Θρησκευτικά (Γ Γυμνασίου) - ΑΝΕΝΕΡΓΟ: Ηλεκτρονικό Βιβλίο

30. Η Ανατολική Εκκλησία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας

Στην ενότητα αυτή θα πάρεις πληροφορίες (για):

τους υπόδουλους ορθόδοξους λαούς και τη σχέση τους με το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας
το θεσμό των αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων
εκκλησιαστικούς ηγέτες και δασκάλους της εποχής.

Στις προηγούμενες δύο ενότητες είδαμε την εξάπλωση του Προτεσταντισμού στη Δυτική Ευρώπη. Στην Ανατολή, όμως, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία το 15ο αι. καταλύεται από τους Οθωμανούς Τούρκους.

α. Προνόμια στον Πατριάρχη: δώρο και σκοπιμότητα

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης.

Γαλλικό χειρόγραφο του 15ου αιώνα.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατακτώντας τα εδάφη του Βυζαντίου έγινε ένα πολυεθνικό κράτος. Για την ομαλή διοίκησή του παραχώρησε προνόμια στους κατακτημένους λαούς και διατήρησε δοκιμασμένους θεσμούς όπως η Εκκλησία. Αυτό σήμανε την αναγνώριση των εξής «μιλλετιών» (θρησκευτικών εθνοτήτων): του μουσουλμανικού, του ορθόδοξου (την Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελούσαν Έλληνες, Βλάχοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, Αλβανοί, Μολδαβοί και Άραβες), του αρμενικού και του εβραϊκού. Τα δυο πρώτα «μιλλέτια» ήταν πολυαριθμότερα και με συμπαγείς, γεωγραφικά, πληθυσμούς.

Ο Σουλτάνος Μωάμεθ Β' ο Πορθητής αναγνώρισε στον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης (Οικουμενικό Πατριάρχη) δικαιώματα που είχε και στο Βυζάντιο. Ο Πατριάρχης έγινε πλέον και Εθνάρχης, δηλαδή εκκλησιαστικός και εθνικός ηγέτης όλων των υπόδουλων ορθόδοξων λαών της Αυτοκρατορίας.

Τα προνόμια όμως αυτά πρωταρχικά εξυπηρετούσαν τα οθωμανικά συμφέροντα, γιατί έδιναν το δικαίωμα στο Σουλτάνο να κατηγορήσει τον Πατριάρχη, όταν οι χριστιανοί ήταν απείθαρχοι. Γι' αυτό και τα προνόμια καταπατούνταν εύκολα, όταν συνέφερε τους κατακτητές. Έδωσαν όμως τη δυνατότητα στο Γένος να μείνει ενωμένο πολιτιστικά και πνευματικά και να επιβιώσει μέσα στις αντίξοες συνθήκες που επέβαλε ο οθωμανικός ζυγός.

Πατριάρχης της εποχής

της Τουρκοκρατίας.

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

β. Εξισλαμισμός και νεομάρτυρες

Οι Οθωμανοί, λόγω θρησκευτικού φανατισμού αλλά και για λόγους κυριαρχίας συχνά εξισλάμιζαν βίαια τους υπόδουλους. Αλλά και κάποιοι χριστιανοί στις ορθόδοξες κοινότητες της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας άλλαζαν πίστη, προκειμένου να ανέλθουν κοινωνικά και οικονομικά. Άλλοι ασπάζονταν επιφανειακά το Ισλάμ, ενώ κρυφά συνέχιζαν την ορθόδοξη πίστη και ζωή ως κρυπτοχριστιανοί. Η θέση τους ήταν εξαιρετικά δύσκολη, γι' αυτό και η Εκκλησία τους αντιμετώπισε με κατανόηση. Όταν όμως η κρυφή τους πίστη γινόταν φανερή, κατέληγαν στο μαρτύριο και στο θάνατο. Έτσι εμφανίστηκαν οι νεομάρτυρες (μάρτυρες των νεότερων χρόνων), οι οποίοι προέρχονταν από τους κρυπτοχριστιανούς αλλά και από όσους άντρες και γυναίκες φανερά ομολογούσαν την πίστη τους. Η στάση τους απέναντι στο θάνατο θυμίζει τη στάση των πρώτων μαρτύρων και είχε μεγάλη απήχηση στη λαϊκή συνείδηση. Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης συγκέντρωσε και διέσωσε τους βίους και το μαρτύριό τους στο βιβλίο του «Νέον Μαρτυρολόγιον».

Νεομάρτυρας. Έργο του Γ. Κόρδη.

Από τις τάξεις του κλήρου προέρχονται και πολλοί εθνομάρτυρες. Ονομάζονται έτσι, εκτός από τους λαϊκούς αγωνιστές, και όσοι κληρικοί πριν, κατά τη διάρκεια αλλά και μετά από την επανάσταση του 1821, θυσίασαν τη ζωή τους για την πατρίδα, συμμετέχοντας σε πολεμικές συγκρούσεις (Αθανάσιος Διάκος, Παπαφλέσσας, Ησαΐας Σαλώνων κ.ά.). Η απόφασή τους να χρησιμοποιήσουν όπλα κατά συνανθρώπων τους ήταν εξαιρετικά δύσκολη, γιατί ως χριστιανοί και μάλιστα κληρικοί δεν επιτρεπόταν να διαπράξουν φόνο. Η Εκκλησία αντιμετώπισε με συγκατάβαση και ανοχή την συμπεριφορά τους, γιατί διακινδύνευσαν να χάσουν την ψυχή τους προκειμένου να υπερασπιστούν τα ιερά και τα όσια του λαού τους και να υπηρετήσουν αξίες όπως η αυτοδιάθεση των λαών και ελευθερία.

γ. Η Εκκλησία διδάσκαλος των υπόδουλων

Οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν με τα προνόμια που παραχώρησαν οι Τούρκοι επέτρεψαν να αναπτυχθούν αυτοδιοικούμενες, ως ένα βαθμό, κοινότητες σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι άρχοντές τους εκλέγονταν από το λαό. Τους φόρους προς το τουρκικό κράτος πλήρωνε η κοινότητα και όχι ο κάθε υπόδουλος ατομικά. Έτσι οι εισφορές των πλουσιοτέρων ήταν δυνατόν να εξισορροπούν εκείνες των φτωχότερων, αφού όλοι ανήκαν στο ίδιο σώμα. Κέντρο της ζωής της κοινότητας ήταν ο ναός. Εκεί τελούσαν τη λατρεία και οργάνωναν την κοινωνική τους ζωή. Έτσι η Εκκλησία συσπείρωσε τους υπόδουλους και τους έδινε την ευκαιρία επικοινωνίας και ελεύθερης έκφρασης.

Μοναχός διδάσκει τους Χριστιανούς.

Έργο του Γ. Κόρδη

Μια από τις προτεραιότητες της Ορθόδοξης Εκκλησίας ήταν το θέμα της παιδείας, ενός τομέα στον οποίο είχε μακραίωνη παράδοση. Ο Πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος ίδρυσε το 1454 πατριαρχική ακαδημία στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα ο Κύριλλος Λούκαρης την εφοδίασε με τυπογραφείο, που δυστυχώς καταστράφηκε από τους Τούρκους. Σχολεία ιδρύθηκαν σε μεγάλες πόλεις όπως η Σμύρνη, τα Γιάννενα, η Θεσσαλονίκη, η Αθήνα, η Δημητσάνα, η Πάτμος, η Νάξος, το Άγιο Όρος (Αθωνιάδα). Για τη μεγάλη μάζα του λαού που δεν είχε πρόσβαση στις σχολές αυτές, ιερείς και μοναχοί δίδασκαν περιστασιακά, ιδίως σε ταραγμένες περιόδους, ανάγνωση και γραφή χρησιμοποιώντας τα λειτουργικά εκκλησιαστικά βιβλία και κυρίως το ψαλτήρι. Στη λαϊκή μνήμη η δράση αυτή των ιερωμένων-δασκάλων έμεινε γνωστή ως «κρυφό σχολειό». Σημαντικοί δάσκαλοι της περιόδου της Τουρκοκρατίας (διδάσκαλοι του Γένους) υπήρξαν οι Ηλίας Μηνιάτης (1669-1714), Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800), και οι άγιοι Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779), Mακάριος ο Nοταράς (1731-1805) και Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809). Με τις συγγραφές και τα κηρύγματά τους, που ήταν διατυπωμένα στη γλώσσα του λαού, διατήρησαν την χριστιανική πίστη, την εθνική μνήμη και την ελληνική γλώσσα ζωντανές στη συνείδηση του λαού.

ΥΠΟΓΡΑΜΜΙΖΩ ΚΑΙ ΘΥΜΑΜΑΙ

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά την Τουρκοκρατία αναγνωρίστηκαν τέσσερα «μιλλέτια»: το μουσουλμανικό, το αρμενικό και το ορθόδοξο (όλοι οι ορθόδοξοι λαοί της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας) και το εβραϊκό.
Μετά την Άλωση, ο Μωάμεθ Β' παραχώρησε εκκλησιαστικά και πολιτικά προνόμια στον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης.
Οι εξισλαμισμοί που επέβαλαν οι Οθωμανοί Τούρκοι ανέδειξαν νεομάρτυρες.
Οργανώθηκαν αυτοδιοικούμενες κοινότητες με κέντρο το ναό.
Η Εκκλησία με ηγέτες και δασκάλους φρόντισε για την παιδεία των υποδούλων.

ΚΕΙΜΕΝΑ

Πώς ήθελε την ελληνική παιδεία ό Πατροκοσμάς

Καλά, παιδιά μου, μοῦ έχαρίσατε τά παιδιά σας, ὰμή νά ἱδοῦμεν, ἓχετε καί σχολείον ὸπού νά διαβάζουν, νά μανθάνουν γράμματα τά παιδιά μας;

– Δέν ἓχομεν, ἄγιε τοῦ Θεοῦ.

– 'Aμή δέν εἶναι καλά νά βάλετε ὅλοι σας νά κάμετε ἕνα ρεφενέ, να βάλετε καί έπιτρόπους νάν τό κυβερνοῦν τό σχολείον, νά βάνουν δάσκαλον νά μανθάνουν ὅλα τά παιδιά καί πλούσια καί πτωχά χωρίς νά πληρώνουν; Διατί ὰπό τό σχολείον μανθάνομεν τό κατά δύναμιν τί εἶναι Θεός, τί εἶναι 'Aγία Τριάς, τί εἶναι ἄγγελοι, άρχάγγελοι, τί εἶναι δαίμονες, τί εἶναι παράδεισος, τί εἶναι κόλασις, τί εἶναι άμαρτία, τί εἶναι ὰρετή. Καλύτερα νά ἓχης εἱς τήν χώραν σου σχολείον ἐλληνικόν παρά νά ἓχης βρύσες καί ποταμούς, διατί ή βρύσις ποτίζει τό σῴμα, τό δέ σχολείον ποτίζει τήν ψυχήν, τό σχολείον ὰνοίγει τές έκκλησίες, τό σχολείον ὰνοίγει τά μοναστήρια. 'Aνίσως καί δέν õτανε σχολεία, ποῦ õθελα έγώ νά μάθω νά διδάσκω;

(Μενούνου Ι., Κοσμά του Αιτωλού, Διδαχές, Αθήνα, χ.χ., σ. 142).

Κατά τό αφξδ΄ (1564) ἓτος, Μαρτίου ιθ΄

'Eμαρτύρησεν ὸ Δημήτριος Τορναρᾶς

('Eκ τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου 'Aγ. Νικοδήμου)

Δημήτριος δούς τήν κεφαλήν, λαμβάνει στέφη ἄπειρα έκ τοῦ Κυρίου.

Οὗτος ὸ τοῦ Χριστοῦ ὰθλητής έσυναυλίζετο συχνάκις μέ τούς τούρκους καί συνομίλουν˙ καί μίαν ήμέραν ὰπό τοῦ φθόνου κινούμενοι τόν έβίασαν νά γένη τοῦρκος˙ καί έπειδή αὺτός δέν ἠθέλησε τόν έπἤγαν εἱς τόν κριτήν καί έμαρτύρησαν ψευδῴς πώς ὕβρισε τήν πίστιν τους˙ ὸ δέ κριτής ὥρισε νά τόν δείρουν καί νά τόν βασανίσουν ὰνηλεῴς ἕως οὗ νά γένη τοῦρκος, καί οὕτω τόν έβασάνισαν πολλά˙ καί ώς εἶδαν τό ὰμετάθετον τἤς γνώμης του, διά προστάγματος τοῦ κριτοῦ τόν ὰπεκεφάλισαν, καί ἓλαβε τοῦ Μαρτυρίου τόν στέφανον

('Aγίου Νικοδήμου τοῦ 'Aγιορείτου, Συναξαριστής Νεομαρτύρων (1400-1900),

ἓκδ. «Όρθόδοξος Κυψέλη», Θεσσαλονίκη 1984).

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Γιατί ο ναός ήταν το κέντρο της ζωής της κοινότητας κατά την Τουρκοκρατία;
Γιατί δόθηκαν τα προνόμια από τον Μωάμεθ τον Β' στο Οικουμενικό Πατριαρχείο;
Πώς αντιμετώπισε η Εκκλησία το θέμα της παιδείας των υπόδουλων Ελλήνων;
Να βρείτε λαϊκές ζωγραφιές και έργα επώνυμων ζωγράφων που να αναφέρονται σε πρόσωπα και γεγονότα της Τουρκοκρατίας.