38. Οι θρησκείες μπροστά στο πρόβλημα του θανάτου

α) Ο θάνατος. Το βασικό ανθρώπινο πρόβλημα;
Ο θάνατος, φαίνεται ότι αποτελεί το βασικό ανθρώπινο πρόβλημα, λόγω του γεγονότος ότι αυτός είναι η πηγή πολλών και κρίσιμων προβλημάτων. Η θεμελιώδης ανάγκη της διατροφής, της εργασίας, της προφύλαξης από κάθε τι που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την υγεία και τη σωματική ακεραιότητα έχει ως γενεσιουργό της αιτία την ύπαρξη του θανάτου. Η απώλεια μεγάλου βαθμού της ελευθερίας που θα μπορούσε να απολαμβάνει ο άνθρωπος, ο περιορισμός των ενεργειών εκείνων του ανθρώπου, που έχουν προοπτική στο απώτερο μέλλον, η αίσθηση μερικών ότι η ζωή δεν έχει κανένα σκοπό, ο φόβος του αγνώστου, και άλλα πολλά, οφείλονται στην ύπαρξη του θανάτου. Για τις θρησκείες όμως βασικότερο και από το πρόβλημα του θανάτου, όπως θα δούμε παρακάτω, είναι το πρόβλημα του κακού, από την ύπαρξη του οποίου προέρχεται και ο θάνατος.

β) Η τοποθέτηση των θρησκειών απέναντι στο πρόβλημα του θανάτου
Στην πλειονότητά τους, οι θρησκείες, είδαν το θάνατο αρνητικά. Αυτό φαίνεται π.χ. από το γεγονός ότι στην αρχική κατάσταση του κόσμου, όπως αυτή παρουσιάζεται στους διάφορους κοσμογονικούς μύθους, δε συμπεριλαμβάνεται ο θάνατος. Αυτός έρχεται πάντα μετά. Φαίνεται ακόμη π.χ. από το γεγονός ότι καμιά θρησκεία, ξεκινώντας από την αρχαιότερη γνωστή, της παλαιολιθικής εποχής, δε δέχεται το θάνατο σαν μια τελική κατάσταση. Τον βλέπουν συνήθως σαν μια μεταβατική κατάσταση μεταξύ αυτής και μιας άλλης ζωής ή μιας επανόδου σ' αυτήν τη ζωή. Η πολύμορφη πίστη στην αθανασία κάποιου στοιχείου της ύπαρξης του ανθρώπου, όπως π.χ. της ψυχής, αποτελεί μια από τις πρώτες γνωστές πεποιθήσεις του ανθρώπινου είδους. Ακόμη και θρησκείες που φαίνεται ότι αξιολογούν το θάνατο θετικά, θεωρώντας τον π.χ. ως το μέσον εισόδου σε μια καλύτερη ζωή, στην πραγματικότητα τον αξιολογούν θετικά ακριβώς ως τέτοιο μέσον και όχι καθ' εαυτόν. Σε θρησκείες όπως ο Ινδουισμός, όπου ο θάνατος είναι μια κατάσταση που επανέρχεται συνεχώς μεταξύ δύο αναγεννήσεων σε διά-

φορές μορφές ύπαρξης, είναι και πάλι μια από τις σκιερότερες πλευρές της γενικά αρνητικής εικόνας της ύπαρξης.
Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η άρνηση του θανάτου και η κατάφαση της ζωής αποτελεί την επικρατούσα στάση των θρησκειών απέναντι στο θάνατο. Συνεπώς η υπέρβαση του θανάτου με διάφορους τρόπους υπήρξε ένας από τους κυριότερους σκοπούς τους. Οι τρόποι αυτοί είναι βασικά δύο: η πίστη στην αθανασία της ψυχής ή κάποιου άλλου στοιχείου του ανθρώπου και η πίστη στην ανάσταση συνόλου του ανθρώπου, σώματος και ψυχής. Στις θρησκείες που απαντά ο δεύτερος τρόπος, όπως στον Ιουδαϊσμό σε κάποιες από τις εκδοχές του, π.χ. εκείνης των Φαρισαίων, στο Ζωροαστρισμό από κάποιο σημείο της ιστορίας του και μετά και τέλος στο Χριστιανισμό, η ανάσταση των νεκρών πραγματοποιείται από το Θεό στο τέλος της ιστορίας.
Στο Χριστιανισμό η ανάσταση έχει ήδη πραγματοποιηθεί στο πρόσωπο του Χριστού. Ο αναστημένος Χριστός αποτελεί την αρχή της νέας, μέλλουσας πραγματικότητας, τον πρώτο που αναστήθηκε μόνιμα από τους νεκρούς ως «απαρχή των κεκοιμημένων» (Α' Κορ. 15,20). Η ανάσταση του Χριστού είναι ταυτόχρονα το πρώτο «δείγμα» της μέλ-

Η κατάργηση αυτή αποτελεί και την αρχή της πραγματοποίησης της επιθυμίας για μια ζωή που δε θα απειλείται από το θάνατο, όπως αυτή εκφράστηκε πανανθρώπινα κυρίως μέσα από τις θρησκείες. Βέβαια, όπως είδαμε, η επιθυμία αυτή δεν πραγματοποιείται με την ίδια μορφή σε όλες. Έτσι η κατάργηση του θανάτου χαρακτηρίζει τις θρησκείες που πιστεύουν στην ανάσταση. Σ' εκείνες όμως που πιστεύουν στην αθανασία της ψυχής ή στην ένωση με το Θεό του θείου στοιχείου που υπάρχει στον άνθρωπο, έχουμε υπέρβαση και όχι κατάργηση του θανάτου.

γ) Οι νεκροί και οι θρησκείες. Ταφή. Καύση των νεκρών
Ιδιαίτερη μεταχείριση των νεκρών παρατηρείται ήδη από την εποχή του ανθρώπου του Πεκίνου (περ. 500.000 π.Χ.). Από την εποχή του ανθρώπου του Νεάντερταλ με κλιμακούμενη συχνότητα αλλά και σαφήνεια, ότι αυτή η μεταχείριση σημαίνει πίστη σε μια μετά θάνατον

επιβίωση του νεκρού, οι νεκροί θάβονται και μάλιστα όλο και με περισσότερη φροντίδα, όπως π.χ. συνοδευόμενοι με διάφορα αντικείμενα, στολιζόμενοι με κοσμήματα, κτερίσματα κτλ. Ιστορικά ο τρόπος απόθεσης των νεκρών με ταφή προηγείται του τρόπου απόθεσης με καύση, η οποία εμφανίζεται αργότερα. Η καύση υπήρξε ένα από τα μέσα με τα οποία εκφράστηκε ο φόβος για πιθανή παραμονή του νεκρού, ιδιαίτερα εκείνου που δεν πέθανε με καλό θάνατο, ως κακού πνεύματος μεταξύ των ζωντανών. Εξασφάλιζε την πλήρη απόσπαση της ψυχής από το σώμα. Άλλες σημασίες της ήταν η μετάβαση της ψυχής μέσα από την καύση στον κόσμο των θεών (π.χ. η περίπτωση του Ηρακλή) κ.ά.
Στην Ορθόδοξη Εκκλησία έχει επικρατήσει η ολόσωμη ταφή των νεκρών, γιατί αυτό εκφράζει το σεβασμό προς τον όλο άνθρωπο (σώμα και ψυχή). Το σώμα έχει δημιουργηθεί από τα στοιχεία της γης και είναι προορισμένο να επιστρέψει στη γη, από όπου ελήφθη. Αυτή η αντίληψη

έγινε παραδοσιακή πρακτική της Εκκλησίας, χωρίς να αποτελεί δεσμευτική δογματική αλήθεια.

δ) Οι θρησκείες, ο θάνατος και το κακό
Αν οι θρησκείες βλέπουν το θάνατο αρνητικά και τη ζωή θετικά, ακόμη βαθύτερα βλέπουν το θάνατο ως αποτέλεσμα του κακού και τη ζωή ως αποτέλεσμα του καλού. Σε όλους τους κοσμογονικούς μύθους ο θάνατος εισέρχεται στον κόσμο μετά την είσοδο του κακού στον κόσμο. Αυτό επιφέρει την καταστροφή της αρχικής καλής κατάστασης και το θάνατο ως το χειρότερο αποτέλεσμά του.
Οι θρησκείες δείχνουν με διάφορους τρόπους ότι το βασικό κακό είναι η τοποθέτηση κάποιου άλλου μεγέθους ως θεού στη θέση εκείνου που καθεμιά από αυτές θεωρεί ως Θεό, ο οποίος εκπροσωπεί το αγαθό.

Το μέγεθος αυτό μπορεί να είναι ένα πράγμα ή μια κατάσταση, ένα ον ή μια ιδέα. Η αντικατάσταση αυτή έχει ως αποτέλεσμα τη σύνδεση του ανθρώπου με κάτι που θεωρείται μη αληθινό. Η σύνδεση αυτή πάντα μεταβάλλει αρνητικά τον άνθρωπο και ταυτόχρονα τον αποκόπτει από ό,τι κάθε θρησκεία αποδέχεται ως αληθινό Θεό. Γι' αυτό στις θρησκείες, εκτός από εκείνες που έχουν στη βάση τους τον ισοθεϊσμό, την προσπάθεια δηλαδή να γίνει ο άνθρωπος θεός με τις δικές του δυνάμεις (όπως π.χ. η μαγεία), εκείνο που προέχει είναι η ποικιλόμορφη επικοινωνία με το Θεό ή με ό,τι καθεμιά από αυτές θεωρεί ως τέτοιο. Ο τρόπος με τον οποίο υπερνικάται το κακό και ο θάνατος διακρίνει τις θρησκείες. Σε κάποιες, αυτό γίνεται μέσα από την υπέρβαση του κόσμου. Σε άλλες, η υπερνίκηση αυτή γίνεται μέσα από τη διάσωση του κόσμου. Οι πρώτες χαρακτηρίζονται συνήθως από αρνητική διάθεση προς τον κόσμο. Τυπικό δείγμα των πρώτων είναι ανατολικές θρησκείες, όπως ο Ινδουισμός. Τυπικό δείγμα των δεύτερων είναι ο Χριστιανισμός. Στο Χριστό συνυπάρχει η ολοκλήρωση της σχέσης ανθρώπου και Θεού με την κατάργηση του θανάτου. Το ίδιο αναμένεται να επεκταθεί στο τέλος της ιστορίας σε όλο το νέο κόσμο του Θεού.

ΚΕΙΜΕΝΑ
1. Η αποστροφή τον θανάτου
Κάλλιο στη γης να ξενοδούλευα ξωμάχος, ρογιασμένος
σε αφέντη πούχασε τον κλήρο τον κι είναι το βιος του λίγο,
παρά ολωνών εδώ των άψυχων νεκρών ο ρήγας νάμαι,

(Ομήρου Οδύσσεια, λ 489-491).

2. Η προέλευση τον θανάτου σύμφωνα με κάποιους ινδιάνικους μύθους
Ένας μεγάλος μάγος θέλησε να κάνει τους Ινδιάνους Σι πάγια αθάνατους. Τους συνέστησε να χαιρετήσουν φιλικά έναν ξένο, που θα ερχόταν να τους επισκεφθεί. Οι Ινδιάνοι, δυστυχώς γι' αυτούς, απόστρεψαν το πρόσωπο τους από έναν άνθρωπο, που κουβαλούσε ένα καλάθι γεμάτο σάπιες σάρκες, που τον νόμισαν για τον Θάνατο, αλλά υποδέχτηκαν με ευμένεια τον Θάνατο, που είχε την εμφάνιση ενός ευχάριστου νεαρού... Σε πολλές φυλές του Αμαζονίου υπάρχει μια παράδοση, κατά

την οποία οι άνθρωποι θα μπορούσαν διαδοχικά να πεθαίνουν και να ανασταίνονται, αν είχαν υπακούσει σε μια διαταγή που τους δόθηκε ή αν είχαν καταλάβει καλύτερα ένα μήνυμα που ο εκπολιτιστής ήρωας ή άλλο πρόσωπο τους είχε διαβιβάσει. Έτσι ο πατέρας του εκπολιτιστή ήρωα, στους Κασινάουα, είχε συστήσει να τον ακούσουν προσεκτικά, όταν ανεβαίνοντας στον ουρανό θα φώναζε: «Αλλάξτε! αλλάξτε!». Ο γιος του, δυστυχώς, άκουσε: «Τελειώνετε! τελειώνετε!» και το λάθος αυτό υπήρξε η αιτία, που οι άνθρωποι δεν μπορούν ν' ανανεώσουν το σώμα τους, όπως κάνουν τα φίδια και οι σαύρες.

(Παγκόσμιος μυθολογία, Πάπυρος, τ. 5, σ. 142).

3. Η προέλευση του θανάτου σύμφωνα με κάποιους αφρικανικούς μύθους
Οι Λόλο... του δυτικού Κονγκό διηγούνται ότι ο θεός πρόσφερε στους πρώτους ανθρώπους δυο δέματα, το ένα από αυτά είχε μαργαριτάρια, μαχαίρια και κοσμήματα και το άλλο την αθανασία. Οι γυναίκες, όμως, φιλάρεσκες, ρίχτηκαν αμέσως στο πρώτο δέμα και το δώρο της αθανασίας χάθηκε... Στους Μπακόγκο, ο Νζάμπε δημιούργησε έναν άνδρα και μια γυναίκα, που έκαναν ένα παιδί. «Μπορεί να πεθάνει, τους είπε ο θεός, αλλά μην το θάψετε, να περιμένετε την επιστροφή μου». Οι γονείς όμως δεν πίστεψαν στην θεϊκή υπόσχεση και έθαψαν το πτώμα του γιου τους στη γη. Ο Θεός τους τιμώρησε για την ανυπακοή τους, καθιστώντας το θάνατο κληρονομικό για το ανθρώπινο γένος.

(Παγκόσμιος μυθολογία, Πάπυρος, τ. 5, σ. 207-8.)

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ
1. Γιατί ο θάνατος δεν αποτελεί το βασικό ανθρώπινο πρόβλημα για τις θρησκείες;
2. Ποιους κοσμογονικούς μύθους από διάφορες θρησκείες γνωρίζετε, σύμφωνα με τους οποίους ο θάνατος υπήρξε αποτέλεσμα του κακού;
3. Ποιες διαφορές μπορείτε να διακρίνετε μεταξύ αθανασίας της ψυχής και ανάστασης;
4. Με ποιον τρόπο η αμαρτία μπορεί να θεωρηθεί ως αιτία του θανάτου;