20. Η χριστιανική θεώρηση του κράτους και της πολιτικής

α) Κράτος και πολιτική στην ανθρώπινη ιστορία
Η προσπάθεια του ανθρώπου για ανάπτυξη και οργάνωση της κοινωνίας αποσκοπούσε στη δημιουργία καλύτερων όρων για την επιβίωσή του. Το κράτος απέκτησε κάποιες εξουσίες, που η άσκησή τους σκοπό έχει την ομαλή λειτουργία της κοινωνίας προς το συμφέρον των πολιτών της. Το σύνολο των ιδεών και των ενεργειών, που σχετίζονται με τον τρόπο άσκησης της εξουσίας από το κράτος, αποτελεί αυτό που ονομάζουμε πολιτική.
Η εξουσία που ασκείται από το κράτος οφείλει να κινείται με βάση κάποιους κανόνες δεοντολογίας. Πρέπει να σέβεται την ελεύθερη βούληση των μελών της κοινωνίας και να ασκείται με βάση τους νόμους και τους θεσμούς που η ίδια η κοινωνία έχει αποδεχθεί. Σε διαφορετική περίπτωση η εξουσία μετατρέπεται σε τυραννία. Μολονότι η διάκριση ανάμεσα σε νόμιμη εξουσία και τυραννία υπήρχε πάντα στην ιστορία, στη νεότερη ιστορία η έννοια του κράτους δικαίου και των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων των πολιτών, που χαρακτηρίζουν ένα δημοκρατικό κράτος, δημιουργήθηκε μετά το Διαφωτισμό (18ος αιώνας). Όταν καταλύεται το κράτος του νόμου και του δικαίου, τότε το κράτος και η άσκηση της εξουσίας έχουν χαρακτήρα απολυταρχικό και ολοκληρωτικό. Το απολυταρχικό κράτος, ως υπέρτατη και ανεξέλεγκτη αρχή, επεμβαίνει στην προσωπική ζωή και συνείδηση των πολιτών, χωρίς να αφήνει σ' αυτούς περιθώρια ελεύθερης επιλογής.
Ο σύγχρονος πολίτης μπορεί και πρέπει να αντιστέκεται στον ολοκληρωτισμό με το να μαθαίνει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του, να απαιτεί και να εφαρμόζει την ισονομία και να αγωνίζεται συνειδητά για μια ευνομούμενη και δημοκρατική πολιτεία αντιστεκόμενος σε κάθε μορφή τυραννίας. Αυτό μπορεί να γίνει με την πολιτική συνειδητοποίηση και το ενδιαφέρον όλων των πολιτών για τα κοινά, καθώς και

με τον αγώνα για τη διεύρυνση των κοινωνικών δικαιωμάτων, όταν αυτά δεν αντιστρατεύονται το ευρύτερο συμφέρον της κοινωνίας.

β) Ορθόδοξος χριστιανός και κρατική εξουσία
Η Ορθόδοξη Εκκλησία από την αρχή της ύπαρξής της βρέθηκε αντιμέτωπη με μια εχθρική κρατική εξουσία και αναγκάστηκε να πάρει μια συγκεκριμένη θέση, που εμπνεόταν από τη στάση του Χριστού, ο οποίος όταν ρωτήθηκε αν πρέπει οι Ιουδαίοι να πληρώνουν φόρο στον αυτοκράτορα, απάντησε: «δώστε στον αυτοκράτορα ό,τι ανήκει στον αυτοκράτορα, και στο Θεό ό,τι ανήκει στο Θεό» (Ματθ. 22, 21). Αυτό σημαίνει ότι η Εκκλησία αντιλαμβάνεται την πολιτική και την οργανωμένη κοινωνία, το κράτος, ως δώρο του Θεού στον άνθρωπο με στόχο να οργανώσει τη ζωή του και τη ζωή της κοινωνίας και να βελτιώσει τις συνθήκες της. Μια κρατική εξουσία που θα προσπαθεί για μια ειρηνική και πολιτισμένη κοινωνία, που θα σέβεται τις ελευθερίες των πολιτών της και θα έχει επίγνωση των ορίων της, κινείται μέσα στα

πλαίσια του ιδανικού που η Εκκλησία θέλει να πραγματοποιήσει, της Βασιλείας του Θεού. Όταν, όμως, η κρατική εξουσία υπερβαίνει τα όριά της, απολυτοποιεί τον εαυτό της και απαιτεί από το χριστιανό να πράξει αντίθετα από τη διδασκαλία του Χριστού, χωρίς σεβασμό προς τον άνθρωπο, χωρίς αγάπη και ελευθερία, τότε ο χριστιανός δεν την υπακούει. Σ' αυτήν την περίπτωση η εξουσία μετατρέπεται σε είδωλο (όπως στην αρχαία Ρώμη) και ο χριστιανός έχει επίγνωση ότι δεν έχει

• να κατευθύνει όχι στον εαυτό της αλλά στο Θεό
• να σέβεται τις συνειδησιακές επιλογές του λαού
• να υπερασπίζεται τον αδύνατο, τον καταπιεσμένο και τον διωκόμενο, συμβάλλοντας στην κοινωνική ευημερία και ισορροπία.

γ) Σύγχρονα προβλήματα πολιτικής λειτουργίας
1. Οι αντιρρησίες συνείδησης. Σε πολλά σύγχρονα κράτη η στράτευση δεν είναι υποχρεωτική σε όσους δηλώνουν ότι είναι αντίθετοι προς την ύπαρξη στρατού. Στην Ελλάδα το Σύνταγμα προβλέπει στράτευση υποχρεωτική για όλους τους άρρενες πολίτες. Όμως, το αίτημα για απαλλαγή από αυτήν την υποχρέωση έχει κατά καιρούς τεθεί κυρίως από θρησκευτικές ομάδες, όπως οι Μάρτυρες του Ιεχωβά και σε κάποιο βαθμό από διάφορες ιδεολογίες.
Εδώ πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι ο Χριστιανισμός είναι αντίθετος στη βία και στον πόλεμο, εξαιτίας του οποίου υπάρχει ο στρατός. Κανένας χριστιανός δεν είναι υπέρ της αφαίρεσης ζωής, έστω και στον πόλεμο, τον οποίο θεωρεί ως αναγκαίο κακό. Ωστόσο, η άρνηση στράτευσης και όταν ακόμη προέρχεται από ειλικρινείς προθέσεις είναι ένα αίτημα ουτοπικό: αν όλα τα κράτη δεν αποστρατιωτικοποιηθούν, δεν είναι δυνατό να διασφαλίσει κανείς τα αγαθά μιας κοινωνίας που απολαμβάνει σε μια χώρα (παιδεία, υπηρεσίες, θεσμοί κτλ.) χωρίς στρατό. Την ύπαρξη του στρατού, άλλωστε, την υποστηρίζει ένας πολίτης μέσα από τη συνολικότερη κοινωνική του ένταξη, αφού πληρώνει φόρους (μέρος των οποίων πηγαίνει στους εξοπλισμούς), εκλέγει κυβερνήσεις κτλ. Επομένως και χωρίς νόημα και ουτοπικό είναι να περιμένει κανείς με την άρνηση στράτευσης να απαλλαγεί από την ευθύνη για την ύπαρξη στρατού.
Παρά ταύτα, η πολιτεία ορθά διέγνωσε ότι υπάρχει η δυνατότητα να χρησιμοποιηθούν οι αντιρρησίες σε προσφορά εργασίας, που τώρα γίνεται από το στρατό σε ειρηνικές περιόδους (δασοπυρόσβεση, κοινωνική προσφορά κτλ.) μέσα από κατάλληλη διαδικασία. Η Εκκλησία αποδέχεται την ελευθερία των προσωπικών επιλογών, όταν αυτές δεν αντιστρατεύονται την ελευθερία του συνόλου. Από την άλλη, έχει συναίσθηση ότι το ενδεχόμενο του πολέμου είναι μια τραγική πραγματικότητα που δεν είναι δυνατό να ξεπεραστεί, αν δεν επικρατήσει στον κόσμο η ειρήνη του Χριστού.

2. Λειτουργία των κομμάτων και Εκκλησία. Στη σύγχρονη κοινοβουλευτική δημοκρατία είναι απαραίτητος ο θεσμός των κομμάτων. Είναι συστατικό στοιχείο της δημοκρατίας, που επιβεβαιώνει τη δυνατότητα ελεύθερης επιλογής των πολιτών.
Η Εκκλησία ως ενοποιό στοιχείο σε μια κοινωνία αποδέχεται την ύπαρξη κομμάτων χωρίς να ταυτίζεται με ένα από αυτά, επειδή δεν πρέπει να δημιουργούνται αντιθέσεις και αντιπαλότητες μεταξύ των πιστών που ανήκουν σε διάφορα κόμματα. Είναι βέβαιο, ότι η Εκκλησία έχει τη δυνατότητα να επηρεάζει τις συνειδήσεις και δεν έχει την πολυτέλεια ούτε να αδιαφορεί για την πολιτική προκειμένου να εκπληρώσει το σκοπό της (τον εξαγιασμό του κόσμου και την προετοιμασία της Βασιλείας του Θεού), ούτε να δημιουργεί με τη στάση της ρήξη στο σώμα του Χριστού, την Εκκλησία. Οφείλει να επιδοκιμάζει την υπεύθυνη ανάμειξη στα κοινά και την υγιή πολιτικοποίηση και να εκδηλώνει την έντονη αντίθεσή της σε κάθε παρέκκλιση από τους προσδιορισμένους στόχους της. Κι αυτό γιατί έργο της Εκκλησίας είναι η ανακαίνιση και μεταμόρφωση όλου του κόσμου, επομένως και της πολιτικής.

ΚΕΙΜΕΝΑ

(Πρ. Απ. 5,27-29)

Τους έφεραν λοιπόν (τους αποστόλους) και τους έβαλαν να σταθούν μπροστά στο συνέδριο. Ο αρχιερέας τους ρώτησε: «Δε σας διατάξαμε να μη διδάσκετε για τον άνθρωπο αυτόν; Εσείς γεμίσατε την Ιερουσαλήμ με τη διδασκαλία σας, και θέλετε να ρίξετε πάνω μας το κρίμα για το θάνατο αυτού του ανθρώπου!». Ο Πέτρος, όμως, και οι άλλοι απόστολοι είπαν: «Πιο πολύ πρέπει να υπακούμε στο Θεό παρά στους ανθρώπους...».

2. «Έπαρχε, μπορεί κατά τα άλλα να είμαστε διαλλακτικοί και πιο ταπεινοί από οποιονδήποτε άλλον, επειδή αυτό μας ορίζει η εντολή (τον Χριστού)• και να μη σηκώνουμε τα μάτια από ταπείνωση όχι μόνο μπροστά σε τέτοια ισχυρή εξουσία αλλά ούτε και σε οποιονδήποτε τυχαίον άνθρωπο. Όταν, όμως, διακινδυνεύεται και τίθεται ως θέμα ο ίδιος ο Θεός, τότε περιφρονούμε τα υπόλοιπα και κοιτάμε μόνο αυτό. Και φωτιά, ξίφος ή θηρία ή νύχια που σκίζουν τις σάρκες μάς είναι μάλλον διασκέδαση παρά φόβος. Γι' αυτό βρίσε, απείλησέ μας, κάνε ό,τι θέλεις κι ό,τι επιτρέπει η εξουσία σου. Ας τ' ακούσει, όμως, κι ο βασιλιάς ότι δεν πρόκειται ούτε να μας υποχρεώσεις ούτε να μας πείσεις να συγκατατεθούμε στην ασέβεια, ακόμη κι αν απειλείς χειρότερα» Απάντηση του Μεγάλου Βασιλείου στον έπαρχο Μόδεστο, όταν ο τελευταίος του ζήτησε να ασπαστεί το κρατικό θρησκευτικό δόγμα που ήταν η αίρεση του Αρειανισμού.

(Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγοι 43, 50, P.G. 36, 557C).

3. «Οι Χριστιανοί ευεργετούν τις πατρίδες τους περισσότερο απ' ό,τι οι υπόλοιποι άνθρωποι, επειδή διαπαιδαγωγούν τους πολίτες και τους διδάσκουν να σέβονται τον προστάτη της πόλης Θεό, μεταφέροντας σε μια θεία και ουράνια πόλη όσους ζουν σωστά στις μικρές πολιτείες».

(Ωριγένους, Κατά Κέλσου, Η ' 74, ΒΕΠΕΣ 10, σ. 230, 23).

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Πώς μπορεί ο χριστιανός να αντισταθεί στην αυθαιρεσία ενός κράτους απολυταρχικού;
2. Κατά την άποψή σας επιτρέπεται στην Εκκλησία να ασχολείται με την πολιτική;
3. Γνωρίζετε περιπτώσεις κατά τις οποίες οι χριστιανοί αντιστάθηκαν στις επιλογές της κρατικής εξουσίας;