25. Ελληνισμός και Χριστιανισμός

Όταν ο Χριστιανισμός διαδόθηκε έξω από την Ιουδαία συνάντησε έναν από τους σπουδαιότερους πολιτισμούς, τον ελληνικό. Αυτός αρχικά συγκρούσθηκε με το Χριστιανισμό, βαθμιαία όμως, συνδέθηκε τόσο πολύ μ' αυτόν, ώστε είναι δύσκολο να φαντασθούμε τη χριστιανική διδασκαλία χωρίς τον ελληνικό πολιτισμό. Τα στάδια της πορείας αυτής που έχει σημασία και για τη σημερινή ελληνική κοινωνία θα δούμε στο σημερινό μάθημα.

α) Η έννοια του Ελληνισμού
Από τον 3ο αιώνα π.Χ. έως τον 4ο αιώνα μ. Χ. και λίγο αργότερα η έννοια του Ελληνισμού δεν αναφερόταν σε μια συγκεκριμένη φυλή, αλλά στην παιδεία και τον πολιτισμό που χαρακτήριζε τη ζωή σχεδόν όλων των λαών της Μεσογείου. Στα μεγάλα φιλοσοφικά και θρησκευτικά ζητήματα ελληνικές θεωρούνταν οι απόψεις που είχαν σχηματισθεί με τη συμβολή της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας και πολιτικής παράδοσης. Τέτοια θέματα ήταν:
• Η σχέση Θεού και κόσμου: Στον Ελληνισμό υπήρχε πολυθεΐα, μονοθεϊστική παράδοση των φιλοσόφων και μυστηριακά θρησκεύματα. Για τους φιλοσόφους ο θεός ήταν μέρος του αιώνιου κόσμου (αγαθόν, κοσμική φωτιά για τους Στωικούς), για τους πολυθεϊστές οι θεοί εξέφραζαν όψεις της κοσμικής πραγματικότητας. Στα μυστηριακά θρησκεύματα οι άνθρωποι προσπαθούσαν να ταυτιστούν με διάφορους κατά περίπτωση θεούς (π.χ. Διόνυσος στα διονυσιακά μυστήρια) και να έχουν μια καλύτερη μεταθανάτια τύχη. Σ' όλες τις περιπτώσεις τις σχέσεις θείου και κόσμου τις κυβερνά ένας ανώτερος κοσμικός νόμος (Ειμαρμένη) και τις συνδέει υποχρεωτικά μεταξύ τους.
• Η ανθρώπινη ύπαρξη: Κατά την εποχή που εξετάζουμε έχει ιδιαίτερη διάδοση η μυστικιστική και φιλοσοφική αντίληψη για τον άνθρωπο (Ορφικοί, Πυθαγόρειοι, Πλατωνισμός ). Σύμφωνα μ' αυτήν ο άνθρωπος αποτελείται από δύο αντιθετικά στοιχεία, το σώμα και την ψυχή.

Η ψυχή είναι φυλακισμένη μέσα στην ύλη και το σώμα, το οποίο είναι τάφος της, και για να σωθεί πρέπει να απελευθερωθεί από τα δεσμά του.
• Η ανθρώπινη ιστορία: Η ιστορία είχε για τους Έλληνες πορεία κυκλική και επαναλαμβανόμενη και συνήθως υποταγμένη στους ρυθμούς της φύσης ή της τύχης.
• Η οργάνωση της κοινωνίας: Οι Έλληνες προσπάθησαν με αρκετή δυσκολία να συνδυάσουν την παλιά δημοκρατική παράδοση με τα νέα μοναρχικά καθεστώτα των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου και της Ρώμης. Η ενασχόληση όμως, των πολιτών με τα κοινά αποτελούσε πια παρελθόν.

β) Πώς επέδρασε ο Χριστιανισμός στον Ελληνισμό
Ο Χριστιανισμός έδωσε νέες προοπτικές στα ζητήματα που αναφέραμε παραπάνω:
• Στο θέμα της σχέσης Θεού και κόσμου η Χριστιανική Αποκάλυψη υποστήριξε ότι ο κόσμος δεν είναι χωρίς αρχή και τέλος. Είναι δημιούργημα του Θεού και κάτι τελείως διαφορετικό από το Θεό. Ο Θεός επεμβαίνει και σώζει τον κόσμο και την ιστορία με τον Ιησού Χριστό, χωρίς να υπόκειται σε καμιά αναγκαιότητα (Ειμαρμένη) αυτή η επέμβαση.
• Στην αντίληψη περί ανθρώπου ο Χριστιανισμός δίδαξε ότι ο άνθρωπος είναι ενιαίος, η υλική του υπόσταση δεν είναι κάτι κακό, και η σωτηρία αφορά και το σώμα του (Ανάσταση νεκρών).
• Η ιστορία δεν έχει κυκλική αλλά ευθύγραμμη πορεία προς το τέλος της Βασιλείας του Θεού, επομένως, τα ιστορικά γεγονότα έχουν ένα μοναδικό χαρακτήρα
• Στην οργάνωση της κοινωνίας ο Χριστιανισμός ανανέωσε το παλιό κύτταρο δημοκρατίας, την Εκκλησία του δήμου, τροποποιώντας την σε Εκκλησία Χριστού. Έτσι μετέτρεψε την ανθρωποκεντρική πολιτεία σε θεανθρωποκεντρική, που θα ολοκληρωθεί στο μέλλον (Βασιλεία Θεού).

γ) Τι παρέλαβε από τον Ελληνισμό ο Χριστιανισμός
Η χριστιανική σκέψη κράτησε ανόθευτες τις παραπάνω απόψεις ως

πυρήνα του βασικού της κηρύγματος. Ταυτόχρονα όμως, φρόντισε να χρησιμοποιήσει στοιχεία από τον Ελληνισμό και να επενδύσει αυτό το βασικό πυρήνα με μια γλώσσα που θα τον έκανε κατανοητό. Η πορεία αυτή χρήσης του Ελληνισμού άρχισε με τον απόστολο Παύλο, ο οποίος στην ομιλία του προς τους Αθηναίους στον Άρειο Πάγο προσπάθησε να χρησιμοποιήσει στοιχεία της ελληνικής φιλοσοφίας, για να μιλήσει για το Χριστό. Συνεχίστηκε με τους συγγραφείς τον 2ου και 3ου αιώνα μ. Χ. που υπερασπίζονταν το Χριστιανισμό απέναντι στους μορφωμένους ειδωλολάτρες και λέγονταν Απολογητές και ολοκληρώθηκε με τους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας με γνωστότερους, βέβαια, τους τρεις Ιεράρχες, 4ος αι. μ.Χ.
Τι χρησιμοποίησε η Εκκλησία από τον Ελληνισμό; Κυρίως τη γλώσσα, με την οποία διατύπωσε την Αποκάλυψή της στα κείμενα της Καινής Διαθήκης και τα έργα των μεγάλων Πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων. Επίσης χρησιμοποίησε την ελληνική φιλοσοφία, από την οποία δανείστηκε έννοιες και όρους, για να διατυπώσει τα δόγματά της. Παράδειγμα οι όροι φύσις, πρόσωπο, ουσία, ενέργεια και πολλές άλλες. Η φιλοσοφία και η επιστήμη έδωσαν επιχειρήματα για να υπερασπίσει η Εκκλησία το κήρυγμά της απέναντι στην ειδωλολατρική σκέψη (παράδειγμα οι Απολογητές), ενώ οι ηθικές αξίες του Ελληνισμού ήταν ένα στοιχείο επαφής με τις αρχές της χριστιανικής αγάπης και αρετής. Η ελληνιστική τέχνη ήταν ένα άλλο στοιχείο που χρησιμοποίησε η Εκκλησία, αφού εξέφρασε τη θεολογία της τόσο με τις εικαστικές τέχνες και την αρχιτεκτονική, όσο και με τη λογοτεχνία.

δ) Ορθόδοξη Εκκλησία και νεοελληνική ταυτότητα
Ο Χριστιανισμός προσέλαβε ως «ιστορική σάρκα» του τον Ελληνισμό τόσο επιτυχημένα, ώστε σήμερα να είναι πολύ δύσκολο να διαχωριστούν τα δύο αυτά μεγέθη. Παρά ταύτα, δεν πρέπει να συγχέουμε τον Ελληνισμό που είναι ένα πολιτιστικό μέγεθος με εγκόσμια κατεύθυνση, με το έργο του Θεού μέσα από το Χριστό που σώζει τον κόσμο με μια σειρά από πράξεις (Θεία Οικονομία) με προοπτική αιώνια. Αν ενώσουμε άκριτα τις ιδέες του Ελληνισμού με το έργο της σωτηρίας, θα πέσουμε είτε στις αρχαίες αιρέσεις είτε σε μια ιδεολογία που θα υπηρετεί στόχους άσχετους προς τη σωτηρία του ανθρώπου.

Για το σύγχρονο Έλληνα, πάντως, που η ορθόδοξη πίστη του εκφράσθηκε με την παιδεία που βρίσκεται στη ρίζα της δικής του σύγχρονης νεοελληνικής παιδείας είναι ιδιαίτερα σημαντική η σύνθεση Χριστιανισμού και Ελληνισμού. Η σύνθεση αυτή μπορεί να εμπνέει και να δίνει κατευθύνσεις στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, ενώ στην ενωμένη Ευρώπη και τη διεθνή κοινότητα μπορεί να δίνει λύσεις στα ουσιαστικά προβλήματα του ανθρώπου. Πράγματι τα σύγχρονα προβλήματα του πολιτισμού και τα υπαρξιακά του σύγχρονου ανθρώπου είναι σε μεγάλο βαθμό παρόμοια με τα προβλήματα που επέλυσε η συνάντηση Χριστιανισμού και Ελληνισμού κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Όλα αυτά είναι για τους ορθόδοξους Έλληνες τιμή αλλά και ευθύνη να μη μείνουν σε μια προγονόπληκτη παθητική αποδοχή του παρελθόντος, αλλά να συνεχίσουν να παράγουν νέες μορφές πολιτισμού γνωρίζοντας και βιώνοντας τις αξίες της ελληνορθόδοξης παράδοσης, αντιμετωπίζοντας έτσι τις σύγχρονες προκλήσεις.

ΚΕΙΜΕΝΑ

1. «Τον Θεό που εσείς λατρεύετε χωρίς να τον γνωρίζετε, αυτόν εγώ τώρα σας τον κάνω γνωστό. Είναι ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο κι όλα όσα υπάρχουν σ' αυτόν. Ως Κύριος του ουρανού και της γης, δεν κατοικεί σε χειροποίητους ναούς, ούτε υπηρετείται από χέρια ανθρώπινα σαν να 'χε ανάγκη από κάτι, αφού αυτός δίνει σε όλα ζωή και πνοή και τα πάντα. Από έναν άνθρωπο έκανε όλα τα έθνη των ανθρώπων, για να κατοικούν πάνω σ' όλη τη γη, και όρισε πόσον καιρό θα υπάρχουν και σε ποια σύνορα θα κατοικούν. Θέλησε να ζητούν τον Κύριο και να προσπαθούν να τον βρουν ψηλαφώντας στο σκοτάδι, αν και δεν είναι μακριά από τον καθένα μας. Γιατί μέσα σ' αυτόν ζούμε και κινούμαστε και υπάρχουμε, όπως λένε και μερικοί απ' τους δικούς σας ποιητές: «δική του γενιά είμαστε». Αφού, λοιπόν, είμαστε γενιά του Θεού, δε θα πρέπει να νομίζουμε ότι η θεότητα είναι κάτι όμοιο με χρυσάφι ή ασήμι ή πέτρα, δηλαδή με γλυπτό έργο της τέχνης ή της φαντασίας του ανθρώπου. Ο Θεός παρέβλεψε τα χρόνια της άγνοιας• τώρα όμως, απαιτεί απ' όλους τους ανθρώπους σε κάθε τόπο να μετανοήσουν, γιατί καθόρισε μια μέρα που θα κρίνει την οικουμένη με δικαιοσύνη, μέσω ενός ανδρός που τον όρισε γι' αυτό. Κι έδωσε βέβαιη απόδειξη σε όλους, ότι αυτός θα είναι ο κριτής, ανασταίνοντάς τον από τους νεκρούς» . Όταν άκουσαν για ανάσταση νεκρών, άλλοι κορόιδευαν κι άλλοι είπαν «θα μας τα ξαναπείς μιαν άλλη φορά».

(Πρ. Απ. 17, 23-32).

2. «Οι δικές μας απόψεις των Χριστιανών φαίνονται λοιπόν μεγαλειωδέστερες από κάθε ανθρώπινη διδασκαλία, επειδή ο Χριστός που φανερώθηκε για μας έγινε συνολικά λογικός, και σώμα και λογική και ψυχή. Όσα από πάντα καλά διακήρυξαν και βρήκαν αυτοί που φιλοσόφησαν ή νομοθέτησαν τα διαμόρφωσαν με εύρεση και θεωρία που έγινε με τμήμα του λόγου. Κι επειδή δεν είχαν γνωρίσει το σύνολο του λόγου, που είναι ο Χριστός, γι' αυτό και πολλές φορές είπαν και πράγματα αντιφατικά μεταξύ τους.

Και οι προγενέστεροι τον Χριστού που αποπειράθηκαν διά τον λόγου με ανθρώπινο τρόπο να θεωρήσουν και να ελέγξουν τα πράγματα μεταφέρθηκαν στα δικαστήρια ως ασεβείς και περίεργοι. Κι ο πιο άξιος απ' όλους στο θέμα αυτό, ο Σωκράτης, κατηγορήθηκε για τα ίδια που κατηγορούμαστε κι εμείς. Γιατί είπαν ότι έφερε νέα δαιμόνια και ότι δεν πιστεύει τους θεούς που δέχεται η πολιτεία. Αυτός όμως αφού έβγαλε από την πολιτεία τον Όμηρο και τους άλλους ποιητές, δίδαξε να παραιτηθούν οι άνθρωποι από τους φαύλους δαίμονες και όσους έπραξαν αυτά που έλεγαν οι ποιητές. Προέτρεψε τους ανθρώπους στην επίγνωση του άγνωστου σ' αυτούς Θεού μέσα από την αναζήτηση δια τον λόγου λέγοντας «τον Πατέρα και δημιουργό των πάντων ούτε να τον βρει κανείς είναι εύκολο, ούτε αφού τον βρει είναι ασφαλές να τον ανακοινώσει σε όλους». Αυτά ο δικός μας Χριστός τα έκανε με δική τον δύναμη».

(Ιουστίνου μάρτυρος, Β Απολογία, 10, 1-8, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Ιουστίνος, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 219-220)

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Τι πήρε ο Χριστιανισμός από τον Ελληνισμό και πόσο αυτό ήταν αναγκαίο;
2. Μερικές φορές χρησιμοποιείται ο όρος Ελληνοχριστιανισμός. Τον κρίνετε επιτυχημένο ή όχι και γιατί;
3. Τι γνωρίζετε για την προσφορά των Τριών Ιεραρχών στην προσέγγιση μεταξύ Χριστιανισμού και Ελληνισμού;
4. Ποια είναι η θέση μας απέναντι στην ελληνοχριστιανική μας παράδοση;