Ιστορία (Β Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

4. Πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις από το 15ο ως το 18ο αι.

Όροι – κλειδιά της ενότητας

Εθνικές μοναρχίες, συνθήκη της Βεστφαλίας (1648), απολυταρχία, κοινοβούλιο, διαφωτισμός, μερκαντιλισμός-προστατευτισμός, βιομηχανική επανάσταση, κοινωνικές τάξεις

■ Η Ευρώπη των κρατών

• Ανάδυση των εθνικών μοναρχιών

Η Ευρώπη είναι διαιρεμένη από το Μεσαίωνα σε πολλές μικρότερες ή μεγαλύτερες ηγεμονίες και κράτη. Μέσα από τις συγκρούσεις, το άνοιγμα προς τον κόσμο και την ενίσχυση της βασιλικής εξουσίας αρχίζει να αναδύεται βαθμιαία η αντίληψη για το έθνος- κράτος που θα λάβει συγκεκριμένη μορφή το 19ο αιώνα. Οι ηγεμόνες στην προσπάθειά τους να συγκροτήσουν ομοιογενή κράτη και να αποκτήσουν ισχύ καταπολεμούν κάθε δραστηριότητα που θεωρείται διασπαστικό στοιχείο.

• Θρησκευτική πολιτική

Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής εντάσσεται και η εχθρική στάση έναντι των προτεσταντών, που συνεχίστηκε και το 17ο αιώνα.

Στη Γερμανία, ιδιαίτερα αιματηρός υπήρξε ο τριακονταετής πόλεμος (1618-1648) μεταξύ προτεσταντών και ρωμαιοκαθολικών, ο οποίος όμως αυτή τη φορά, έλαβε πανευρωπαϊκές διαστάσεις. Η Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) έβαλε τέλος στη σύγκρουση αυτή, που σηματοδότησε οριστικά και τη συρρίκνωση της δύναμης του γερμανού αυτοκράτορα. Στην Αυστρία οι ηγεμόνες καταδίωξαν τους προτεστάντες και ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΔ' απαγόρευσε (1685) τον προτεσταντισμό, ανακαλώντας το Διάταγμα της Νάντης.

Από τις αρχές, όμως, του 18ου αιώνα, τα κράτη ακολουθούν μια πολιτική πιο ανεκτική και τα θρησκευτικά ζητήματα περιέρχονται σε δευτερεύουσα μοίρα.

• Ανταγωνισμοί

Η κύρια, όμως, αιτία των ενδοευρωπαϊκών συγκρούσεων δεν εντοπίζεται ασφαλώς στις θρησκευτικές διαμάχες αλλά στην προσπάθεια των κρατών να αποκτήσουν οικονομική ισχύ, κυρίαρχη θέση στην Ευρώπη και παγκόσμια υπεροχή. Η πολιτική αυτή όξυνε τους ανταγωνισμούς μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και, κυρίως, μεταξύ της Αγγλίας και της Γαλλίας.

Η φρίκη του πολέμου

Μόλις αυτοί οι καβαλάρηδες έφτασαν στο σπίτι μας, το πρώτο πράγμα που έκαναν ήταν να δέσουν τα άλογά τους. Ύστερα ο καθένας επιδόθηκε στο έργο του, να μην αφήσει δηλαδή τίποτα όρθιο, να λεηλατήσει τα πάντα. Ενώ μερικοί έσφαζαν τα ζώα και τα έψηναν, άλλοι έκαναν το σπίτι άνω - κάτω [...]. Άλλοι άρπαζαν ό,τι έβρισκαν μπροστά τους, άλλοι γκρέμιζαν τις πόρτες και τα παράθυρα, [...] έκαιγαν τα στρώματα, τα τραπέζια, τις καρέκλες και τους πάγκους [...]. Άλλοι έριξαν ένα χωρικό σε πυρωμένο φούρνο και έναν άλλο τον έσερναν με τη θηλιά στο λαιμό [...] Για να μη μακρηγορώ, καθένας από τους στρατιώτες εφεύρισκε ένα νέο είδος βασανισμού για τους δυστυχείς αυτούς χωρικούς.

H. J. C. von Grimmelshausen, Les aventures de Simplicius Simplicissimus, 1668, Παρίσι, Aubier, 1988, 34-35.

■ Ποια είναι τα θύματα του πολέμου;
■ Από πού φαίνεται ότι οι στρατιώτες αυτοί δεν υπηρετούν κάποια ιδεολογία;

• Η Ευρώπη και η Οθωμανική Αυτοκρατορία

Στο μεταξύ οι Ευρωπαίοι ηγεμόνες έπρεπε να αντιμετωπίσουν ένα κοινό εξωτερικό εχθρό, τους Οθωμανούς Τούρκους. Οι τελευταίοι μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης (1453) προέλασαν προς την κεντρική Ευρώπη και πολιόρκησαν ανεπιτυχώς τη Βιέννη δύο φορές, το 1529 και το 1683. Έκτοτε, η Οθωμανική Αυτοκρατορία υποχωρεί συνεχώς από τα ευρωπαϊκά εδάφη και τη σκυτάλη του αντιοθωμανικού πολέμου αναλαμβάνει μια νέα ανερχόμενη δύναμη, η Ρωσία.

Η πολιορκία της Βιέννης και τα κρουασάν

Μόλις έγινε γνωστό ότι οι Τούρκοι που πολιορκούσαν τη Βιέννη το 1683 άρχισαν να υποχωρούν, ένας ζαχαροπλάστης είχε την εξής φαεινή ιδέα: για τον εορτασμό της ευχάριστης είδησης κατασκεύασε γλυκά σε σχήμα ημισελήνου (croissant: ημισέληνος, σημαία των Τούρκων), δηλ. τα γνωστά μας κρουασάν και έκανε χρυσές δουλειές.

Παράλληλα προς τα πολεμικά γεγονότα οι ευρωπαϊκές χώρες, με πρώτη τη Γαλλία (1535), συνάπτουν η μια μετά την άλλη προνομιακές εμπορικές συμφωνίες με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τις λεγόμενες Διομολογήσεις*.

■ Ο θρίαμβος της απολυταρχίας και οι πρώτοι κλονισμοί

Οι νέες συνθήκες που δημιουργήθηκαν το 16ο αι. ευνόησαν στην Ευρώπη τη βαθμιαία εδραίωση της απόλυτης μοναρχίας ή απολυταρχίας*. Το πολιτειακό αυτό σύστημα θριάμβευσε με τη συνεργασία των ηγεμόνων και των αστών σε βάρος των φυγόκεντρων δυνάμεων που αντιπροσώπευαν οι ευγενείς και οι τοπικές διοικήσεις. Η απολυταρχία απλώθηκε σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης με πολλές παραλλαγές.

• Γαλλία

Στη Γαλλία ο απολυταρχισμός φθάνει στο απόγειο του με το Λουδοβίκος ΙΔ' (1638-1715), που θεωρεί τον εαυτό του αντιπρόσωπο του Θεού στο βασίλειο του. Με γνώμονα τη βασική αρχή του ένας βασιλιάς, μία πίστη, ένας νόμος ασκεί απόλυτο έλεγχο σε όλους τους τομείς της κρατικής δραστηριότητας και ταυτίζει το κράτος με το βασιλικό αξίωμα.

Ο βασιλιάς, αντιπρόσωπος του Θεού

Κάθε εξουσία πηγάζει από το Θεό. Ο βασιλιάς, είπε ο Απόστολος Πέτρος, είναι λειτουργός του Θεού. Επομένως, οι βασιλείς ενεργούν ως λειτουργοί του Θεού και ως αντιπρόσωποι του πάνω στη γη. Μέσω αυτών ο Θεός ασκεί την κυριαρχία του. Γι' αυτό ακριβώς ο βασιλικός θρόνος δεν είναι θρόνος ανθρώπου αλλά ο θρόνος του Θεού. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το πρόσωπο του βασιλιά είναι ιερό και, επομένως, κάθε εναντίον του επιβουλή είναι ιεροσυλία. Πρέπει να υπακούμε στο βασιλιά με θρησκευτική ευλάβεια και συνείδηση.

I. Μποσυέ (J. Bossuet 1627-1704), Πολιτικές Σκέψεις 1670., στο: EuroDocs Weaver: Richard Hacken, European Studies Bibliographer, Harold B. Lee Library, Brigham Young University, Provo, Utah, USA.

■ Γιατί ο Μποσυέ απορρίπτει οποιαδήποτε αντίδραση κατά του μονάρχη;

Λαός, ο μόνος κυρίαρχος

Όλοι οι άνθρωποι είναι από τη φύση ελεύθεροι και ίσοι [...]. 'Εχουν εμπιστευθεί με συμφωνία στην εκτελεστική εξουσία τη διακυβέρνηση [...]. Η εκτελεστική εξουσία παραβιάζει την υποχρέωσή της αυτή, όταν προσπαθεί να επιβάλει αυθαίρετα τη βούλησή της [...]. Τότε, ο λαός ως ανώτατη εξουσία, έχει το δικαίωμα να αντιδράσει και να εγκαθιδρύσει ένα νέο πολιτικό σύστημα.

Τζον Λοκ (John Locke 1632-1704), Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως, στο Paul Halsal, Modern History Source Book, John Locke, Second Treatise on Government (1690), 1998, 240-243.

■ Ποια γεγονότα ενέπνευσαν αυτή τη θεωρία;
■ Γιατί το κείμενο αυτό έχει διαχρονικό και πανανθρώπινο χαρακτήρα;

Κατά την περίοδο αυτή ο πολιτικός και κοινωνικός βίος της χώρας γνωρίζει κρίση. Πολλές από τις δομές του απολυταρχικού καθεστώτος θεωρούνται ότι πλήττουν τα συμφέροντα όχι μόνο της αστικής τάξης αλλά και των αγροτών καθώς και μερίδας της αριστοκρατίας. Η επιδίωξη ριζικών αλλαγών εκφράζεται με το κίνημα του Διαφωτισμού* (1688-1789) και κορυφώνεται προς το τέλος του αιώνα με τη Γαλλική Επανάσταση (1789).

• Αγγλία

Στην Αγγλία η μοναρχία ήταν παραδοσιακά ηπιότερη, γιατί ίσχυαν περιορισμοί στην εξουσία του βασιλιά. Έτσι, η προσπάθεια ορισμένων βασιλέων να προχωρήσουν σε θρησκευτικές διώξεις, παραμερισμό του κοινοβουλίου και άσκηση απολυταρχικής διακυβέρνησης προκάλεσε εμφύλιο πόλεμο (1642-1649) και είχε ως αποτέλεσμα την κατάργηση της βασιλείας. Ο επικεφαλής των αντιμοναρχικών δυνάμεων Όλιβερ Κρόμβελ κυβέρνησε δικτατορικά τη Δημοκρατία της Αγγλίας, της Ιρλανδίας και της Σκοτίας μέχρι το θάνατο του, το 1659.

Ο Νόμος περί Προσωπικής Ασφάλειας (Habeas Corpus: να έχεις το σώμα σου) 1679 (απόσπασμα)

Κάθε φορά που υποβάλλεται αίτημα περί Προσωπικής Ασφάλειας σε κάποιον αξιωματούχο ή δεσμοφύλακα ή οποιονδήποτε άλλον υπεύθυνο για τη φρούρηση ενός ατόμου που βρίσκεται φυλακισμένο για τέλεση εγκλήματος ή ύποπτο για τέλεση εγκλήματος, τότε ο αξιωματούχος αυτός ή ο δεσμοφύλακας ή οποιοσδήποτε άλλος υπεύθυνος οφείλει, σύμφωνα με το περιεχόμενο του παρόντος νόμου ή να το απελευθερώσει [...] ή να το παρουσιάσει εντός τριών ημερών στο αρμόδιο δικαστήριο.

Paul Halsal, Modern History Source Book, Habeas Corpus Act, 1679, 1998, 2-3..

■ Γιατί ο νόμος αυτός αποτελεί ένα νέο βήμα που προστατεύει τις ατομικές ελευθερίες; Τι ισχύει σήμερα (στην Ελλάδα); Να συμβουλευθείτε το βιβλίο της πολιτικής και κοινωνικής αγωγής.

Η μοναρχία αποκαταστάθηκε στη συνέχεια αλλά έχανε συνεχώς τη δύναμή της προς όφελος του κοινοβουλίου. Μετά το νόμο περί Προσωπικής Ασφάλειας (Habeas Corpus* 1679) που θεμελίωνε τις ατομικές ελευθερίες, μια άλλη πραξικοπηματική ενέργεια του βασιλιά προκάλεσε την Ένδοξη Επανάσταση* (1688). Με αυτήν η αστική τάξη κατόρθωσε να επιβληθεί και να επικρατήσει στην πολιτική σκηνή, επιβάλλοντας τη συνταγματική μοναρχία και τον κοινοβουλευτισμό. Τέλος, ένα χρόνο αργότερα η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (1689) προσδιόριζε ακριβέστερα τα όρια της βασιλικής εξουσίας.

■ Δημογραφική εξέλιξη

Κατά το 17ο αιώνα η Ευρώπη με τα 100 εκατομμύρια κατοίκους είναι η περισσότερο πυκνοκατοικημένη

Το Αγγλικό Κοινοβούλιο συνεδριάζει (1641). Πίνακας του Τζον Σίγκλεντον Κόπλεϊ

Το Αγγλικό Κοινοβούλιο συνεδριάζει (1641). Πίνακας του Τζον Σίγκλεντον Κόπλεϊ

Διακήρυξη των Δικαιωμάτων (Bill of Rights), 1689 (άρθρα 1,2,4,8,9)

Οι πνευματικοί και οι κοσμικοί άρχοντες καθώς και οι Κοινότητες που αποτελούν την πλήρη και ελεύθερη έκφραση του έθνους [...] διακηρύττουν[...] με σκοπό να δικαιώσουν και να ενισχύσουν τα παλιά δικαιώματα και ελευθερίες τους, ότι:
1. Το βασιλικό δικαίωμα να αναστέλλονται και να ακυρώνονται οι νόμοι χωρίς τη συγκατάθεση του κοινοβουλίου, είναι παράνομο.
2. Το βασιλικό δικαίωμα να εκδίδονται και να εκτελούνται νόμοι, χωρίς τη συγκατάθεση του Κοινοβουλίου, είναι παράνομο[...].
4. Κάθε χρηματική δαπάνη για λογαριασμό του στέμματος, με το πρόσχημα βασιλικού προνομίου, χωρίς τη συγκατάθεση του Κοινοβουλίου, είναι παράνομη[...].
8. Οι εκλογές των αντιπροσώπων του Κοινοβουλίου πρέπει να είναι ελεύθερες.
9. Οι απόψεις των αντιπροσώπων και οι συζητήσεις που γίνονται στο κοινοβούλιο δεν υπόκεινται σε καμία δίωξη.

Eyre and Spottiswoode (ed.) The statutes, Λονδίνο 1871, τ. 2, 10-11 .

■ Ποια ελευθερία καθιερώνεται με το άρθρο 9;
■ Πώς τα παραπάνω άρθρα θεμελιώνουν το πολίτευμα της κοινοβουλευτικής μοναρχίας;
■ Αντλώντας πληροφορίες από το μάθημα της Πολιτικής και Κοινωνικής Αγωγής(Γ' Γυμνασίου), να εξετάσετε αν ισχύουν παρόμοιες διατάξεις σήμερα;

περιοχή της γης μετά τη χερσόνησο της Ινδίας και την Κίνα. Ο πληθυσμός είναι περίπου στατικός, αλλά από τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα αυξάνεται κανονικά.

Η αύξηση αυτή οφείλεται στην ελάττωση της θνησιμότητας λόγω της βελτίωσης των εσοδειών, της σπανιότερης εμφάνισης επιδημιών και των λιγότερο θανατηφόρων πολέμων. Η δημογραφική εξέλιξη οδηγεί με τη σειρά της στην αύξηση της ζήτησης και δημιουργεί νέες ανάγκες, τις οποίες πρέπει να ικανοποιήσουν οι παραγωγοί.

■ Οικονομικές εξελίξεις

• Από την παραδοσιακή γεωργία σε μια αγροτική επανάσταση

Περί το 90% του πληθυσμού ζει στο ύπαιθρο και από αυτούς οι περισσότεροι ασχολούνται με τη γεωργία. Από το 18ο αιώνα αρχίζουν να χρησιμοποιούνται νέες καλλιεργητικές τεχνικές που βελτιώνουν τη γεωργική απόδοση. Παράλληλα, ο αγροτικός πληθυσμός αρχίζει να μειώνεται, καθώς πολλοί αναζητούν εργασία στις βιοτεχνίες και, αργότερα, στις βιομηχανίες των πόλεων.

Πηγή: Carlo M. Cipolla, The Fontana Economic History of Europe, t. 3, Fontana Collins, 1973, σ. 27-28. F. raudel, Υλικός Πολιτισμός, οικονομία, καπιταλισμός, τ. Α', Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζας, Αθήνα 1995, 32.
■ Ποια είναι η εξέλιξη του πληθυσμού της Ευρώπης; Ποιοι παράγοντες την καθορίζουν;

• Από τη βιοτεχνία στη βιομηχανία

Μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα οι βιοτεχνίες έχουν παραδοσιακό χαρακτήρα, στηρίζονται δηλαδή σε οικογενειακά κεφάλαια και έχουν τοπικό χαρακτήρα. Αλλά με την εκμηχάνιση, δηλ. τη χρήση μηχανών, και στη συνέχεια τη χρησιμοποίηση γαιάνθρακα και ατμού μεταβάλλονται σε βιομηχανίες με πολλαπλάσια κεφάλαια. Ο μεταποιητικός τομέας, δηλ. η βιοτεχνία και η βιομηχανία, με αιχμή την υφαντουργία και τη μεταλλουργία, αποτελούν βασικό άξονα της οικονομικής πολιτικής των χωρών της Ευρώπης.

• Εμπόριο

Οι θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι, που βρίσκονταν αρχικά στα χέρια των Πορτογάλων και των Ισπανών, πέρασαν από το 17ο αιώνα στους Ολλανδούς, τους Άγγλους και τους Γάλλους. Το μεγάλο ατλαντικό εμπόριο με τις αποικίες της Αμερικής γνωρίζει μεγάλη άνθηση, αλλά η πλέον προσοδοφόρα εμπορική δραστηριότητα είναι για τους Ευρωπαίους το λεγόμενο τριγωνικό εμπόριο, γιατί διεξάγεται σε τρεις φάσεις μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής και Αμερικής: Οι Ευρωπαίοι μεταφέρουν στην Αφρική μικροεμπορεύματα, από εκεί αγοράζουν σκλάβους που τους ανταλλάζουν στην Αμερική με αποικιακά προϊόντα (ζάχαρη, καφέ κ.ά.), τα οποία στη συνέχεια μεταφέρουν στην Ευρώπη.

Οι ευρωπαϊκές χώρες εισάγουν πρώτες ύλες, καρυκεύματα και άλλα αποικιακά προϊόντα, ενώ οι εξαγωγές συνίστανται σε βιομηχανικά προϊόντα, κυρίως υφάσματα και είδη μεταλλουργίας. Το 18ο αιώνα η Αγγλία καρπώνεται το μεγαλύτερο μερίδιο της

της αγοράς και κατέχει το 26% του ευρωπαϊκού εμπορικού στόλου και ακολουθεί η Γαλλία που συγκεντρώνει το 21%.

Ωστόσο, οι ενδοευρωπαϊκές εμπορικές σχέσεις είναι περιορισμένες κατά το 16ο και 17ο αιώνα, γιατί οι χώρες ακολουθώντας την πολιτική του μερκαντιλισμού ή προστατευτισμού* ενισχύουν τις εξαγωγές και αποθαρρύνουν με διάφορα μέτρα τις εισαγωγές. Από το 18ο όμως αιώνα η πολιτική αυτή εγκαταλείπεται σταδιακά κάτω από την πίεση της οικονομικής σκέψης του Διαφωτισμού που ζητούσε ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα.

Με πυρακτωμένο σίδερο

   Το 18ο αιώνα, το δουλεμπορικό πλοίο φέρνει στην Αφρική ράβδους σιδήρου, χάντρες, υφάσματα [...]. Σε αντάλλαγμα όλων αυτών των ειδών λαϊκής κατανάλωσης ζητά σκλάβους.
    Οι σκλάβοι στοιβάζονται στην ακτή, αφού πρώτα ελεγχθεί η φυσική τους κατάσταση[...]. Μόλις οι μαύροι αγοραστούν μαρκάρονται με πυρακτωμένο σίδερο με τα αρχικά του ιδιοκτήτη και μετά τους μπαρκάρουν. Ξυρισμένοι και γυμνοί κοιμούνται ο ένας πάνω στον άλλο μέσα σε ακαθαρσίες.
    Καθώς το ταξίδι διαρκεί δύο μήνες, τα αφεντικά αποδίδουν το θάνατο πολλών σκλάβων σε επιδημία!
    Πριν από την άφιξη του πλοίου στο λιμάνι, οι άρρωστοι πετάγονται στη θάλασσα. Τους άλλους τους παραταΐζουν και τους ντοπάρουν, για να φαίνονται σε καλή κατάσταση.
    Επειτα νέα αφεντικά. Και όταν ο σκλάβος αγοραστεί από κάποιον αφέντη της Βραζιλίας, της Κούβας ή της νότιας Αμερικής, ο γολγοθάς τους δεν έχει τελειώσει.

Από το βιβλίο του J. Ki-Zerbo, Histoire de l' Afrique Noire, 1978, 23.

■ Να περιγράψετε ακριβώς σε τι συνίσταται το τριγωνικό εμπόριο (σε συνδυασμό με το χάρτη).

• Η βιομηχανική επανάσταση

Οι παραπάνω οικονομικές, κοινωνικές και τεχνολογικές μεταβολές διαμόρφωσαν τις κατάλληλες συνθήκες για ραγδαίες εξελίξεις το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Το φαινόμενο αυτό ονομάστηκε Βιομηχανική Επανάσταση*, επειδή έφερε επαναστατικές αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική ζωή του ανθρώπου. Η ριζική αυτή μεταβολή ξεκίνησε πρώτα από την Αγγλία και επεκτάθηκε κατά το 19ο αιώνα και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

■ Η κοινωνία των εξελίξεων και των ανισοτήτων

Οι μεγάλοι ιδιοκτήτες της γης (ευγενείς, κλήρος και αστοί) απολαμβάνουν εισοδήματα από τις ιδιοκτησίες τους και εισπράττουν, επίσης, φόρους από τους χωρικούς. Στη δυτική Ευρώπη οι χωρικοί είναι

ελεύθεροι, ενώ στην ανατολική είναι δουλοπάροικοι και υποβάλλονται σε αγγαρείες και βαρύτερη φορολογία.

Τα οφέλη από τις οικονομικές μεταβολές καρπώνεται η αστική τάξη, η οποία συνεχώς ισχυροποιείται και γίνεται η κυρίαρχη δύναμη των εξελίξεων στη δυτική Ευρώπη. Ο υπόλοιπος πληθυσμός, δηλαδή οι αγρότες, οι χωρικοί και τα ασθενέστερα στρώματα των πόλεων (εργάτες, μικροεπαγγελματίες και άλλοι) ζουν σε άθλιες συνθήκες και δεν έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν ακόμα και τα απολύτως αναγκαία.

Έτσι, η κοινωνία διακρίνεται σε τρεις τάξεις με ποσοτικές και ποιοτικές διαφοροποιήσεις ανάλογα με τη χώρα. Κυριότερο χαρακτηριστικό της κοινωνίας αυτής είναι η άνιση κατανομή του πλούτου.

Με πυρακτωμένο σίδερο

   Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Βωμπάν ο οικονομικός προγραμματισμός ενός αγροτικού εργάτη έχει έσοδα 90 λίρες και 10 λεπτά. Πληρώνει 14 λίρες και 16 λεπτά για φόρους. Δαπανά 60 λεπτά για να αγοράσει δημητριακά που είναι η βάση της διατροφής. Του μένουν 15 λίρες και 4 λεπτά.
    Αυτές οι 15 λίρες και τα 4 λεπτά δε θα του φτάσουν για πολύ, εκτός αν συμπληρώνει τον κενό χρόνο του με μικρεμπόριο και η γυναίκα του συμβάλλει στα έξοδα με ράψιμο, πλέξιμο, με την περιποίηση ενός μικρού κήπου, με την εκτροφή μερικών πουλερικών.
    Και, αν δεν έχει και κανένα μικρό κομμάτι γης να το καλλιεργεί, θα είναι δύσκολο να επιβιώσει[...]. Και αν έχει, αντί για δύο, τέσσερα παιδιά, θα είναι ακόμα χειρότερα, μέχρις ότου μεγαλώσουν για να κερδίζουν μόνα τους το ψωμί τους. Ετσι, όπως και να πάρουμε τα πράγματα, είναι βέβαιο ότι πάντοτε θα υπάρχει πολύς πόνος μέχρι να βγάλει το χρόνο.

Σεμπαστιάν Βωμπάν (Sebastian Vauban 1633-1707), Βασιλική Δεκάτη, 1707. Παρίσι, Εθνικά Αρχεία της Γαλλίας

■ Βρείτε τις λεπτομέρειες που προσδιορίζουν την καθημερινή ζωή ενός αγροτικού εργάτη και ενός ευγενή.

Ερωτήσεις

Με αφετηρία τα παραθέματα για τα πολιτεύματα, να συζητήσεις με τους συμμαθητές σου τις απόψεις για το ρόλο του ανώτατου άρχοντα (βασιλιά, προέδρου), της εκτελεστικής εξουσίας (βασιλιά, προέδρου, πρωθυπουργού-κυβέρνησης) και του κοινοβουλίου κατά το 18ο αιώνα και σήμερα.
Με αφετηρία το παράθεμα για το δουλεμπόριο, να εξετάσετε σε ομάδες τη μορφή ή τις μορφές που έχει λάβει σήμερα το πρόβλημα αυτό. Γιατί δεν εκλείπουν τέτοιου είδους προβλήματα;
Να συγκρίνετε τις διομολογήσεις με τα εμπορικά προνόμια που παραχώρησε το Βυζάντιο στους Βενετούς ως προς τις επιπτώσεις που είχαν για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και το Βυζάντιο αντίστοιχα.