4.13. ΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

Με βάση τις έννοιες της λειτουργίας και της δομής, οι Κοινωνικές Επιστήμες άρχισαν προοδευτικά να διαμορφώνουν, όπως και οι Φυσικές Επιστήμες, την ιδέα του συστήματος ως εργαλείου εξήγησης και ανάλυσης της κοινωνίας. Η συστημική ανάλυση στις Κοινωνικές Επιστήμες έχει σκοπό να κατασκευάσει ένα θεωρητικό μοντέλο για την ανάλυση του κοινωνικού-πολιτιστικού συστήματος και στη συνέχεια να ορίσει τις ομοιότητες και τις διαφορές με άλλους τύπους συστημάτων. Η έννοια του συστήματος όμως στις Κοινωνικές Επιστήμες δεν ορίζεται με την ίδια αυστηρότητα όπως στις Φυσικές Επιστήμες, εξαιτίας του γεγονότος ότι απαντούν διαφορετικοί ορισμοί. Έτσι, διακρίνουμε δύο γενικές τάσεις που προσανατολίζουν τη συστηματική ανάλυση στις Κοινωνικές Επιστήμες: τη δομο-λειτουργική και την κυβερνητική.

Δομο-λειτουργισμός: Ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Τ. Πάρσονς (Τ. Parsons) επεξεργάστηκε μια θεωρία για να αναλύσει το γενικό σύστημα δράσης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη δράση είναι συνάρτηση των παραγόντων του ανθρώπου ως υποκειμένου και των σχέσεών του με τους άλλους. Για τη συστηματική ανάλυση της δράσης του υποκειμένου ο Πάρσονς διαιρεί το γενικό σύστημα αναφοράς του σε τέσσερα υποσυστήματα: το βιολογικό, το ψυχικό, το κοινωνικό και το πολιτισμικό.

Τα τρία πρώτα υποσυστήματα εκφράζουν τη διαντίδραση μεταξύ των δρώντων υποκειμένων. Το τελευταίο δίνει νόημα στους κανόνες ως αξίες, ως ιδεολογίες, ως ήθη κτλ. που ρυθμίζουν τη δράση και τις σχέσεις των δρώντων υποκείμενων. Η συγκεκριμένη πράξη του δρώντος είναι αποτέλεσμα συνδυασμού των δυνάμεων που προέρχονται και από τα τέσσερα υποσυστήματα. Οι δε επιστήμες του ανθρώπου, για παράδειγμα, Βιολογία, Κοινωνιολογία, Ψυχολογία, δε μελετούν παρά το συγκεκριμένο τομέα του υποσυστήματος. Οι σχέσεις τον υποσυστημάτων δεν είναι ισότιμες μέσα στο κοινωνικό σύστημα, αλλά ιεραρχημένες: το πολιτισμικό, που εμπεριέχει περισσότερη πληροφορία, βρίσκεται στην κορυφή, ενώ το βιολογικό, πλούσιο σε ενέργεια, στο κάτω μέρος της διαβάθμισης.

Οι θεσμοί της κοινωνικής οργάνωσης περιλαμβάνουν συνδυασμένα τα υποσυσιήματα του πολιτισμικού και του κοινωνικού, τα οποία, διαμέσου των κοινών πολιτισμικών στοιχείων, όπως αξίες, σύμβολα κανόνες, πράξεις, καθορίζουν την κοινωνική δράση του υποκειμένου. Ο θεσμός της εκπαίδευσης, για παράδειγμα, δημιουργεί ρόλους που αναφέρονται σε έναν ορισμένο τρόπο δράσης και ενέργειας του εκπαιδευτικού που έχει παγιωθεί σε κανόνες. Για τον Πάρσονς, οι δραστηριότητες αυτές βασίζονται στο γενικό πλαίσιο αναφοράς που είναι το σύστημα και στην κατανόηση της δομής τους.

Η δομή. Στο έργο του για τη δομή της κοινωνικής δράσης, ο Πάρσονς διακρίνει τέσσερις αναλυτικές έννοιες -λειτουργικά προαπαιτούμενα- που είναι σταθερές και συγκροτούν τη δομή του συστήματος: το ρόλο, την κοινότητα, τους κανόνες και τις αξίες. Ο ρόλος αναφέρεται στις δραστηριότητες του ατόμου μέσα στην κοινωνία, όπως, για παράδειγμα, δικαστής, δήμαρχος, εκπαιδευτικός. Είναι αυτονόητο ότι ο ρόλος δεν περιορίζεται μόνο στην επαγγελματική διάσταση της θέσης που κατέχει το άτομο, αλλά το περιεχόμενο του είναι διευρυμένο και περιλαμβάνει τη θέση του μέσα στην οικογένεια ή στις διάφορες κοινωνικές ομάδες, όπως για παράδειγμα, μητέρα, μέλος αθλητικού συλλόγου. Το δεύτερο στοιχείο λοιπόν της συγκρότησης της δομής έχει σχέση με την έννοια της κοινότητας και έχει ως αναφορά τις κοινωνικές και πολιτικές ομάδες, όπως, για παράδειγμα, οικογένεια, αθλητικά σωματεία, πολιτικά κόμματα. Οι κανόνες και οι αξίες διέπουν τη συνοχή και την ενότητα του κοινωνικού συστήματος και αναφέρονται ταυτόχρονα στο πολιτισμικό και κοινωνικό υποσύστημα και τείνουν να εκφράσουν τους καθολικούς κανόνες και τις αξιακές τάσεις που χαρακτηρίζουν τις κοινές δραστηριότητες των ανθρώπων.

Η λειτουργία. Η δομή προϋποθέτει πάντα μια σταθερή και σχεδόν αμετάβλητη διαδικασία, αλλά στην πραγματικότητα αυτή η διαδικασία ποτέ δεν είναι σταθερή• μεταβάλλεται. Επομένως, η έννοια της λειτουργίας εκφράζει το δυναμικό στοιχείο του συστήματος, γιατί εξα-

σφαλίζει την ισορροπία του. Και το κοινωνικό σύστημα αντιδρά όταν υπάρχουν παράγοντες που απειλούν την ισορροπία του, ώστε να την επαναφέρει.

Κατ' αναλογία λοιπόν προς την έννοια της δομής, ο Πάρσονς διακρίνει τέσσερις βασικές λειτουργίες για την αντιμετώπιση και τη ρύθμιση των προβλημάτων του συστήματος, επειδή η ισορροπία ενός κοινωνικού συστήματος είναι διαφορετικής φύσης από την ισορροπία μιας καρέκλας ή ενός σπιτιού. Η πρώτη λειτουργία είναι της ολοκλήρωσης και μπορεί να παρομοιαστεί με την αρχή της αδράνειας, επειδή στο εσωτερικό του συστήματος δε συμβαίνει τίποτα που να ταράξει την ισορροπία του. Η δεύτερη είναι η λειτουργία της ενσωμάτωσης, η οποία συντονίζει και εναρμονίζει τα στοιχεία του συστήματος. Το πρόβλημα εδώ εντοπίζεται στη διακήρυξη αλληλεγγύης των στοιχείων του συστήματος, ώστε να εξασφαλιστεί η λειτουργία του. Η τρίτη λειτουργία είναι συνδυασμένη με την επίτευξη στόχων σύμφωνα με τα κατεστημένα πρότυπα του συστήματος. Η τέταρτη είναι συνάρτηση της προηγούμενης και αναφέρεται σε προβλήματα προσαρμογής και κατ' ουσίαν η λειτουργία αυτή συνίσταται στις δραστηριότητες και στις διαδικασίες που σχετίζονται άμεσα με την υλοποίηση στόχων.

Ο Πάρσονς λοιπόν στη συστημική ανάλυση συμπεραίνει ότι υπάρχει μια ιεραρχία και τάξη των αναλυτικών κατηγοριών που συνθέτουν το σύστημα. Το ψυχολογικό σύστημα ελέγχει το οργανικό, και το κοινωνικό, ελέγχοντας το ψυχολογικό, ελέγχεται από το πολιτισμικό που οργανώνει. Ταυτόχρονα ο Πάρσονς έδινε πολύ μεγάλη σημασία στην ισορροπία του συστήματος, παραβλέποντας έτσι την έννοια της αλλαγής, επειδή ακριβώς η φυσική τάση του συστήματος είναι η διατήρησή του. Η στάση αυτή όμως έγινε αντικείμενο κριτικής, γι' αυτό θέλησε να ενσωματώσει στη θεωρία του την έννοια της αλλαγής, με δομικές όμως προϋποθέσεις. Καταρχήν λοιπόν δέχεται ότι υπάρχει η μακροπρόθεσμη εξέλιξη των κοινωνικών συστημάτων, όπου καθοριστικό ρόλο διαδραματίζουν ο τεμαχισμός των κοινωνικών ομάδων με την εμφάνιση νέων και ο λειτουργικός επαναπροσδιορισμός από κάποιες ομάδες των αξιών και των κανόνων τους. Ο Πάρσονς διακρίνει, επίσης, τη βραχυπρόθεσμη εξέλιξη που περιλαμβάνει δύο τύπους αλλαγής: πρώτον, την αλλαγή ισορροπίας των υποσυστημάτων χωρίς να διαταράσσεται η γενική ισορροπία του συστήματος (πρόκειται δηλαδή για μια αλλαγή ισορροπίας που προσαρμόζει τις επιμέρους αλλαγές στην ισορροπία του συστήματος)• και, δεύτερον, την αλλαγή της δομής που είναι αποτέλεσμα συσσώρευσης εντάσεων και αμφισβητήσεων και αφορούν τη φύση του συστήματος. Η αλλαγή αυτή τροποποιεί το περιεχόμενο των κανόνων των αξιών του πολιτιστικού υποσυστήματος και απειλεί τη λειτουργία της κανονιστικής σταθερότητας του συστήματος ή την προσαρμογή του στις νέες αξίες.

Βέβαια ο Πάρσονς δε δέχεται άτι η δομή είναι ανοιχτή και υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές και ανανεώσεις. Η θεωρία έτσι εκλαμβάνεται ως συντηρητική, γιατί πρόκειται για την ιδεολογία μίας κοινωνίας που δικαιολογεί την κατεστημένη ισορροπία της.

Κυβερνητική: Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η κυβερνητική εξομοιώνει το πολιτικό σύστημα μ' ένα κυβερνητικό σύστημα ελέγχου. Κύριος εκπρόσωπος αυτής της μεθόδου είναι ο Αμερικανός Δ. Ήστον (Easton). Η ανάλυσή του καταρχάς έρχεται σε αντίθεση με εκείνη του Πάρσονς, γιατί δε λαμβάνει υπόψη την έννοια της ισορροπίας, συμφωνεί όμως μαζί του ως προς το σκοπό, γιατί, και για τον Ήστον, το κύριο πρόβλημα είναι η διατήρηση του πολιτικού συστήματος με δεδομένη την έννοια της αλλαγής.

Ο Ήστον θεωρεί το πολιτικό σύστημα ένα «μαύρο κουτί» και πιστεύει ότι εκείνο που έχει σημασία είναι οι σχέσεις του συστήματος με το περιβάλλον του και όχι με το περιεχόμενο του. Το περιβάλλον περιλαμβάνει τα μη πολιτικά συστήματα, τα οποία όμως συγκροτούν την κοινωνία γενικά αλλά και το πολιτικό σύστημα. Αυτά είναι το οικολογικό, το βιολογικό, το ψυχολογικό, το κοινωνικό σύστημα, όπως επίσης και τα συστήματα που είναι έξω από την κοινωνία, για παράδειγμα διεθνή οικολογικά συστήματα.

Ο Ήστον συγκρίνει, επίσης, το πολιτικό σύστημα με το οικονομικό σύστημα και αντιλαμβάνεται την πολιτική ως μια οικονομική μηχανή. Όπως λοιπόν υπάρχει αυτό που εισέρχεται στη μηχανή (... εισροές), υπάρχει και αυτό που εξέρχεται (... εκροές). Υπάρχει λοιπόν αυτό που τροφοδοτεί το σύστημα και αυτό που το σύστημα παράγει.

Εισροές: Ο Ήστον διακρίνει δύο τύπους εισροών: τις απαιτήσεις και τα στηρίγματα.

Οι απαιτήσεις: Οι διεκδικήσεις μιας ομάδας ανθρώπων από το σύστημα για να τους χορηγήσει πράγματα αξίας καλούνται απαιτήσεις, για παράδειγμα διεκδικήσεις εργαζομένων για αύξηση του κατώτατου μισθού, διεκδικήσεις μαθητών για βελτίωση της ποιότητας σπουδών, κτλ. Στην αρχή λοιπόν υπάρχει η λειτουργία έκφρασης και διατύπωσης των απαιτήσεων που απευθύνεται στο πολιτικό σύστημα από τις ομάδες πίεσης. Στη συνέχεια η λειτουργία ρύθμισης των απαιτήσεων διαμέσου του διαλόγου σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία ή τα επικρατούντα έθιμα, ώστε να μην υπερφορτωθεί και καταρρεύσει το σύστημα από τις πολλές απαιτήσεις. Από τη μια πλευρά, ο διάλογος αναδεικνύει τη ρύθμιση των απαιτήσεων σύμφωνα με τις αξίες, τους κανόνες και τις πεποιθήσεις που δείχνουν τα όρια του συστήματος για ικανοποίηση ή απαγόρευση των απαιτήσεων. Από την άλλη, ο διάλογος αναδεικνύει, επίσης, το ρόλο των δομικών παραγόντων του πολιτικού συστήματος, οι οποίοι είναι αρμόδιοι να συζητή-

σουν ώστε να μεταφέρουν τις απαιτήσεις διυλίζοντας και ελέγχοντας το μέγεθος και το περιεχόμενο τους. Τέτοιοι δομικοί παράγοντες είναι, για παράδειγμα, οι βουλευτές, τα πολιτικά κόμματα, οι αρμόδιες διοικητικές υπηρεσίες του πολιτικού συστήματος. Τέλος, είναι η λειτουργία λήψης αποφάσεων για τη ρύθμιση των απαιτήσεων και η εκτέλεσή τους διαμέσου των κατάλληλων οργάνων του πολιτικού συστήματος.

Τα στηρίγματα: Παράλληλα με τις απαιτήσεις, που αποβλέπουν στην αποδυνάμωση του συστήματος, υπάρχει ένας άλλος τύπος εισροών, τα στηρίγματα, τα οποία σκοπό έχουν την ενδυνάμωσή του. Η ιδέα του στηρίγματος περιέχει τις στάσεις και τις συμπεριφορές που ευνοούν τη διατήρηση του συστήματος. Σύμφωνα με τον Ήστον, τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τη σταθερή δομή του συστήματος είναι τρία:

α) η κοινότητα, που περιλαμβάνει όλα τα μέλη του συστήματος και τα συνδέει συνεκτικά, όπως, για παράδειγμα, η εθνική κοινότητα, β) το καθεστώς, που εκφράζει τους κανόνες, τις αξίες, τους βασικούς όρους θεμελίωσης του συστήματος, όπως, για παράδειγμα, ελευθερία γνώμης, κοινοβουλευτισμός, κανόνες νομιμοποίησης, κτλ., γ) οι Αρχές του πολιτικού συστήματος. Δηλαδή οι Αρχές σηματοδοτούν και οροθετούν το ρόλο αυτών οι οποίοι κατέχουν την εξουσιαστική αρχή ώστε να εκφράζεται στο όνομα του συστήματος. Π.χ. η επιδοκιμασία του Αμερικανού προέδρου, αν εγκρίνεται η πολιτική του.

Εκροές. Απομένει να δούμε τις απαντήσεις του πολιτικού συστήματος, γιατί όταν αποδέχεται τις εισροές, το πολιτικό σύστημα απαντά με τις εκροές για να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις ή για να ενδυναμώσει τα στηρίγματά του. Οι εκροές μπορεί να είναι δικαιώματα, παροχές ή αύξηση των δημοσίων δαπανών. Οι εκροές λοιπόν έχουν το χαρακτήρα απόφασης και επιβάλλονται στη δύναμη του Δικαίου ή είναι ενέργειες που αποσκοπούν στην οικονομική ή κοινωνική βελτίωση του πολίτη. Η απόφαση είναι καταρχήν απάντηση στις απαιτήσεις, αλλά και δημιουργία νέων απαιτήσεων που θα επιφέρουν νέες απαντήσεις. Το πολιτικό σύστημα λειτουργεί διαμέσου μιας διαδικασίας ανατροφοδότησης η οποία κατ' ουσίαν εξαρτάται από τις δικές του απαντήσεις, δηλαδή από τις εκροές.

Όρια χρησιμοποίησης της συστημικής ανάλυσης: Σίγουρα η συστημική ανάλυση προσφέρει στις Κοινωνικές Επιστήμες την κατασκευή μιας τεχνικής για να αναλυθούν και να κατανοηθούν οι λειτουργίες των μεγάλων οργανώσεων, όπως είναι, για παράδειγμα, το κράτος, το ομοσπονδιακό κράτος.

Προσφέρει, επίσης, μια συνοπτική προσέγγιση στις πολλαπλές αλληλεπιδράσεις των σχέσεων και αντικαθιστά την παλιά και στατική έννοια των σχέσεων με τη δυναμική που διέπει

και διακρίνει αυτές τις σχέσεις. Δηλαδή αποσκοπεί στο να μελετήσει την κοινωνική ζωή με όρους επικοινωνιακούς. Το γεγονός όμως ότι είναι περισσότερο μια λογική κατασκευή παρά μια μελέτη της πραγματικότητας δυσχεραίνει την κατανόηση της πραγματικότητας και δεν αποκαλύπτει τους όρους με τους οποίους βιώνεται η πραγματικότητα στην καθημερινότητα της. Γιατί η κοινωνική πραγματικότητα δεν είναι πάντα μια απλή μηχανή η οποία μετατρέπει τις κοινωνικές συνθήκες και απαιτήσεις σε αποφάσεις και πολιτικές πράξεις. Είναι μια πραγματικότητα που αναδεικνύει συνεχώς νέα και σύνθετα φαινόμενα που απαιτούν τη συνεργασία των Κοινωνικών Επιστημών για να κατανοηθούν στο εύρος και στο βάθος που έχουν.

Βασικοί όροι

αντικειμενικότητα, τεχνική, μέθοδος, συγκριτική μέθοδος, ιστορισμός, ιστορικισμός, θετικισμός, μεθοδολογικός ατομισμός, διαλεκτική, λειτουργισμός, δομισμός, δομή, δομο-λειτουργισμός, κυβερνητική.

Ερωτήσεις

• Ποιο είναι το αντικείμενο των Κοινωνικών Επιστημών;

• Πώς αυτονομούνται και αποκτούν την ιδιαιτερότητα τους;

• Τι τις καθιστά αλληλέγγυες;

• Γιατί αναπτύχθηκαν ραγδαία τον 20ό αιώνα;

• Ποιο είναι το περιεχόμενο της αντικειμενικότητας στις Κοινωνικές Επιστήμες;

• Τι είναι και πώς εκφράζεται η διεπιστημονικότητά τους;

• Τι είναι τεχνική στις Κοινωνικές Επιστήμες;

• Τι είναι μέθοδος; Πώς καθορίζονται οι μέθοδοι των Κοινωνικών Επιστημών;

• Πώς ορίζεται η συγκριτική μέθοδος;

• Πώς εφαρμόζεται στη μελέτη των κοινωνικών φαινομένων;

• Ποια στάδια έρευνας ακολουθεί;

• Ποια είναι τα όριά της;

• Ποιο είναι το έργο της Ιστορίας;

• Ποια είναι η σχέση Ιστορίας και Κοινωνικών Επιστημών;

• Τι είναι ιστορισμός και τι ιστορικισμός;

• Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του θετικισμού ως φιλοσοφικής στάσης;

• Πώς κατανοεί ο θετικισμός τη σχέση μεταξύ προτάσεων που περιγράφουν το είναι και

προτάσεων που αναφέρονται στο δέον;

• Πώς διαμορφώνεται ιστορικά ο θετικισμός;

• Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του λογικού εμπειρισμού;

• Πώς ορίζεται και πώς λειτουργεί η αρχή της επαληθευσιμότητας;

• Σε τι διαφοροποιείται ο Πόππερ με την εισαγωγή της αρχής της διαψευσιμότητας;

• Ποια είναι η βασική αρχή του μεθοδολογικού ατομισμού;

• Πώς αναλύεται και κατανοείται ένα κοινωνικό φαινόμενο, πώς εμφανίζεται ως όλον,

με βάση το μεθοδολογικό ατομισμό;

• Με ποιο κύριο επιχείρημα αμφισβητείται η αρχή του μεθοδολογικού ατομισμού;

• Ποια είναι η βασικότερη θέση της διαλεκτικής;

• Ποιο είναι το περιεχόμενο της υλιστικής διαλεκτικής;

• Ποιοι είναι οι νόμοι της διαλεκτικής;

• Τι είναι ιστορικός υλισμός και πώς εξετάζει τα κοινωνικά φαινόμενα;

• Πώς κατανοείτε τη σχέση βάσης-εποικοδομήματος;

• Τι σημαίνει ο όρος «λειτουργία» και τι νοηματοδοτεί στις Κοινωνικές Επιστήμες;

• Ποιος υπήρξε ο θεμελιωτής του κλασικού λειτουργισμού και ποια τα βασικά αξιώματα

της θεωρίας του;

• Ποια είναι τα βασικά σημεία της κριτικής του Μέρτον στα αξιώματα του κλασικού

λειτουργισμού;

• Πώς πιστοποιείται, για τον Μέρτον, η ουδετερότητα της λειτουργικής ανάλυσης;

• Τι ονομάζονται ρητές και τι άδηλες λειτουργίες και που στοχεύει η διάκρισή τους;

• Τι είναι δομή και τι δομική μέθοδος;

• Τι σημαίνει η υιοθέτηση της δομικής μεθόδου από τις Κοινωνικές Επιστήμες;

• Πώς εφαρμόζεται η δομική μέθοδος σε επιμέρους Κοινωνικές Επιστήμες

(Γλωσσολογία, Ανθρωπολογία, Ψυχολογία, Οικονομία, Κοινωνιολογία);

• Ποιος είναι ο σκοπός της συστηματικής ανάλυσης στις Κοινωνικές Επιστήμες;

• Σε ποια υποσυστήματα διαιρεί ο Πάρσονς τη συστηματική ανάλυση της δράσης του

ανθρώπινου υποκειμένου;

• Τι εκφράζουν τα υποσυστήματα αυτά και ποιες είναι οι μεταξύ τους σχέσεις;

• Τι συγκροτεί, κατά τον Πάρσονς, τη δομή του συστήματος;

• Τι εκφράζει η έννοια της λειτουργίας εντός του συστήματος και ποιες είναι οι βασικές

λειτουργίες;

• Τι εννοεί ο Πάρσονς με την έννοια «ισορροπία του συστήματος»;

• Πώς αντιμετωπίζει ο Πάρσονς την έννοια της αλλαγής; Τι σημαίνει μακροπρόθεσμη

και τι βραχυπρόθεσμη εξέλιξη;

• Πώς θεωρεί ο Ήστον το πολιτικό σύστημα;

• Τι είναι οι εισροές για τον Ήστον και ποιοι οι τύποι τους;

• Τι είναι οι εκροές και πώς λειτουργούν στο πολιτικό σύστημα;

• Ποια είναι τα όρια της συστηματικής ανάλυσης;

Βιβλιογραφία

Π. Γέμτος, Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστήμων, α' τόμ., εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα 1984.

Α. F. Chalmers, Τι Είναι Αυτό που Λέμε Επιστήμη; Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,

Ηράκλειο 1994.

Craib, Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 1998.

Μ. Πετμεζίδου (επιμ.), Σύγχρονη Κοινωνιολογική Θεωρία, τόμ. Ι-ΙΙ, Πανεπιστημιακές

Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996.

J. Ritsert, Τρόποι Σκέψης και Βασικές Έννοιες της Κοινωνιολογίας. Μια Εισαγωγή, εκδ.

Κριτική, Αθήνα 1991.

Κ. Ψυχοπαίδης, Ιστορία και Μέθοδος, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 1994.

Κ. Ψυχοπαίδης, 0 Μ. Weber και η Κατασκευή Εννοιών στις Κοινωνικές Επιστήμες, εκδ.

Κένταυρος, Αθήνα 1993.