17.Ο συνάνθρωπος ως αδελφός

Το επαναστατικό μήνυμα της διδασκαλίας του Χριστού για τις σχέσεις ανθρώπου προς άνθρωπο περιέχεται στην παραβολή του Καλού Σαμαρείτη. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας εκφραζόταν η άποψη ότι ο συνάνθρωπος μου είναι αδελφός μου, που έχει τα ίδια δικαιώματα στη ζωή με εμένα, αλλά και τις ίδιες υποχρεώσεις. Πώς νοείται, λοιπόν, η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου από χριστιανική άποψη και πώς επιτυγχάνεται; Ποια είναι η έννοια του ορθόδοξου ανθρωπισμού και πώς επιτυγχάνεται η πληρότητα της ζωής στο ορθόδοξο ήθος; Σ' αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε με το σημερινό μάθημα.

α) Η χριστιανική έννοια της κοινωνικότητας

Η έμφυτη τάση του ανθρώπου για τη δημιουργία προσωπικών σχέσεων με τους συνανθρώπους του είναι η κύρια αιτία της συγκρότησης της κοινωνίας. Βασικό και ιδιαίτερο γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης είναι η κοινωνικότητα , όπως επιγραμματικά διατυπώνεται η άποψη αυτή από τον Αριστοτέλη, ότι ο άνθρωπος είναι «ζώον πολιτικόν... αλλά (και) κοινωνικόν». Το εννοιολογικό περιεχόμενο της κοινωνικότητας του ανθρώπου διαμορφώνεται σταδιακά κάτω από την επίδραση πολλών και ποικίλων παραγόντων του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Παράλληλα, όμως, καλλιεργείται και αναπτύσσεται σε συνδυασμό με το πνευματικό υπόβαθρο, τη δημιουργικότητα και την αγωνιστική προσπάθεια του ανθρώπου να εναρμονιστεί προς το κοινωνικό περιβάλλον του.
Στα πλαίσια της χριστιανικής βιοθεωρίας η κοινωνικότητα παίρνει άλλες διαστάσεις. Η χριστιανική κοινότητα, ως πρότυπο κοινωνικής συγκρότησης, εδράζεται πάνω σε δυο βασικά θεμέλια. Το πρώτο είναι η

πεποίθηση ότι ο Θεός ως δημιουργός των ανθρώπων είναι πατέρας όλων. Η αρχική προσφώνηση της Κυριακής Προσευχής αυτό ακριβώς

ναι η πολυεδρική αρετή της αγάπης, η οποία αποτελεί το επίκεντρο και τον άξονα της χριστιανικής βιοθεωρίας.
Συνέπεια των προηγουμένων είναι η πεποίθηση ότι μέσα σε μια χριστιανική κοινωνία ο άνθρωπος διαμορφώνει σωστές διαπροσωπικές σχέσεις, η κοινωνικοποίησή του εξελίσσεται ομαλά, η δε ένταξή του στα πλαίσια της σύγχρονης κοινωνίας επιτυγχάνεται φυσιολογικά. Για τον αληθινό χριστιανό ο άλλος είναι αδελφός και όχι απλά συνάνθρωπος ως μια ανώνυμη μονάδα του κοινωνικού συνόλου.
Τη βασική αυτή χριστιανική άποψη είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε όλοι, γιατί στην εποχή μας η απόσταση μεταξύ των ανθρώπων έχει μεγαλώσει επικίνδυνα. Ο άλλος για το χριστιανό δεν είναι η κόλασή του, όπως διακήρυξε ο άθεος υπαρξιστής Ζαν Πολ Σαρτρ (1905- 1980). Αντίθετα, είναι μια άλλη «εικόνα» του Θεού που πορεύεται προς το «καθ' ομοίωσιν».
Είναι ο «πλησίον» σύμφωνα με την υπέροχη παραβολή του Καλού Σαμαρείτη, δηλαδή κάθε άνθρωπος που τον προσεγγίζει κανείς δείχνοντας του πραγματική αγάπη. Υπόδειγμα έχουμε τον ίδιο το Χριστό, ο οποίος έδειξε έμπρακτα την αγάπη του προς κάθε «πλησίον». Η αγιο-

Είναι ανάγκη να τονιστεί ότι προϋπόθεση επιτυχίας της κοινωνικοποίησης, όπως την περιγράψαμε, είναι η υπέρβαση του ατομισμού που χαρακτηρίζει έντονα τη σύγχρονη κοινωνία. Είναι ευνόητο ότι απαιτείται αγωνιστική προσπάθεια για μια «ηρωική» έξοδο από το κέλυφος του εγωισμού για μια θερμή αδελφική επικοινωνία με το συνάνθρωπο. Ρυθμιστικός παράγοντας των διαπροσωπικών σχέσεων

της χριστιανικής κοινωνικότητας παραμερίζονται οι γνωστές κοινωνικές διακρίσεις και εξοβελίζεται ο κοινωνικός ρατσισμός.

β) Ο ορθόδοξος ανθρωπισμός
Όσα αναφέραμε μέχρι τώρα εντάσσονται στα πλαίσια του ορθόδοξου ανθρωπισμού, ο οποίος διαφέρει ριζικά από τον ευρωπαϊκό ανθρωπισμό. Είναι γνωστό ότι κατά την πνευματική κίνηση της Αναγέννησης, ιδιαίτερα κατά τους αιώνες 14ο και 15ο, υπήρξε μια έντονη στροφή προς την κλασική αρχαιότητα. Συνέπεια αυτής ήταν η δημιουργία του Ανθρωπισμού, ο οποίος θέτει ως κέντρο, άξονα και μέτρο κρίσης των αξιών τον άνθρωπο ως αυταξία. Αποβλέπει στη διαμόρφωση του ιδανικού ανθρώπινου τύπου με την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και την αρμονική εξέλιξη όλων των πνευματικών δυνάμεων και δυνατοτήτων του ανθρώπου. Ο Ανθρωπισμός σήμαινε πρόοδο και δημιουργία, μόρφωση και αγωγή με βάση τις αρχές και τις αξίες της κλασικής αρχαιότητας.
Ο ορθόδοξος ανθρωπισμός, όμως, θέτει ως κέντρο, άξονα και αξιολογικό κριτήριο το θεανθρώπινο πρόσωπο του Χριστού. Αυτό σημαίνει ότι είναι

θεανθρωποκεντρικός. Σε προηγούμενη διδακτική ενότητα τονίσαμε ότι η Βασιλεία του Θεού είναι ένα όραμα αλλιώτικης ζωής. το οποίο προβάλλει και ως άμεση αναγκαιότητα για τη σύγχρονη κοινωνία. Στο μάθημα για το δυναμικό και απελευθερωτικό χαρακτήρα του Χριστιανισμού δείξαμε ότι οι έννοιες αυτές σχετίζονται και με τους σύγχρονους χριστιανούς, οι οποίοι καλούνται να εκφράσουν δυναμικά την αγάπη τους. Στα μαθήματα αυτά διαπιστώνεται πώς εκφράζεται έμπρακτα και λυτρωτικά ο ορθόδοξος ανθρωπισμός, ο οποίος δεν περιορίζεται στα θεωρητικά πλαίσια της θεολογικής προσέγγισης του θέματος, αλλά διαχέεται δυναμικά σε όλο το πλέγμα των διανθρώπινων σχέσεων.
Στο χώρο του ορθόδοξου ανθρωπισμού όλοι οι άνθρωποι θεωρούνται αδέλφια με συνέπεια την ισότητά τους ενώπιον του κοινού πατέρα, του Θεού. Επομένως και το δικαίωμα της ζωής είναι καθολικό, θεωρούμενο ως δωρεά του Θεού προς τους ανθρώπους. Αφού στο αγαθό της ζωής όλοι έχουμε το ίδιο δικαίωμα, δεν μπορεί κανείς να το μεταβάλει σε ιδιαίτερο προνόμιο. Αυτό σημαίνει ότι στα πλαίσια του ορθόδοξου ανθρωπισμού δε δικαιολογείται η διάκριση των ανθρώπων σε έχοντες και κατέχοντες και σε μη έχοντες και μη κατέχοντες. Στο δικαίωμα για τη ζωή μου αντιστοιχεί η υποχρέωσή μου για τη ζωή του συνανθρώπου μου, του αδελφού μου. Όπου ο χριστιανός διαπιστώνει καταπάτηση του δικαιώματος στη ζωή, φροντίζει με διάφορους τρόπους, νόμιμους και ηθικούς, να αποκαταστήσει τα πράγματα στη θέση τους. Προέκταση και επικύρωση των θέσεων αυτών αποτελεί η επιθυμία και η αγωνιστικότητα του χριστιανού, ως μέλους της σύγχρονης κοινωνίας, για την εφαρμογή των ευαγγελικών αρχών της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης. Στο χώρο του ορθόδοξου ανθρωπισμού η εργασία θεωρείται ιερό δικαίωμα και υποχρέωση κάθε ανθρώπου. Έτσι, παίρνει και το χαρακτήρα κοινωνικής υπηρεσίας με κύριο αποδέκτη το συνάνθρωπο ως αδελφό. Όλα τα προαναφερθέντα έχουν το γνώρισμα της αμοιβαιότητας για να είναι αποτελεσματικά και ωφέλιμα.

γ) Η πληρότητα της ζωής σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο
Εφόσον ο άνθρωπος θεωρείται και είναι ψυχοβιολογική οντότητα,

αντίστοιχες είναι και οι ανάγκες και οι επιθυμίες του. Επομένως, η πληρότητα της ζωής του επιτυγχάνεται όταν ικανοποιεί όλες τις ανάγκες και τις επιθυμίες του• αυτές δηλαδή που αποσκοπούν στη διατήρηση του βιολογικού υποστρώματος της ζωής του και την επιβίωση, αλλά και εκείνες που σχετίζονται με την πνευματική του υπόσταση. Είναι γεγονός ότι η προσπάθεια αυτή είναι διαρκής και συναρτάται άμεσα με αντικειμενικές συνθήκες και δυνατότητες. Μέσα στα πλαίσια του ορθόδοξου ήθους και ανθρωπισμού γίνεται αξιολογική ιεράρχηση των αναγκών και των επιθυμιών του ανθρώπου. Ο χριστιανός επιδιώκει την πληρότητα της ζωής, έχοντας ως βασικό και ουσιαστικό κριτήριο την αξιολογική προτεραιότη-

γνωρίσματα της παροδικότητας και της ανεπάρκειας. Γι' αυτό ζει με τη βάσιμη ελπίδα ότι η πληρότητα της ζωής συντελείται μέσα στο χώρο της Εκκλησίας, όπου ο άνθρωπος εξυψώνεται και εξαγιάζεται φτάνοντας μέχρι τα κράσπεδα της θείας μεγαλειότητας. Εκεί ο άνθρωπος και ο συνάνθρωπος, υπό το βλέμμα του Θεού της αγάπης, συνεργάζονται για τη συγκρότηση της θεανθρώπινης κοινωνίας. Η σύγχρονη κοινωνία, ως σύνολο ατόμων, πάσχει από έλλειψη αδελφικής αγάπης. Η Εκκλησία, ως κοινωνία προσώπων, καλεί όλους τους ανθρώπους να συμμετάσχουν στην ανακαινιστική προσπάθεια. Η ενότητα των πιστών μεταξύ τους και με το Χριστό προϋποθέτει την κάθετη και οριζόντια διάσταση της αγάπης. Όλα αυτά είναι και προσωπική μας υπόθεση.

Γιατί τίποτε άλλο δεν είναι πιο ξεχωριστό γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης, όπως το να επικοινωνούμε μεταξύ μας, να έχουμε ανάγκη ο ένας τον άλλο και να αγαπάμε τον συνάνθρωπο μας.

(Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλία 1, P.G. 151, 9).

Εμείς όλοι λοιπόν είμαστε αδέλφια γιατί έχουμε έναν Κύριο και δημιουργό, που γι' αυτό το λόγο τον θεωρούμε κοινό πατέρα μας... Ακόμη είμαστε αδέλφια μεταξύ μας επειδή όλοι καταγόμαστε από ένα γήινο Αδάμ και είμαστε οι μόνοι που δημιουργηθήκαμε κατ' εικόνα Θεού... μάλιστα δε όλοι νιώθουμε πλούσιοι επειδή έχουμε κοινή μητέρα την ιερή Εκκλησία και την πίστη, της οποίας αρχηγός και τελειωτής είναι ο Χριστός, ο γνήσιος Υιός του Θεού, ο οποίος θέλησε να είναι όχι μόνο ο Θεός μας, αλλά και ο αδελφός μας.

4. «Η οικονομική και υλική ζωή δεν είναι αντίθετη στην πνευματική ζωή, ούτε μπορεί να είναι ξεκομμένη πλήρως από αυτή και αφηρημένη. Η δυαλιστική κοινωνιολογία, η οποία αποσπά τη μία από την άλλη, το πνεύμα και την ύλη στην κοινωνική ζωή, είναι λαθεμένη και απατηλή. Ολόκληρη η υλική ζωή δεν είναι παρά εκδήλωση της πνευματικής, όπου βρίσκονται οι ρίζες της».

(Ν. Μπερντιάεφ, Για την κοινωνική ανισότητα, μτφρ. Ε. Νιάνιου, Θεσ/νίκη 1984, σελ. 317).

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Ποια είναι η έννοια της κοινωνικότητας από χριστιανική άποψη;
2. Γιατί η χριστιανική κοινότητα είναι πρότυπο κοινωνικής συγκρότησης;
3. Πώς επιτυγχάνεται η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου στα πλαίσια της χριστιανικής κοινότητας;
4. Ποια είναι η ουσία και τα γνωρίσματα του ορθόδοξου ανθρωπισμού;
5. Ποια είναι η χριστιανική άποψη για την πληρότητα της ζωής;