26. Χριστιανισμός και πολιτισμός

Από την αρχή της ύπαρξής του στη γη το ανθρώπινο είδος προσπάθησε να ξεφύγει από την κατάσταση του ζώου και να δημιουργήσει πολιτισμό. Ο άνθρωπος με το λογικό και το αυτεξούσιο επικοινωνεί με το συνάνθρωπο του χρησιμοποιώντας το λόγο, μεταδίδει γνώσεις, επιλέγει το καλύτερο για τη ζωή του και χρησιμοποιεί τη φύση για να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του. Αφού προσπαθήσουμε να ορίσουμε τι είναι πολιτισμός, θα δούμε στη συνέχεια τη σχέση του Χριστιανισμού με την οικοδόμηση του πολιτισμού.

α) Τι είναι πολιτισμός
Μπορούμε γενικά να ορίσουμε τον πολιτισμό ως την κοινωνική κληρονομιά τον συνόλου των γνώσεων, των πεποιθήσεων και των τεχνικών επιτευγμάτων καθώς και των προτύπων συμπεριφοράς μιας ομάδας (ή όλου του ανθρώπινου γένους). Πολλοί επιστήμονες διακρίνουν ανάμεσα στον τεχνικό ή υλικό πολιτισμό, που περιλαμβάνει τα τεχνολογικά επιτεύγματα και τον πνευματικό πολιτισμό (κουλτούρα) που περιλαμβάνει τις γνώσεις, τις κοινωνικές σχέσεις κτλ. Πολλή συζήτηση γίνεται για το αν μπορούμε να μιλήσουμε για εξέλιξη και στάδια πολιτισμού ανώτερα ή κατώτερα ή αν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τους διάφορους πολιτισμούς ως ανεξάρτητα μεγέθη ίδιας αξίας. Στην εποχή μας κυριαρχεί ιδιαίτερα η έννοια της προόδου1 και ο πολιτισμός μας θεωρείται ο πιο εξελιγμένος σε σύγκριση με τους προηγούμενους.
Ανάμεσα στους διάφορους παράγοντες διαμόρφωσης πολιτισμού (πολυπλοκότητα κοινωνικών σχέσεων, υλικές μορφές παραγωγής κτλ.) οι θρησκείες αποτέλεσαν και αποτελούν ένα πολύ σημαντικό στοιχείο.

1 Η έννοια της προόδου που είναι προϊόν του Διαφωτισμού* ορίζεται ως η βελτίωση των όρων ζωής στην οικονομία, την πολιτική και την τεχνική σε σχέση με προγενέστερες ιστορικά φάσεις τον πολιτισμού και της κοινωνίας.

Εφ' όσον η θρησκεία συμβάλλει στον ορισμό του τι είναι καλό και τι κακό, είναι φανερό ότι συμβάλλει ιδιαίτερα και στον πολιτισμό. Αυτό φαίνεται τόσο στα θετικά επιτεύγματα όπως π.χ. στη θρησκευτική τέχνη, η οποία σε κάποιους πολιτισμούς είναι η μόνη ή η σημαντικότερη μορφή τέχνης, όσο και στα αρνητικά (π.χ. θρησκευτικοί πόλεμοι). Είναι γνωστό ότι ο Αραβικός πολιτισμός, του οποίου η παρουσία μαρτυρείται μέχρι σήμερα σ' όλη τη Μέση Ανατολή και τη Β. Αφρική, σφραγίσθηκε από τη θρησκεία του Ισλάμ. Πάμπολλες όψεις του πολιτισμού της Άπω Ανατολής θα ήταν ακατανόητες χωρίς τη βαθιά επίδραση του Βουδδισμού, των κινεζικών και ιαπωνικών θρησκειών, στην κουλτούρα, την τέχνη και τον τρόπο ζωής των χωρών αυτών. Το ίδιο συμβαίνει στη Λατινική Αμερική με το μείγμα Ρωμαιοκαθολικισμού και γηγενών θρησκευμάτων που επιδρά βαθιά στον ψυχισμό και την τέχνη των κατοίκων.

β) Η συμβολή του Χριστιανισμού
Ο Χριστιανισμός ως θρησκεία, έχει συμβάλει ουσιαστικά στη διαμόρφωση του πολιτισμού. Ο κόσμος των ιδεών πολλών κοινωνιών εμπλουτίστηκε με βασικές χριστιανικές αντιλήψεις, όπως η ένωση Θεού και ανθρώπου με την Ενανθρώπηση, το πέρασμα της ανθρώπινης φύσης από το θάνατο στη ζωή, η αγάπη χωρίς όρια, η αυτοθυσία του Χριστού. Όλες οι εκχριστιανισμένες κοινωνίες, με διάφορες παραλλαγές, οδηγήθηκαν να δώσουν νόημα στην ιστορία τους με βάση τη σχέση Θεού - ανθρώπου ή να δώσουν έμφαση στο ρόλο του ανθρώπου και της ιστορίας. Έτσι όσες κοινωνίες εκχριστιανίστηκαν, ενδιαφέρθηκαν για την πρόοδο των ανθρώπινων σχέσεων και διατύπωσαν αιτήματα για καλύτερη οργάνωση της κοινωνίας.
Μορφολογικά, μπορούμε να διακρίνουμε την επίδραση του Χριστιανισμού στην ελληνική Ανατολή, που δημιούργησε τον πολιτισμό του Βυζαντίου και επηρέασε τις γύρω χώρες (Αρμενία, Γεωργία), την επίδραση του Ορθόδοξου Χριστιανισμού στο Βορρά, που δημιούργησε τον πολιτισμό των σλαβικών χωρών και την επίδραση του Χριστιανισμού στη Λατινική Δύση, που οδήγησε στο δυτικό (Ευρωπαϊκό-αμερικανικό) πολιτισμό.

• Στην Ανατολή ο Βυζαντινός πολιτισμός έκανε πιο φιλάνθρωπη την εξουσία προς τον πολίτη, έθεσε ανθρωπιστικά αιτήματα στην κοινωνία (θέση γυναικών, δούλων κτλ.) και έδωσε νέο νόημα στο αίτημα για ένωση με το Θεό και μεταμόρφωση του κόσμου με την άσκηση. Στο πεδίο της σκέψης συμπλήρωσε ουσιαστικά το γόνιμο προβληματισμό της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας για τον άνθρωπο και τον κόσμο. Στο χώρο της τέχνης και του υλικού πολιτισμού παρήγαγε ανυπέρβλητα επιτεύγματα, που εντυπωσιάζουν μέχρι σήμερα τον άνθρωπο (βυζαντινή εικονογραφία, μικροτεχνία, αρχιτεκτονική) και διατηρούνται ζωντανά και ακμαία (π.χ. Άγιον Όρος).
• Στους σλαβικούς λαούς ο Χριστιανισμός έδωσε τον άξονα για να οργανωθεί η εθνική ζωή και αυτοσυνειδησία, η γλώσσα (η γραπτή μορφή της ήλθε με την εργασία των πρώτων ιεραποστόλων Κυρίλλου και Μεθοδίου) καθώς και θαυμάσιες μορφές εικαστικών τεχνών. Μπορεί να πει κανείς ότι οι περισσότεροι Σλαβικοί λαοί (Σέρβοι, Ρώσοι, Βούλγαροι) ήλθαν στο ιστορικό προσκήνιο και απέκτησαν αίσθηση του ρόλου τους ως εθνών μέσα από το Χριστιανισμό.
• Τέλος, στη Δύση ο Χριστιανισμός έδειξε την αξία του ατόμου και των δικαιωμάτων του (ιδιαίτερα ο Προτεσταντισμός), το ρόλο και την ευθύνη του ανθρώπου στην ιστορία και έτσι βοήθησε να αναπτυχθεί ο τεχνικός πολιτισμός με μεγάλα έργα που ξεκινούν από τους μεσαιωνικούς καθεδρικούς ναούς και φθάνουν στα μεγάλα σημερινά τεχνολογικά επιτεύγματα. Η συνέχεια όμως, του δυτικού πολιτισμού διαστρέβλωσε τα χριστιανικά στοιχεία, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

γ) Ο πολιτισμός σήμερα και ο Χριστιανισμός
Στη σημερινή εποχή όλοι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί επηρεάζονται και σχεδόν κυριαρχούνται από τον Δυτικό πολιτισμό. Αυτή, όμως, η κυριαρχία αφενός στερεί από την παγκόσμια κοινωνία την πραγματική πολυμορφία και αφετέρου χαρακτηρίζεται από υπερανάπτυξη του τεχνικού πολιτισμού εις βάρος του πνευματικού και του ατόμου εις βάρος της κοινωνίας. Αυτά επιβεβαιώνονται από το ότι ο άνθρωπος δίνοντας απόλυτη έμφαση στην τεχνική ανάπτυξη αύξησε ανεξέλεγκτα τις αυτοκαταστροφικές δυνατότητές του (παγκόσμιοι πόλεμοι, πυρηνική απειλή), δεν περιόρισε αλλά αύξησε τη μόλυνση του περιβάλλοντος, σήμερα εξαφανίζει διαρκώς τους φυσικούς πόρους κ.ά.

Από την άλλη ο σύγχρονος άνθρωπος κατανοεί πλέον τα αδιέξοδα της κυριαρχίας ενός μόνο πολιτισμού και προσπαθεί (έστω και καθυστερημένα) να αναγνωρίσει ίση αξία και σε άλλους πολιτισμούς και να ασκήσει την αυτοκριτική του για τις καταστροφές που προκάλεσε σ' αυτούς (π.χ. προκολομβιανοί πολιτισμοί της Αμερικής). Έτσι, κατακτά διαρκώς έδαφος η έννοια της «πολυπολιτισμικής» κοινωνίας, στην οποία περισσότεροι πολιτισμοί καλούνται να συνυπάρξουν ισότιμα και αρμονικά.
Απέναντι στα παραπάνω ο Χριστιανισμός, και ειδικά η Ορθόδοξη

Εκκλησία, έχει πολλά να προσφέρει. Η προσφορά αυτή συνίσταται στο ότι η Εκκλησία δεν αντιμετωπίζει τον υλικό κόσμο ως απλό χώρο κυριαρχίας του ατόμου ή μέσον επιβίωσης, με αναπόφευκτο αποτέλεσμα την υπερτροφία της τεχνολογίας, αλλά ως το χώρο όπου ο άνθρωπος θα αγωνιστεί για να συμμετάσχει στην εγκαθίδρυση της Βασιλείας του Θεού. Κατά το Χριστιανισμό, ο άνθρωπος δεν έρχεται για να κυριαρχήσει στον κόσμο ή να τον «βελτιώσει» απλώς με τις δικές του ατομικές δυνάμεις. Κάτι τέτοιο είναι ουτοπικό* και γι' αυτό είναι αναποτελεσματικό. Εγκαθίδρυση της Βασιλείας του Θεού σημαίνει πλήρη μεταμόρφωση του κόσμου και όχι απλή βελτίωσή του. Πρόκειται για μεταμόρφωση που καταργεί το θάνατο μέσα από πρωτοβουλία του ίδιου του Θεού, που ήρθε ως άνθρωπος, για να σταυρωθεί και να αvα- στηθεί. Καθώς ο άνθρωπος συμμετέχει και συνεργάζεται στο έργο αυτό του Θεού ξεπερνά το στείρο ατομικισμό, οικοδομεί έναν μεταμορφωτικό, αναστάσιμο πολιτισμό και αναδεικνύει με τον ουσιαστικότερο τρόπο την αξία του ίδιου του ανθρώπου: οδηγεί στη θέωση τόσο την ανθρώπινη φύση όσο και τα έργα της.

ΚΕΙΜΕΝΑ

«Οι χριστιανοί οφείλουν είτε να βγουν από τον κόσμο, τον οποίο κυβερνά ένας άλλος κύριος εκτός από το Χριστό (οποιοδήποτε όνομα κι αν έχει αυτός ο κύριος: Καίσαρας ή Μαμωνάς ή οποιοδήποτε άλλο), και να αρχίσουν μια χωριστή κοινωνική ζωή, είτε, πάλι, οφείλουν να μεταμορφώσουν τον εξωτερικό κόσμο και να τον ξαναχτίσουν σύμφωνα με τον νόμο του Ευαγγελίου. Πάντως το σπουδαίο είναι πως ακόμη κι εκείνοι που βγαίνουν έξω από τον κόσμο δεν μπορούν να απαλλαγούν από το κύριο πρόβλημα. Γιατί οφείλουν παρά ταύτα να οικοδομήσουν κι αυτοί μια κοινωνία και δεν μπορούν γι' αυτό να κάνουν χωρίς το βασικό αυτό στοιχείο του κοινωνικού πολιτισμού. Ο «αναρχισμός», εν πάση περιπτώσει, αποκλείεται από το Ευαγγέλιο. Ούτε κι ο μοναχισμός σημαίνει ή συνεπάγεται καταδίκη του πολιτισμού. Για αρκετό διάστημα τα μοναστήρια ήταν τα πλέον δυναμικά κέντρα της πολιτιστικής δραστηριότητας ενός υγιούς και βασισμένου στην πίστη προσανατολισμού, μέσα σε μια συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση.

Οι χριστιανοί δεν αρνούνται τον πολιτισμό ως πολιτισμό. Είναι όμως αυστηροί για κάθε υπάρχουσα πολιτιστική κατάσταση και την κρίνουν με τα μέτρα του Χριστού. Γιατί οι Χριστιανοί είναι οι υιοί της αιωνιότητας, δηλαδή οι μελλοντικοί πολίτες της ουράνιας Ιερουσαλήμ. Ακόμη προβλήματα κι ανάγκες «του αιώνος τούτου» δεν μπορούν ν' αποπεμφθούν ή να παραθεωρηθούν σε καμιά περίπτωση και κατά καμιά έννοια, αφού οι Χριστιανοί καλούνται να εργασθούν και να υπηρετήσουν ακριβώς «σ' αυτόν τον κόσμο» και «σ' αυτόν τον αιώνα». Μόνο που πρέπει όλες αυτές οι ανάγκες, οι σκοποί και τα προβλήματα να θεωρηθούν μ' αυτήν τη νέα κι ευρύτερη προοπτική που αποκαλύπτεται από τη χριστιανική αποκάλυψη και φωτίζεται από το φως της» .

(Γ. Φλωρόφσκυ, Πίστη και πολιτισμός, μετάφ. Ν. Πουρναρά, στον τόμο Γ. Φλωρόφσκυ, Έργα 2, Θεσσαλονίκη 1982, σσ. 38-39).

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Ποια είναι η συμβολή του Χριστιανισμού στη διαμόρφωση του πολιτισμού;
2. Ανάφερε τομείς της σημερινής πραγματικότητας (ιδέες, τέχνη) στους οποίους ο Χριστιανισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο.
3. Ο σημερινός πολιτισμός ικανοποιεί τελικά το σύγχρονο άνθρωπο;
4. Τι μπορεί να προσφέρει η Ορθοδοξία στο σημερινό πολιτισμό;