18. Το χριστιανικό ήθος ως υπέρβαση των προκαταλήψεων του κόσμου - Σύγχρονες θεολογικές ζυμώσεις

Πολλές φορές στην καθημερινή μας ζωή κρίνουμε τους συνανθρώπους μας και δίνουμε χαρακτηρισμούς γι' αυτούς, χωρίς να τους γνωρίζουμε κατά βάθος, με αποτέλεσμα η κρίση μας αυτή να είναι άδικη. Κατά τα τελευταία χρόνια που έχει αυξηθεί η εγκληματικότητα, διαπιστώνουμε ότι για την αύξησή της θεωρούνται υπεύθυνοι οι αλλοδαποί, χωρίς τα ανάλογα στατιστικά στοιχεία να επιβεβαιώνουν απόλυτα αυτήν την άποψη. Έχουμε, δηλαδή, προκατάληψη γι' αυτούς. Τι στάση πρέπει να κρατήσει ο χριστιανός απέναντι σ' αυτό το φαινόμενο που λέγεται προκατάληψη;

α) Η προκατάληψη ως φαινόμενο
Προκατάληψη ονομάζεται η άποψη που διαμορφώνει κανείς για πρόσωπα, ιδέες ή καταστάσεις χωρίς προηγουμένως να έχει πλήρη ενημέρωση και γνώση, χωρίς να έχει χρησιμοποιήσει τη λογική και την κριτική σκέψη. Η προκατάληψη διαμορφώνει στερεότυπα που καταλήγουν να δικαιολογούν συμφέροντα και αδικίες. Τέτοια φαινόμενα παρουσιάστηκαν στο παρελθόν, όταν παγιώθηκαν συγκεκριμένες φυλετικές προκαταλήψεις που οδήγησαν σε διωγμούς και διακρίσεις. Αυτό συνέβη κυρίως εναντίον των εγχρώμων στην Αμερική και εναντίον των Ιουδαίων στην Ευρώπη. Μέχρι σήμερα πολλοί λαοί διαμορφώνουν στερεότυπα για άλλους λαούς (π.χ. ότι ο τάδε λαός είναι εκ φύσεως βάρβαρος ή πολιτισμένος κτλ.), για διαφορετικές φυλές (π.χ. ότι η μαύρη φυλή είναι εκ φύσεως κατώτερη διανοητικά), διαφορετικές θρησκείες, κοινωνικές ομάδες ή φύλα. Στην τελευταία περίπτωση ανήκει και η από παλαιά εδραιωμένη κοινωνική διάκριση εις βάρος της γυναίκας από τη μεριά του άνδρα.

Τα αποτελέσματα είναι γνωστά. Ρατσιστικοί νόμοι και οικονομική εκμετάλλευση ακολουθούν την προκατάληψη απέναντι στους θεωρούμενους «κατώτερους» ή «απολίτιστους». Επίσης, η προκατάληψη συμβάλλει στην περιθωριοποίηση και την πολιτιστική υπανάπτυξη κοινωνικών ή εθνικών μειονοτήτων επειδή σε κάθε χώρα λίγοι ενδιαφέρονται για να κατοχυρωθούν ίσες εκπαιδευτικές ή επαγγελματικές ευκαιρίες στους κάθε φορά «διαφορετικούς από μας».

β) Ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός απέναντι στην προκατάληψη
Ο Χριστιανισμός από την εμφάνισή του έθεσε νέα κριτήρια για την αξιολόγηση όλων των ανθρώπων: Οι άνθρωποι ως παιδιά του ίδιου Πατέρα βασανίζονται από τον κοινό εχθρό, τη φθορά και το θάνατο, και σώζονται με την Ενανθρώπηση του Ιησού Χριστού. Ο Χριστός ενώνει τους ανθρώπους στο Σώμα Του και οι διακρίσεις ανάμεσά τους παύουν. «Σ' αυτήν τη νέα κατάσταση δεν υπάρχουν πια εθνικοί και Ιουδαίοι.... βάρβαροι, Σκύθες, δούλοι, ελεύθεροι. τον Χριστού είναι όλα και ο Χριστός είναι σε όλα» διακηρύττει ο απόστολος Παύλος (Κολ. 3, 11). Έτσι, μέσα στην Εκκλησία αρχίζει ο αγώνας για μια νέα

κοινωνία. Βέβαια, ο Χριστιανισμός δεν επεδίωξε θεαματική ή βίαιη αλλαγή στο σύνολο της κοινωνίας (π.χ. γενική κατάργηση της δουλείας ή νομοθετική αλλαγή της θέσης της γυναίκας). Διαμόρφωσε όμως, σταδιακά τις συνειδήσεις με το να δίνει το παράδειγμα για την υπέρβαση των προκαταλήψεων μέσα στο δικό του χώρο. Στο ευχαριστιακό τραπέζι, στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες, στα κοινόβια μοναστήρια αργότερα, πλούσιοι και φτωχοί, δούλοι και ελεύθεροι αντιμετωπίζονταν όμοια και ισότιμα, ενώ και οι γυναίκες ανέλαβαν ενεργότερο ρόλο στη θρησκευτική και κοινωνική ζωή.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία συνέχισε την οργάνωση της ζωής της γύρω από την Ευχαριστία ξεπερνώντας αυστηρά τους κοινωνικούς και εθνικούς διαχωρισμούς. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολύ αργότερα, το 19ο αιώνα, όταν παρουσιάστηκαν οι εθνικισμοί στις διάφορες χώρες των Βαλκανίων και επιδιώχθηκε να δημιουργηθούν ενορίες και επισκοπές χωριστά ανά έθνος σε μια περιοχή, το Οικουμενικό Πατριαρχείο με μια ιστορική του απόφαση καταδίκασε ως αίρεση τον εθνοφυλετισμό* που διασπούσε το ενιαίο σώμα του Χριστού.
Με τα παραπάνω δεν πρέπει να εννοήσει κανείς ότι στο Χριστιανισμό όλα είναι τέλεια. Η Εκκλησία αποτελείται και από το ανθρώπινο στοιχείο που διακρίνεται από αδυναμία και αμαρτωλότητα. Έτσι, πολλές φορές, παρατηρούνται αδικίες και προκαταλήψεις και ανάμεσα στους χριστιανούς. Γι' αυτό πρέπει να εκδιώκουν διαρκώς από τη ζωή τους και τις σχέσεις τους την προκατάληψη μιμούμενοι το Θεάνθρωπο Χριστό, που θυσιάστηκε για όλους τους ανθρώπους χωρίς εξαίρεση.

γ) Σύγχρονες θεολογικές ζυμώσεις
Ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός με την ανάπτυξη της δημοκρατίας και της επιστήμης από τη μια αλλά και των γενοκτονιών, των παγκόσμιων πολέμων και της οικονομικής εκμετάλλευσης από την άλλη, αντιμετώπισε ένα στάσιμο θεολογικά Χριστιανισμό. Ο δυτικός Χριστιανισμός μετά το 17ο αιώνα περιορίστηκε σ' έναν αντιδραστικό ρόλο προσπαθώντας να διατηρήσει τα κεκτημένα του. Η Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν για πολιτικούς και κοινωνικούς λόγους ανίκανη να αντιδράσει ουσιαστικά. Έτσι, ο αγώνας για μια καινούργια κοινωνία χωρίς διακρίσεις, αδικίες και προκαταλήψεις αναλήφθηκε από τα διάφορα

κοινωνικά και εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και φάνηκε να εγκαταλείπεται από το Χριστιανισμό.
Μπροστά σ' αυτές τις εξελίξεις πολλοί σύγχρονοι δυτικοί θεολόγοι μετά το Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο προσπάθησαν να βγάλουν το Χριστιανισμό από το τέλμα. Έτσι, αναπτύχθηκαν θεολογικά ρεύματα που ανανέωσαν τον αγώνα ενάντια στην αδικία και την προκατάληψη. Τότε διαμορφώθηκε στην Ευρώπη η «πολιτική θεολογία» που έδινε ιδιαίτερη σημασία στον ενεργό ρόλο του χριστιανού στα κοινά. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η «Θεολογία της απελευθέρωσης» που αναπτύχθηκε κατά τη δεκαετία του '60 στη Λατινική Αμερική με βασικούς εκπροσώπους τον Γκουσταύο Γκουτιέρεζ, τον Ντον Χέλντερ Καμάρα και τον Καμίλο Τόρρες. Η θεολογία αυτή στράφηκε στην έρευνα της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο και οργάνωσε θεωρητικά και πρακτικά την αντίσταση των φτωχών τάξεων εναντίον της. Παράλληλα, στην Αμερική ο μαύρος πάστορας Μάρτιν Λούθερ Κινγκ πάλεψε ενάντια στην προκατάληψη κατά των μαύρων και στους ρατσιστικούς αμερικανικούς νόμους αλλά δολοφονήθηκε το 1968. Μετά τη δεκαετία του '70

αναπτύχθηκε η «θεολογία της ελπίδας» με κυριότερο εκφραστή το Γιούργκεν Μόλτμαν που έδωσε έμφαση στο άνοιγμα της Εκκλησίας στο εσχατολογικό μέλλον, ένα άνοιγμα που δίνει ελπίδα για αλλαγή της κοινωνίας προς το καλύτερο. Επίσης, η «υπαρξιακή θεολογία» αξιοποίησε τις αναφορές της υπαρξιακής φιλοσοφίας στη σχέση Θεού - ανθρώπου. Τέλος, η «φεμινιστική θεολογία» αγωνίζεται για μια γλώσσα και πρακτική που θα αποκαθιστά τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία και στο Χριστιανισμό, ενώ η «μαύρη θεολογία» κάνει το ίδιο για τους μαύρους.
Παρά τις υπερβολές αυτών των θεολογικών τάσεων, που παρουσιάζονται τόσο στη ρωμαιοκαθολική όσο και στην προτεσταντική θεολογία, υπάρχουν αναζητήσεις που υπενθυμίζουν ότι ο Χριστιανισμός έχει υποχρέωση να μην αγνοεί την προκατάληψη και την αδικία ως ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πρόβλημα και να παλεύει για τη λύση του. Έτσι, η ορθόδοξη θεολογία παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις σύγχρονες θεολογικές κινήσεις και διαλέγεται γόνιμα μ' αυτές στο δικό της ιστορικό χώρο.

2. Η θεολογία της ελπίδας στηρίζει την αλλαγή της κοινωνίας στην ελπίδα για τον ερχομό του Χριστού:
«Ο Χριστός είναι η ελπίδα μας επειδή ο Χριστός είναι το μέλλον μας. Αυτό σημαίνει: αναμένουμε και ελπίζουμε τη Δευτέρα Του Παρουσία και προσευχόμαστε: έρχου Κύριε Ιησού, έλα στον κόσμο, έλα σε μας! Όπως η πίστη στην ανάσταση θεμελιώνει την ελπίδα, έτσι και η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου αποτελεί τον Ορίζοντα αυτής της ελπίδας. Χωρίς την αναμονή της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού δεν υπάρχει καμιά χριστιανική ελπίδα, γιατί χωρίς αυτήν την αναμονή η ελπίδα δεν εγγυάται μια ριζοσπαστική εναλλακτική λύση για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται αυτός ο κόσμος. Δε σημάδεψε την αστικοποίηση του Χριστιανισμού ακριβώς το ότι απενεργοποιήθηκε η προσμονή της Παρουσίας; το ότι αυτή μετατοπίστηκε στο θρησκευτικό υπέδαφος της αστικής κοινωνίας, στις λεγόμενες σέκτες*;».

(J. Moitmann, Hoffnung, Angst, Mystik, Munchen 1979, σ. 23).

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Αναφέρετε περιπτώσεις προκατάληψης στην καθημερινή σας ζωή. Τι αποτελέσματα έχουν;
2. Γιατί και πώς εκδηλώθηκαν οι σύγχρονες θεολογικές ζυμώσεις;
3. Ποια πρέπει να είναι η στάση της Ορθόδοξης Εκκλησίας απέναντι στην προκατάληψη και αδικία; Ποιες συγκεκριμένες πρωτοβουλίες μπορεί να αναλάβει η Εκκλησία;