4.11. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΣΜΟΣ

Ο λειτουργισμός, ως μέθοδος ανάλυσης των κοινωνικών φαινομένων, προέρχεται από τη θεωρητική αντίληψη του 19ου αιώνα που παρομοίαζε την κοινωνία με ζωντανούς οργανισμούς και παρουσίαζε τα κοινωνικά φαινόμενα ως βιολογικά. Η αναλυτική του προσέγγιση εξετάζει διεξοδικά τη λειτουργία ανθρώπων και θεσμών και δεν ασχολείται με τη γέννηση και τη δημιουργία των κοινωνικών φαινομένων.

Η έννοια της λειτουργίας: Γενικά ο όρος «λειτουργία» σημαίνει το ρόλο που διαδραματίζει ένα όργανο μέσα σ' ένα σύστημα του οποίου τα μέρη είναι αλληλοεξαρτώμενα. Το σύστημα αυτό μπορεί να είναι μηχανικό, της φυσιολογίας ενός οργανισμού, γλωσσικό, κοινωνικό. Για παράδειγμα, η λειτουργία τιμονιού στο αυτοκίνητο, των πνευμόνων στον ανθρώπινο οργανισμό, του επιθέτου στο προσδιορισμό του ουσιαστικού, του χρήματος στην κοινωνία. Στις Κοινωνικές Επιστήμες, η έννοια της λειτουργίας δείχνει το ρόλο ενός κοινωνικού θεσμού και τον τρόπο αμοιβαίας επίδρασης που έχει με άλλους για τη διατήρηση του συστήματος (για παράδειγμα, η λειτουργία των κομμάτων μέσα στο σύστημα της δημοκρατικού πολιτεύματος). Ένας θεσμός μπορεί να έχει πολλές λειτουργίες (για παράδειγμα, το σχολείο κοινωνικοποιεί, εκπαιδεύει, επιλέγει), όπως, επίσης, μια λειτουργία μπορεί να πραγματοποιηθεί από πολλούς διαφορετικούς θεσμούς (για παράδειγμα, η κοινωνικοποίηση από το σχολείο, την οικογένεια ή τον αθλητικό σύλλογο).

Ο όρος «λειτουργία» απαντά, επίσης, στις Κοινωνικές Επιστήμες, για να δηλώσει το επάγγελμα, μια απασχόληση ή το σύνολο καθηκόντων με τα οποία είναι επιφορτισμένος κά-

Κουρτ Σβίτερς, «Κύκλοι», 1919.

ποιος εξαιτίας της θέσης του, για παράδειγμα, το λειτούργημα του παιδαγωγού, του δικαστή κτλ. Τέλος, στις Κοινωνικές Επιστήμες η έννοια της λειτουργίας συναντάται με τη μαθηματική της σημασία. Στα μαθηματικά, με τον όρο «λειτουργία» εννοούμε τη σχέση που υπάρχει μεταξύ δύο ή περισσοτέρων στοιχείων κατά τέτοιο τρόπο που η αλλαγή του ενός προκαλεί τροποποίηση στο άλλο ή σ' όλα τα στοιχεία. Στις Κοινωνικές Επιστήμες, η μαθηματική σημασία επιτρέπει να εξηγήσουμε στατιστικά διάφορα φαινόμενα. Μέσα από ανάλυση στοιχείων, για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε ότι η είσοδος στα πανεπιστήμια εξαρτάται από την κοινωνική προέλευση των υποψηφίων. Δηλαδή οι κανόνες επιτυχίας στο πανεπιστήμιο βρίσκονται σε συνάρτηση με την κοινωνική προέλευση.

Κλασικός λειτουργισμός: Θεμελιωτής του κλασικού λειτουργισμού θεωρείται ο Μαλινόφσκι (βλ. 3.5.1.). Η λειτουργιστική του προσέγγιση αντιτίθεται αποφασιστικά και σθεναρά στην εξελικτική και ατομιστική εξήγηση του πολιτισμικού φαινομένου, διακηρύσσοντας ότι κάθε κουλτούρα τακτοποιεί αρμονικά τα στοιχεία που τη συνθέτουν. Τα αξιώματά του είναι τα ακόλουθα:

α) Η λειτουργία αναλύεται σε σχέση με το καθολικό σύστημα στο οποίο αναφέρεται.

β) Όλα τα κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία εκπληρώνουν κοινωνικές λειτουργίες και γι" αυτό τα στοιχεία είναι απαραίτητα για την κατανόηση του συστήματος.

Πρέπει να σημειωθεί όμως ότι πρόκειται για μια σχηματοποίηση των θέσεων του λειτουργισμού.

Κριτική του κλασικού λειτουργισμού: Ο Μέρτον (Merton), ένας από τους κύριους εκπροσώπους του λειτουργισμού, δείχνει την αντίφαση αυτών των υποθέσεων με την πραγματικότητα ανανεώνοντας τη λειτουργιστική σκέψη.

α) Κριτική της απόλυτης λειτονργιστικής ιδέας. Ένας θεσμός, για παράδειγμα, μπορεί να είναι λειτουργικός για μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων και όχι για όλες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η λειτουργιστική εξήγηση της θρησκείας. Σίγουρα η συνεκτική λειτουργία της θρησκείας είναι σημαντική, ιδιαίτερα σε κοινωνίες που δε χρησιμοποιούν γραφή, ενώ σε άλλες μπορεί να έχει διαλυτικό ρόλο και οι διαμάχες να πάρουν βίαιες μορφές που κατακερματίζουν τη θεμελιακή συνοχή της κοινωνίας (καθολικοί - προτεστάντες - καλβινιστές). Αυτό σημαίνει ότι το λειτουργιστικό μοντέλο δεν μπορεί να θεωρείται ότι εξηγεί απόλυτα την κοινωνία.

β) Κριτική στην αρχή της καθολικής θετικής σημασίας του λειτουργισμού. Ενώ, σύμφωνα με τη κλασική αντίληψη, όλα τα κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία έχουν πάντα μια θετική λειτουργία, για τον Μέρτον αυτή η θέση αγνοεί μια σειρά μη λειτουργικών συνεπειών με μεγάλη πρακτική και θεωρητική σημασία. Το παράδειγμα που αναφέρει είναι η διατήρηση των κουμπιών στα μανίκια των ευρωπαϊκών ανδρικών σακακιών, τα οποία, ενώ δε χρησιμεύουν σε τίποτα, διατηρούν τη συνέχεια με την παράδοση μιας άλλης εποχής. Αυτό σημαίνει ότι κάθε στοιχείο μπορεί να έχει λειτουργίες, αλλά ο κοινωνικός επιστήμονας δεν μπορεί να αποφαίνεται ότι είναι λειτουργιστικό.

γ) Κριτική του αξιώματος της αναγκαιότητας. Για τον κλασικό λειτουργισμό, κάθε πίστη, κάθε συνήθεια, κάθε υλικό αντικείμενο εκπληρώνει μια βασική λειτουργία απαραίτητη σε μια οργανική ολότητα. Είναι όμως η λειτουργία απαραίτητη ή το στοιχείο που εκπληρώνει τη λειτουργία ή και τα δύο; Είναι η λειτουργία του φαινομένου της θρησκείας απαραίτητη ή ορισμένες τελετουργίες της θρησκείας που εκπληρώνουν τις θρησκευτικές λειτουργίες; Η πραγματικότητα μας δείχνει, σύμφωνα με τον Μέρτον, ότι οι ανθρώπινες και οι κοινωνικές ανάγκες μπορούν να ικανοποιηθούν με διάφορους τρόπους. Ένας και μόνο θεσμός μπορεί να καλύψει πολλές λειτουργίες, όπως μία και μόνη λειτουργία μπορεί να επιτελείται από πολλούς θεσμούς, για παράδειγμα η κοινωνικοποίηση, όπως είδαμε. Απέναντι λοιπόν στην λειτουργιστική αναγκαιότητα ο Μέρτον προτείνει τα λειτουργικά υποκατάστατα, όπως συμβαίνει με ορισμένες πρακτικές συνταγές ιατρικής φύσης που στη σύγχρονη κοινωνία υποκαταστάθηκαν, για παράδειγμα, από την ομοιοπαθητική.

Ρητές και άδηλες λειτουργίες: Για να τεκμηριώσει ο Μέρτον την ουδετερότητα της λειτουργικής μεθόδου εισάγει δύο νέες έννοιες, τη ρητή και την άδηλη λειτουργία. Σκοπός της διάκρισης είναι να αποφευχθεί κάθε σύγχυση μεταξύ συνειδητών κινήτρων μιας κοινωνικής συμπεριφοράς και αντικειμενικών συνεπειών. Οι ρητές λειτουργίες είναι οι εκούσιες συμπεριφορές από τους συμμετέχοντες στο κοινωνικό σύστημα και αποβλέπουν στη συνοχή του, ενώ οι άδηλες είναι ακούσιες, μονολότι συμβάλλουν και αυτές συνοχή της κοινωνίας. Ο στόχος

Μαξ Ερνστ, «Είναι το καπέλο που κάνει τον άνθρωπο», 1920.

αυτής της διάκρισης, δηλαδή η χρησιμότητά της στην έρευνα, είναι να επιτρέψει την ορθολογική ανάλυση πρακτικών οι οποίες διαφορετικά θα εμφανίζονταν ως ανορθολογικές (για παράδειγμα, οι λιτανείες που αποσκοπούν στην έλευση βροχής). Η ρητή λειτουργία της λιτανείας δεν εκπληρώνεται επειδή ένα τέτοιο φαινόμενο ανήκει στη Μετεωρολογία και όχι στις Κοινωνικές Επιστήμες. Για τον κοινωνικό επιστήμονα εκείνο που έχει σημασία είναι η άδηλη λειτουργία που έχει η τελετουργία που μελετά. Με άλλα λόγια, αυτή η πρακτική έχει την άδηλη αλλά αντικειμενική λειτουργία να ενδυναμώσει τη συνοχή μιας ομάδας δίνοντας τη δυνατότητα στα μέλη της να συγκεντρωθούν ορισμένες χρονικές στιγμές. Η διάκριση αυτή εμπλουτίζει την κοινωνική παρατήρηση και ανάλυση, αλλά κατ' ουσίαν παραμένει ένα περιορισμένο επίπεδο εξήγησης, γιατί δεν εξηγεί τη μεταβολή, δεν αναφέρεται δηλαδή στο πώς τα πράγματα αλλάζουν.