωλολατρών και να πάρουν τη μεγάλη απόφαση να αφοσιωθούν με όλη τους την καρδιά στο Θεό. Και ο λαός απάντησε στον Ιησού:

«Ναι, θα λατρεύουμε τον Κύριο, το Θεό μας, και θα υπακούμε στα λόγια του». Έτσι εκείνη την ημέρα ... ο Ιησούς έκανε Διαθήκη με το λαό και τους έδωσε νόμους και εντολές. Μετά τα γεγονότα αυτά πέθανε ο Ιησούς, ο γιος του Ναυή.

Είναι άραγε ο Θεός με το μέρος ενός λαού;
Και στην εποχή της Παλαιάς Διαθήκης, όπως και σήμερα, γίνονταν πόλεμοι. Λαοί αιχμαλωτίζονταν από εισβολείς, γίνονταν σφαγές και καταστροφές, άνθρωποι έχαναν τη ζωή τους. Στους πολέμους αυτούς ο Θεός παρουσιάζεται να παίρνει το μέρος των Ισραηλιτών και να φέρεται σκληρά στους εχθρούς τους. Πώς εξηγείται αυτό; Είναι ανάγκη να έχουμε υπόψη μας ότι για αιώνες οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάθε λαός είχε το δικό του θεό, που του χάριζε τη νίκη ενάντια στους εχθρούς του (χαρακτηριστικό παράδειγμα όσα βλέπουμε στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια του Ομήρου). Έτσι και οι Ισραηλίτες κάθε τους νίκη την απέδιδαν στον Κύριο. Γι' αυτό και διαβάζουμε στην Παλαιά Διαθήκη: «ο Θεός μας νίκησε». Μ' αυτόν τον τρόπο διακήρυσσαν επίσης ότι ο αληθινός Θεός είναι ισχυρότερος από τους θεούς των ειδωλολατρών. Στην πραγματικότητα, ο Θεός είναι ο υποστηρικτής της ζωής κάθε ανθρώπου και κάθε λαού. Αυτήν την αλήθεια όμως έπρεπε να περάσουν αιώνες ώσπου να την αποδεχτούν οι άνθρωποι. Εντούτοις κομματάκια αυτής της αλήθειας είχαν αρχίσει να καταλαβαίνουν και οι Ισραηλίτες, όπως φαίνεται στο βιβλίο του Ιωνά, όπου οι ειδωλολάτρες κάτοικοι της Νινευί παρουσιάζονται πιο άξιοι από τους Εβραίους. Αργότερα, όταν η ανθρωπότητα θα έχει ετοιμαστεί για να το ακούσει, ο Χριστός θα διακηρύξει πολλές φορές καθαρά ότι ο Θεός είναι Πατέρας όλων των ανθρώπων.

Εργασία στην τάξη

Ο Μωυσής διδάσκει στο λαό και αναθέτει την αρχηγία στον Ιησού του Ναυή, μικρογραφία από χειρόγραφο του 13ου αι. (Μονή Βατοπεδίου, Άγιον Όρος)

Στο δίλημμα που βάζει ο Μωυσής στους Ισρα-ηλίτες είναι σαν να τους λέει: «Διαλέξτε, ζωή μακριά ή κοντά στο Θεό». Εξηγήστε γιατί το κάνει λίγο πριν μπουν στη Χαναάν. Σε τι θα τους βοηθήσει μια τέτοια απόφαση;
Γιατί το «Ακου λαέ του Ισραήλ..» θεωρείται ως η βασική οδηγία του Νόμου; Ποιος μπαίνει στο κέντρο της ζωής του λαού;
Τι είδους Θεός περιγράφεται στις εικόνες του ύμνου που είπε ο Μωυσής λίγο πριν πεθάνει;
Χαρακτηρίστε τον Ιησού του Ναυή.
Συζητήστε για το ρόλο που έπαιξε ο Μωυσής σε όλα τα γεγονότα της Εξόδου και της πορείας των Ισραηλιτών ως τη Γη Χαναάν.

Προτάσεις για εργασία και δραστηριότητες

Προσπαθώ να καταλάβω περισσότερο

Πολλοί χριστιανοί διαβάζοντας την Παλαιά Διαθήκη βγάζουν το συμπέρασμα ότι ο Θεός είναι σκληρός και υπερασπίζεται αποκλειστικά τον Ισραήλ. Φανταστείτε ότι έχετε να συνομιλήσετε μ' έναν τέ-τοιον άνθρωπο και προετοιμάστε τα δικά σας επιχειρήματα (συμβουλευθείτε το παραπάνω παράθεμα, καθώς και το παράθεμα για τα θαύματα στη σελ. 53).

Ελέγχω τι έμαθα

Πότε και πού πέθανε ο Μωυσής;
Τι ορίζει η πιο βασική οδηγία του Νόμου του Μωυσή και πώς ονομάζεται στα εβραϊκά;
Τι είναι το Δευτερονόμιο;
Ποιος διαδέχτηκε το Μωυσή στην αρχηγία των Ισραηλιτών;
Ποια μεγάλα εμπόδια είχαν να ξεπεράσουν οι Ισραηλίτες για να εγκατασταθούν στη χώρα;
Ποιες ήταν οι ενέργειες του Ιησού του Ναυή όταν έφτασαν στη χώρα;
Τι θύμισε στους Ισραηλίτες λίγο πριν πεθάνει και τι τους ζήτησε να κάνουν;

Ανακαλύπτουμε κρυμμένες σημασίες

Στη ζωή της Εκκλησίας κάποια γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης θυμίζουν γεγονότα της Καινής Διαθήκης
Η χριστιανική Εκκλησία θεωρεί ότι ορισμένα γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης μοιάζουν με κάποια γεγονότα της Καινής Διαθήκης που βέβαια θα συμβούν πολύ αργότερα. Μοιάζουν μάλιστα τόσο πολύ σαν - κατά κάποιον τρόπο - να είναι εικόνες τους. Π.χ. ο Ισαάκ μοιάζει με το Χριστό. Ας δούμε γιατί:
-Όπως ο Ισαάκ ήταν μοναχοπαίδι του Αβραάμ, έτσι και ο Χριστός είναι ο μονογενής* γιος του Θεού.
-Όπως ο Ισαάκ οδηγήθηκε στη θυσία χωρίς να φταίει, έτσι και ο Χριστός οδηγήθηκε στο Σταυρό, ενώ ήταν αθώος.
-Όπως ο Ισαάκ γλίτωσε το θάνατο, έτσι και ο Χριστός νίκησε το θάνατο και αναστήθηκε.
Γι' αυτό οι χριστιανοί είδαν τον Ισαάκ σαν μια εικόνα του Χριστού πριν ακόμη γεννηθεί, δηλαδή σαν προεικόνιση, του Χριστού Στην Καινή Διαθήκη ο Απ. Παύλος γράφει: Θέλω να ξέρετε, αδελφοί, ότι όλοι οι πρόγονοι σας προστατεύονταν από τη νεφέλη και όλοι πέρασαν μέσα από τη θάλασσα. Όλοι έφαγαν την ίδια θεόσταλτη τροφή και ήπιαν το ίδιο ποτό. Όλα αυτά τα γεγονότα ήταν για κείνους προεικονίσεις και γράφτηκαν για να μας νουθετήσουν* .

Α Κορ 10, 1-4. 11

Επιχειρήστε να ανακαλύψετε τη σημασία των προεικονίσεων δουλεύοντας με τον πίνακα της σελίδας 65:

Στις τρεις πρώτες στήλες μπορείτε να θυμηθείτε τη σημασία που έχουν τα γεγονότα και τα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης για τους Ισραηλίτες και να δείτε με ποια γεγονότα και πρόσωπα τα συσχέτισε η Εκκλησία. Στη συνέχεια, σε συνεργασία με το διπλανό σας ανακαλύψτε τη σημασία τους για τη ζωή των χριστιανών, χρησιμοποιώντας ως βοήθεια και τα κείμενα που παρατίθενται.

Ανακαλύπτουμε κρυμμένες σημασίες

Α. Τα παρακάτω είναι λόγια του Μωυσή λίγο πριν από την είσοδο των Ισραηλιτών στη Χαναάν. Ποιες από τις Επαγγελίες του Θεού στους Πατριάρχες αναγνωρίζει ότι εκπληρώθηκαν;

Ένας περιπλανώμενος Αραμαίος ήταν ο προπάτοράς μου. Κατέβηκε στην Αίγυπτο κι έζησε εκεί σαν ξένος, με λίγους ανθρώπους γύρω του. Εκεί έγινε έθνος μεγάλο, ισχυρό και πολυάριθμο. Αλλά οι Αιγύπτιοι μας κακομεταχειρίζονταν, μας καταπίεζαν και μας επέβαλλαν σκληρή δουλεία. Τότε επικαλεστήκαμε τον Κύριο, το Θεό των προγόνων μας κι εκείνος άκουσε τη φωνή μας και είδε τη δυστυχία μας, την ταλαιπωρία μας και την καταπίεση μας. Μας έβγαλε από την Αίγυπτο με το δυνατό του χέρι, με την ακαταμάχητη δύναμή του, με σημεία και θαύματα... Και μας έφερε σ' αυτόν τον τόπο και μας έδωσε τη χώρα αυτή, χώρα που ρέει γάλα και μέλι.

Δευτ 26, 5-9

Β. Αφού διαβάσετε το Σοφία Σειράχ 45, 1-5: δικαιολογήστε τους χαρακτηρισμούς που αποδίδει ο συγγραφέας στο Μωυσή στηριζόμενοι στα γεγονότα του κεφαλαίου.

Από τους απογόνους του Ιακώβ, ο Κύριος ανέδειξε έναν άντρα, που τον αγάπησε και που έγινε αποδεκτός απ' όλους. Αγαπήθηκε απ' το Θεό κι απ' τους ανθρώπους. Ήταν ο Μωυσής αυτός που η μνήμη του είναι ευλογημένη. Τον τίμησε όμοια με τους αγίους αγγέλους και τον ανέδειξε μεγάλον, ώστε να εμπνέει φόβο στους εχθρούς. Τον δόξασε μπροστά σε βασιλιάδες. Με τα λόγια του Μωυσή ο Θεός έκανε να σταματήσουν τα μαγικά σημεία (των ειδώλων). Του έδωσε εντολές για το λαό του και του φανέρωσε ένα μέρος απ' τη δόξα του. Τον καθιέρωσε χάρη στην πίστη του...τον αξίωσε ν' ακούσει τη φωνή του...του έδωσε απευθείας τις εντολές, το νόμο της ζωής και της γνώσης, για να διδάξει τη Διαθήκη του στους απογόνους του Ιακώβ, και στο λαό του Ισραήλ τις αποφάσεις του.

Σειρ 45, 1-5

Γ. Σε ποια σημεία των διηγήσεων της Εξόδου μπορείτε να επισημάνετε την παρουσία και τη δράση του Θεού μέσα στην ιστορία των ανθρώπων;
Δ. Στο Εξ 34, 6 ο Θεός λέει: «Εγώ είμαι ο Κύριος, ο Κύριος ο Θεός. Είμαι γεμάτος καλοσύνη και έλεος, υπομονετικός, πιστός και πρόθυμος να συγχωρήσω». Αναγνωρίστε αυτά τα χαρακτηριστικά του Θεού / Πατέρα στις διηγήσεις του κεφαλαίου.

Ε. Ξαναγυρνώντας στις διηγήσεις όλου του κεφαλαίου να επισημάνετε τις στιγμές που οι ηγέτες του λαού χρειάστηκε να ξαναθυμίσουν στο λαό τη Διαθήκη του με το Θεό.
ΣΤ. Να επισημάνετε σημεία των διηγήσεων, όπου οι Ισραηλίτες καλούνται να αποφασίσουν ελεύθερα «ζωή μακριά ή κοντά στο Θεό».

Ζ. Στην Καινή Διαθήκη ο Απόστολος Παύλος γράφει: Πίστη σημαίνει σιγουριά γι' αυτά που ελπίζουμε και βεβαιότητα γι' αυτά που δε βλέπουμε (Εβρ 11, 5). Φέρει μάλιστα ως παραδείγματα τέτοιας πίστης πρόσωπα από την Παλαιά Διαθήκη αρχίζοντας από τον Αβραάμ. Θυμηθείτε γεγονότα στα οποία είδαμε να εκδηλώνεται μια τέτοια πίστη.
Η. Δίπλα βλέπουμε καταστάσεις ζωής και συναισθήματα που αφορούν όλους τους ανθρώπους κάθε εποχής. Προσπαθήστε να τα αναγνωρίσετε στα γεγονότα της Εξόδου.