31. Η Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδας

Ο αγώνας για την ανεξαρτησία των Ελλήνων από τον οθωμανικό ζυγό, το 1821, έφερε στο προσκήνιο τις σχέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου με την τοπική Εκκλησία της Ελλάδας.

α. Η πορεία προς το Αυτοκέφαλο

Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας Ι. Καποδίστριας.

Η ελλαδική Εκκλησία, κατά τη διάρκεια του επτάχρονου αγώνα για την ανεξαρτησία, χωρίς ουσιαστική επαφή με τον πνευματικό της πατέρα, τον Πατριάρχη, έπρεπε να επιλύσει μόνη τα πολλά προβλήματά της. Μεγάλος αριθμός από μοναστήρια και εκκλησίες είχαν καταστραφεί, οι απώλειες σε έμψυχο δυναμικό ήταν μεγάλες, η εκπαίδευση κληρικών και λαϊκών είχε παραμεληθεί και υπήρχε έλλειψη εκκλησιαστικών βιβλίων. Δυστυχώς, το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν μπορούσε να υποστηρίξει τον αγώνα, λόγω της πίεσης των Τούρκων.

Ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας, Ιωάννης Καποδίστριας, δεν πρόλαβε να ασχοληθεί με το θέμα των σχέσεων της Εκκλησίας της Ελλάδας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, εξαιτίας των πολλών προβλημάτων του νεοσύστατου κράτους και της δολοφονίας του το 1831.

β. Η υποταγή της Εκκλησίας της Ελλάδας στην πολιτική εξουσία

Την ίδια εποχή (19ος αιώνας) στην Ευρώπη εξαπλώνεται η ιδέα για τη δημιουργία εθνικών κρατών. Εκεί το γεγονός αυτό έθεσε σε νέες βάσεις τις σχέσεις Eκκλησίας-Kράτους, οδηγώντας πολλές φορές την πρώτη σε υποταγή στην κρατική εξουσία. Όταν ο ανήλικος ρωμαιοκαθολικός βασιλιάς Όθωνας με τους προτεστάντες αντιβασιλείς του ήρθαν στην Ελλάδα το 1833, αντιμετώπισαν την Εκκλησία ως υφιστάμενο τμήμα του Κράτους με πρότυπο την κατάσταση που επικρατούσε στη Βαυαρία. Είχαν την άποψη ότι η ελλαδική Εκκλησία έπρεπε να είναι εθνική, άρα ανεξάρτητη από τον Πατριάρχη, να κυβερνάται από Σύνοδο Επισκόπων επιλεγμένων από το βασιλιά και να τεθεί κάτω από τον έλεγχο της Πολιτείας.

Οι Μητροπόλεις της υπόδουλης Ελλάδας μέχρι την ανακήρυξη του Αυτοκέφαλου.

Θεόκλητος Φαρμακίδης, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

Ο αντιβασιλέας και υπουργός των εκκλησιαστικών, Μάουρερ, εξέδωσε διατάγματα με τα οποία συντελέστηκε σταδιακή υποδούλωση της Εκκλησίας στην κοσμική εξουσία. Ως υπουργός, ο Μάουρερ εξασφάλισε με νόμο τη δυνατότητα να συγκαλεί σύνοδο και εκεί μεθόδευσε το θέμα του χωρισμού της Εκκλησίας της Ελλάδας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Πολύτιμος βοηθός του στο έργο αυτό και πρωτεργάτης στη διαμόρφωση των εκκλησιαστικών πραγμάτων υπήρξε ένας εκκλησιαστικός άνδρας της εποχής, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Ο Φαρμακίδης, σπουδασμένος στην Ευρώπη συμφωνούσε με τις αντιλήψεις περί εθνικής Eκκλησίας ανεξάρτητης από το Πατριαρχείο. Στο ακριβώς αντίθετο άκρο, η άλλη μεγάλη προσωπικότητα αυτής της περιόδου, ο ιερέας, ρήτορας και συγγραφέας Κωνσταντίνος Οικονόμος πολέμησε με το λόγο και την πέννα του το χωρισμό της Εκκλησίας της Ελλάδας από το Πατριαρχείο. Ο χωρισμός αυτός τελικά υπογράφηκε το 1833 από 22 ιεράρχες στη Σύνοδο του Ναυπλίου. Από αυτούς οι περισσότεροι προέρχονταν από υπόδουλες στους Οθωμανούς περιοχές και όχι από ελλαδικές (δεν υπήρχε δηλαδή σωστή αντιπροσώπευση των περιοχών της ελεύθερης Ελλάδας). Έτσι η Εκκλησία της Ελλάδας αποκόπηκε πραξικοπηματικά από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Μάουρερ, Yπουργός Εκκλησιαστικών του Όθωνα.

Ο Πατριάρχης αντέδρασε και μόνο χάρη στην παρέμβαση του Τσάρου της Ρωσίας δεν αφόρισε την ελλαδική Εκκλησία. Αργότερα κι άλλες εθνικές Εκκλησίες στα Βαλκάνια (σερβική, βουλγαρική) θα μιμηθούν το παράδειγμα της Ελλάδας και θα κηρυχθούν αυτοκέφαλες.

γ. Το τίμημα του Αυτοκέφαλου και οι μετέπειτα εξελίξεις

Τα επόμενα χρόνια οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες: μεγάλος αριθμός μοναστηριών έκλεισε και ο αριθμός των επισκόπων περιορίστηκε. Αλλά και μετά την ενηλικίωση του Όθωνα και τη σταδιακή απομάκρυνση των αντιβασιλέων, η υποταγή της Εκκλησίας της Ελλάδας στο κράτος συνεχίστηκε. Στα θετικά αυτής της περιόδου συγκαταλέγονται η ίδρυση της Θεολογικής Σχολής και της Ριζαρείου Σχολής στην Αθήνα για την εκπαίδευση των ιερέων. Τελικά, το 1850 το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης αναγνώρισε την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος.

Η Εκκλησία της Ελλάδος το 1850, όπως και το ελληνικό κράτος, περιλάμβανε μόνο την Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τις Κυκλάδες. Οι άλλες περιοχές, τα Επτάνησα και οι ονομαζόμενες «Νέες Χώρες», δηλαδή η Ήπειρος, η Μακεδονία, η Θράκη και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, προστέθηκαν μετά την απελευθέρωσή τους σταδιακά, ύστερα από πατριαρχική έγκριση. Από το 1913 η Κρήτη αποτελεί ημιαυτόνομη Εκκλησία που εξαρτάται πνευματικά από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Τα Δωδεκάνησα, που ενσωματώθηκαν στο ελληνικό κράτος το 1947, υπάγονται μέχρι σήμερα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπως και το Άγιο Όρος που είναι αυτοδιοίκητο.

Σήμερα στην αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος ανήκουν πάνω από 80 μητροπόλεις. Οι μητροπολίτες τους μαζί με τον Aρχιεπίσκοπο Αθηνών αποτελούν την Ιερά Σύνοδο, το ανώτατο όργανο της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδας. Οι μητροπόλεις χωρίζονται σε ενορίες στις οποίες λειτουργούν ιδρύματα, ορφανοτροφεία, βιβλιοθήκες, στέγες γερόντων και κατηχητικά σχολεία. Η Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδας είναι εκκλησιαστικός οργανισμός που σκοπό έχει να οργανώνει το κήρυγμα, να καταρτίζει και να επιβλέπει τους ιεροκήρυκες, τους εξομολόγους, τους κατηχητές και τα κατηχητικά σχολεία, την ιεραποστολή στο εξωτερικό. Ασχολείται επίσης με τις εκδόσεις θεολογικών έργων και εκκλησιαστικών εντύπων. Από το 1989 λειτουργεί ο ραδιοφωνικός σταθμός της Εκκλησίας της Ελλάδας.

 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Ποια λάθη συνέβησαν κατά τη διαδικασία ανακήρυξης του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ελλάδας το 1833;
2. Γιατί η περίοδος 1833-1850 συσσώρευσε προβλήματα στην ελλαδική Eκκλησία;
3. Ποιες είναι οι Mητροπόλεις των «Νέων Χωρών» και πώς διοικούνται;
4. Με τη βοήθεια του καθηγητή της Ιστορίας να βρείτε πληροφορίες για την εκκλησιαστική πολιτική του Καποδίστρια και να τις παρουσιάσετε στην τάξη.