ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το παρόν ανθολόγιο περιέχει εβδομήντα οκτώ ποιητικά και πεζογραφικά κείμενα της νεότερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, μεταφρασμένα στην ελληνική γλώσσα. Πρέπει να διευκρινιστεί εξαρχής ότι στόχος των επιμελητών δεν ήταν η αντιπροσωπευτική εκπροσώπηση των σημαντικότερων συγγραφέων της Ευρώπης βάσει εγκυκλοπαιδικών ή άλλων συναφών κριτηρίων, αλλά η δημιουργία μιας αξιόπιστης ανθολογίας, ικανής να λειτουργήσει ως μέσο εξοικείωσης με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία και να προσφέρει ερεθίσματα για κριτική σκέψη. Βασικό κριτήριο για την επιλογή των κειμένων ήταν η λειτουργικότητα και η λογοτεχνική αξία των ευρισκόμενων ελληνικών μεταφράσεων. Κατά συνέπεια, στο ανθολόγιο δεν περιέχονται ορισμένοι σημαντικοί συγγραφείς, το έργο των οποίων δεν ευτύχησε μέχρι στιγμής στη γλώσσα μας, ενώ συμπεριλαμβάνονται καλά μεταφρασμένα και ενδιαφέροντα κείμενα λιγότερο διάσημων συγγραφέων. Το ίδιο ισχύει και για την εκπροσώπηση των λογοτεχνικών τάσεων, ρευμάτων και τεχνοτροπιών που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη από την Αναγέννηση ως τις μέρες μας. Παρότι καταβλήθηκε προσπάθεια για την αποτύπωση της ευρύτερης δυνατής ποικιλίας, οι επιμελητές έκριναν ότι η πρόταξη της αντιπροσωπευτικότητας θα μείωνε την αναγνωστική και διδακτική λειτουργικότητα του έργου. Ένα συνοπτικό διάγραμμα της ιστορικής εξέλιξης της νεότερης ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (ποίησης και διηγήματος) προσφέρεται στην Εισαγωγή και καλύπτει ορισμένες από τις αναπόφευκτες γραμματολογικές ελλείψεις του ανθολογίου. Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι το συγκεκριμένο διάγραμμα προτείνεται ως συμβουλευτικό βοήθημα· δεν προορίζεται για αυτόνομη διδασκαλία, ούτε βέβαια για αποστήθιση.

Το ανθολόγιο χωρίζεται σε δύο μεγάλες ενότητες (ποίηση-πεζογραφία). Τα κείμενα κάθε ενότητας τοποθετήθηκαν σε ενιαία σειρά, βάσει της χρονολογίας γέννησης του συγγραφέα. Αυτή η διάταξη επιτρέπει την ανίχνευση ιστορικών και γραμματολογικών αντιστοιχιών, χωρίς να καθηλώνει τη διδασκαλία σε μια παραδοσιακή προσέγγιση ιστορικού ή εθνολογικού τύπου. Ιδιαίτερη προσπάθεια καταβλήθηκε για την ανθολόγηση έργων από μεγάλο τμήμα του γλωσσικού και γεωγραφικού φάσματος της ευρωπαϊκής ηπείρου. Έτσι, δίπλα σε εκπροσώπους των ιστορικά ισχυρότερων ευρωπαϊκών πολιτισμών (όπως π.χ. εκείνων της Μ. Βρετανίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Ισπανίας και της Ρωσίας) ανθολογούνται συγγραφείς από τη Βουλγαρία, τη Νορβηγία, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Ρουμανία, τη Σλοβενία, την Τουρκία και την Τσεχία. Ελπίζουμε ότι το τελικό αποτέλεσμα μεταφέρει μιαν αίσθηση της ποικιλίας και, συγχρόνως, της δημιουργικής επικοινωνίας των λογοτεχνικών αναζητήσεων που αναπτύχθηκαν στο κέντρο και την περιφέρεια της νεότερης Ευρώπης.

Η ενότητα της ποίησης εκτείνεται, όπως είναι φυσικό, σε μεγαλύτερο ιστορικό βάθος από εκείνην της πεζογραφίας. Ανθολογούνται κατά κανόνα αυτοτελή ποιήματα, ενώ παρατίθενται και τα ληξιαρχικά στοιχεία των μεταφραστών προκειμένου να δηλωθεί το χρονικό στίγμα (επομένως και η γραμματολογική αντιστοιχία) της μετάφρασης. Σε τρεις περιπτώσεις (Α19, Α20 και Α24) ανθολογούνται περισσότερες από μία μεταφράσεις του ιδίου έργου, προκειμένου, μέσα από τη σύγκριση των διαφορετικών εκδοχών, να επισημανθεί ο δημιουργικός χαρακτήρας της μεταφραστικής εργασίας. Στο Παράρτημα, εξάλλου, προσφέρονται δεκατέσσερα επιπλέον κείμενα, ως επί το πλείστον νεοελληνικά, τα οποία μπορούν να διαβαστούν συνδυαστικά με ορισμένα από τα ανθολογούμενα ποιητικά έργα.

Η ενότητα της πεζογραφίας περιέχει σύντομα αυτοτελή κείμενα (κυρίως διηγήματα) και, σε ορισμένες περιπτώσεις (B15, Β18, Β19 και Β20), αυτοτελή τμήματα σπονδυλωτών έργων. Προκειμένου να εξασφαλίσουμε την αναγνωστική και διδακτική λειτουργικότητα του βιβλίου, αποφύγαμε την ανθολόγηση αποσπασμάτων από εκτενή πεζογραφικά έργα. Αυτή η επιλογή περιόρισε το χρονικό άνυσμα της δεύτερης ενότητας στον 19ο και τον 20ό αιώνα, ενώ κατέστησε αναπόφευκτη την απουσία του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος από το ανθολόγιο. Στο τέλος του βιβλίου, πάντως, παρέχεται κατάλογος εκτενέστερων αφηγηματικών έργων (κυρίως μυθιστορημάτων), ορισμένα από τα οποία μπορούν να ενταχθούν στο μάθημα, να χρησιμοποιηθούν για την εκπόνηση ειδικών εργασιών είτε και να αξιοποιηθούν κατ’ ιδίαν από τον ενδιαφερόμενο μαθητή. Και πάλι πρέπει να σημειωθεί ότι ο κατάλογος δεν έχει αξιώσεις πληρότητας ή αντιπροσωπευτικότητας. Πρόκειται μόνο για καταγραφή ορισμένων από τα έργα της ευρωπαϊκής πεζογραφίας που είναι αυτή τη στιγμή διαθέσιμα, σε επαρκή μετάφραση, στην ελληνική αγορά.

Κάθε κείμενο συνοδεύεται από συστατικό σχόλιο, σκοπός του οποίου είναι να διευρύνει τον ορίζοντα της πρωτοβάθμιας ανάγνωσης και να λειτουργήσει ως ερέθισμα για δημιουργικό διάλογο, μέσα ή και έξω από την αίθουσα διδασκαλίας. Τα σχόλια προσφέρονται ως προτάσεις προς συζήτηση. Δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα και δεν θα πρέπει να αποθαρρύνουν την έκφραση της αναγνωστικής ευρηματικότητας διδασκόντων και διδασκομένων. Σε κάθε περίπτωση το σχόλιο, η ανάγνωση του οποίου θα πρέπει να έπεται της επαφής με το κείμενο, καλό είναι να συμπληρώνεται με παρατηρήσεις που προκύπτουν από τη βιωματική και τη λογοτεχνική εμπειρία των μαθητών. Οι ερωτήσεις επί του κειμένου θα πρέπει επίσης να αντιμετωπιστούν ως ενδεικτικές· μπορούν να συμπληρωθούν ή και να αντικατασταθούν από άλλες, που θα προκύψουν στο πλαίσιο της διδακτικής πράξης. Το ίδιο ισχύει και για τις γλωσσικές και πραγματολογικές σημειώσεις, ως προς τις οποίες οι επιμελητές του ανθολογίου προσπάθησαν να είναι φειδωλοί. Ας σημειωθεί, τέλος, ότι τα στοιχειώδη βιο-εργογραφικά σημειώματα προορίζονται αποκλειστικά για την ενημέρωση του μαθητή – και όχι για διδακτική ή εξεταστική χρήση.

Πιστεύουμε ότι η διαμόρφωση του ανθολογίου επιτρέπει την ανάπτυξη ποικίλων διδακτικών προσεγγίσεων, οι οποίες θα αξιοποιήσουν το προσφερόμενο υλικό ως μέσο για την ανάπτυξη κριτικής σχέσης με τη λογοτεχνία αλλά και για την καλλιέργεια της αναγνωστικής απόλαυσης. Ο διδάσκων ασφαλώς δεν είναι υποχρεωμένος να ακολουθήσει τη χρονολογική διάταξη της ύλης· τα κείμενα που θα συζητηθούν στο μάθημα μπορούν (και ίσως θα ήταν προτιμότερο) να επιλεχθούν βάσει άλλων (π.χ. θεματικών) κριτηρίων. Η σύγκριση των κειμένων του ανθολογίου (μεταξύ τους, αλλά και με παραδείγματα από τη νεοελληνική λογοτεχνία) πιστεύουμε ότι θα αποδειχθεί ιδιαιτέρως επωφελής. Σκόπιμο θα ήταν επίσης, ιδίως σε ό,τι αφορά τα ποιητικά κείμενα, να καλλιεργηθεί προβληματισμός γύρω από τη φύση και τη λειτουργία της λογοτεχνικής μετάφρασης. Ας σημειωθεί, τέλος, ότι το ανθολόγιο σχεδιάστηκε με επίγνωση ότι η χρήση του δεν εξαντλείται αναγκαστικά στη σχολική αίθουσα. Ελπίζουμε ότι ο μαθητής θα θελήσει να το αξιοποιήσει και κατ’ ιδίαν, ως εργαλείο για την ανάπτυξη της λογοτεχνικής του καλλιέργειας και τη διεύρυνση των προσωπικών του αναγνωστικών προτιμήσεων.

Το παρόν ανθολόγιο είναι προϊόν διπλής συνεργασίας: αφενός, του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και, αφετέρου, φιλολόγων της δευτεροβάθμιας και της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Η ανθολόγηση στηρίχτηκε σε υλικό που είχε ήδη συλλεχθεί, ταξινομηθεί και αξιολογηθεί στο πλαίσιο συναφούς ερευνητικού προγράμματος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, το οποίο εκπονείται με επιστημονική εποπτεία των Νάσου Βαγενά και Τάκη Καγιαλή (στην εκπόνηση του προγράμματος συνεργάστηκαν η ποιήτρια Μαρία Λαϊνά και οι φιλόλογοι Αγγελική Λούδη και Αλεξάνδρα Σαμουήλ). Ο Νάσος Βαγενάς ανέλαβε την επιλογή των ποιητικών κειμένων του ανθολογίου, τη συγγραφή των οικείων συστατικών σχολίων και της Εισαγωγής (πλην του τμήματος του αναφερόμενου στο διήγημα, το οποίο έγραψε η Αλεξάνδρα Σαμουήλ), καθώς και την εικονογραφική επιμέλεια του τόμου. Ο Τάκης Καγιαλής επέλεξε τα πεζογραφικά κείμενα και έγραψε τα αντίστοιχα συστατικά σχόλια (με την εξαίρεση των σχολίων για τα κείμενα Β12 και Β26, που προσφέρθηκαν αντιστοίχως από τον Δ.Ν. Μαρωνίτη και τον Νάσο Βαγενά), καθώς και τον Πρόλογο. Οι Λάμπρος Πόλκας, Νίκος Ταραράς και Γιώργος Φράγκογλου ανέλαβαν, σε συνεργασία με τους δύο προαναφερθέντες, την εκπόνηση των βιογραφικών σημειωμάτων, των διευκρινιστικών σημειώσεων και των ερωτήσεων επί των κειμένων, καθώς και τη συγκρότηση του καταλόγου των μεταφρασμένων μυθιστορημάτων. Οι τρεις συνάδελφοι ανέλαβαν επίσης να γειώσουν το εγχείρημα στο περιβάλλον της Μέσης Εκπαίδευσης υποδεικνύοντας σημεία που θα μπορούσαν να μειώσουν τη λειτουργικότητα του έργου στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής πράξης. Η τελική μορφή του βιβλίου, πάντως, ανακλά παρατηρήσεις, υποδείξεις και συμπληρώσεις όλων των μελών της πενταμελούς συντακτικής ομάδας, που επεξεργάστηκαν συλλογικά το υλικό του ανθολογίου στα διάφορα στάδια της εκπόνησής του.