16. Η δικαιοσύνη του κόσμου και η δικαιοσύνη της Εκκλησίας

Είναι αναμφισβήτητο ότι ένα από τα βασικά αγαθά, για τα οποία οι άνθρωποι αγωνίστηκαν και αγωνίζονται ανυποχώρητα, είναι η δικαιοσύνη. Κι αυτό γιατί είναι αναντικατάστατος συντελεστής της αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης. Σχετικά με το πρώτο μέρος του τίτλου του μαθήματος αρμόδιες είναι οι επιστήμες της Νομικής, της Κοινωνιολογίας, της Πολιτικής Οικονομίας κ.ά. Σκοπός, όμως, του μαθήματος αυτού είναι να γνωρίσουμε κυρίως τη διδασκαλία της Εκκλησίας για τη δικαιοσύνη και να συνειδητοποιήσουμε το χρέος μας ως χριστιανών για την επικράτησή της στη ζωή και στην κοινωνία.

α) Η δικαιοσύνη του κόσμου
Από τότε που οι άνθρωποι οργανώθηκαν σε κοινωνίες άρχισαν να διαμορφώνουν και τα νομικά πλαίσια με τα οποία καθόριζαν τις σχέσεις τους. Έτσι, άρχισαν να διατυπώνονται οι πρώτοι νόμοι, οι οποίοι, με την πάροδο του χρόνου, γίνονταν περισσότερο λεπτομερείς και πολύπλοκοι. Είναι γνωστοί από την Ιστορία μεγάλοι νομοθέτες διάφορων λαών, οι οποίοι με το νομοθετικό τους έργο συνέβαλαν σημαντικά στον καθορισμό των προϋποθέσεων της κοινωνικής δικαιοσύνης. Για τη διασφάλισή της ήταν απαραίτητος ο προσδιορισμός του πλαισίου λειτουργίας των διάφορων κοινωνικών θεσμών, οι οποίοι αποτελούν αντικείμενο έρευνας της Κοινωνιολογίας. Με την εξέλιξη και την οργάνωση των κοινωνιών καθιερώθηκαν και τα βασικά νομοθετικά κείμενα, γνωστά ως Συντάγματα. Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι η συμβολή των αναφερθέντων νομικών κειμένων στην αποκατάσταση και την περιφρούρηση της κοινωνικής δικαιοσύνης ήταν και είναι σημαντική. Στο σημείο αυτό είναι ανάγκη να υπενθυμίσουμε και την ύπαρξη του πολυδιάστατου Διεθνούς Δικαίου, του οποίου η σπουδαιότητα είναι προφανής.

β) Η αδικία στο σύγχρονο κόσμο
Η αδικία ως φαινόμενο κοινωνικής παθογένειας είναι τόσο παλαιό όσο και η ανθρωπότητα. Η παγκόσμια ιστορία σημαδεύεται από γνωστές μεγάλες επαναστάσεις λαών ή κοινωνικών ομάδων με κύριο αίτημα την κοινωνική δικαιοσύνη. Είναι γεγονός ότι τα αποτελέσματα των κινητοποιήσεων αυτών ήταν αρκετά ικανοποιητικά. Η μεγάλη αδικία περιορίστηκε και η κοινωνική δικαιοσύνη άρχισε να επικρατεί σταδιακά. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι λύθηκε οριστικά το κοινωνικό πρόβλημα, του οποίου πυρήνας είναι η αδικία και η εκμετάλλευση. Συλλογικά όργανα, συνδικαλιστικοί φορείς και διεθνείς οργανισμοί εργάζονται και συνεργάζονται με σκοπό τη σμίκρυνση της απόστασης ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, δυνατούς και αδυνάτους. Η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο έχει μεν κάπως περιοριστεί, αλλά η απάλειψη της είναι ένα από τα αιτήματα και τους στόχους των σύγχρονων κοινωνιών και των κοινωνικοπολιτικών συστημάτων. Οι ποικίλες εκφάνσεις της κοινωνικής αδικίας βρίσκονται αδιάκοπα στο στόχαστρο των κοινωνικών κινημάτων και συστημάτων.
Οι μορφές της σύγχρονης αδικίας συναρτώνται με την οικονομική διαστρωμάτωση των κοινωνιών. Επίσης, σχετίζονται με την ηλικία, το φύλο, τη φυλή, το θρήσκευμα και άλλες διακρίσεις. Βασικά αίτια της αδικίας στο σύγχρονο κόσμο είναι αφενός μεν η απληστία, η οποία είναι αποτέλεσμα της ανασφάλειας που νιώθει ο άνθρωπος υ μακράν του Θεού, αφετέρου δε ο ατομοκεντρισμός, που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη κοινωνία με την έλλειψη του πνεύματος της αλληλεγγύης και της έμπρακτης εκδήλωσης του στις διάφορες εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής. Αποτελέσματα αυτής της κατάστασης είναι η φτώχεια και η ανέχεια που χαρακτηρίζει κάθε εποχή και η διάκριση των ανθρώπων ανάλογα με την οικονομική τους επιφάνεια.

γ) Η δικαιοσύνη στην Εκκλησία
Η Βασιλεία του Θεού είναι βασιλεία ειρήνης, αγάπης και δικαιοσύνης. Επομένως, θεωρείται ως αυτονόητο ότι στο χώρο της Εκκλησίας καταργείται η αδικία και επικρατεί η δικαιοσύνη. Το πρόβλημα της κοινωνικής δικαιοσύνης απασχόλησε και τους προφήτες της Π. Διαθήκης. Η δικαιοσύνη, κατά τους προφήτες, αναφέρεται ταυτόχρονα στη

σχέση του ανθρώπου με το Θεό και το συνάνθρωπο του. Όλοι οι προφήτες τονίζουν την ανάγκη απονομής της δικαιοσύνης στο φτωχό και αδικημένο, ώστε να δημιουργηθεί μια κοινωνία χωρίς αδικίες. Ως απεσταλμένοι του Θεού γίνονται συνήγοροι υπεράσπισης των φτωχών και καταπιεσμένων. Οι προφήτες ελέγχουν τους ανάξιους και άδικους άρχοντες καυτηριάζουν την αναλγησία και την έλλειψη δικαιοσύνης εκ μέρους των πλουσίων καταγγέλλουν τους άδικους κριτές του λαού που δωροδοκούνται από τους ισχυρούς και πλουσίους. Ο Ησαΐας προτρέπει: «πάψετε να κάνετε το κακό, λυτρώστε εκείνον που αδικείται- προστατέψτε το δίκαιο τον ορφανού, αποδώστε δικαιοσύνη στη χήρα» (Ησ. 1, 17). Ο προφήτης Ωσηέ συμπληρώνει: «σπείρετε δικαιοσύνη, τρυγήστε καρπούς ζωής, φωτιστείτε με το φως της γνώσης, ζητήστε τον Κύριο μέχρι να έλθουν οι καρποί της δικαιοσύνης» (Ωσ. 10, 12). Ακόμη, κατά τους προφήτες, ο Μεσσίας «θα κρίνει με δικαιοσύνη» (Ησ. 9. 7), θα είναι «ζωσμένος με δικαιοσύνη» (Ησ. 11,5) και θα εγκαινιάσει τη νέα εποχή της «αιώνιας δικαιοσύνης» (Δαν. 9, 24).
Για την Εκκλησία η δικαιοσύνη δεν είναι κάτι το δευτερεύον ή απλά ένα από τα σημεία της διδασκαλίας της. Είναι βασικό στοιχείο της δομής

της. Κι αυτό γιατί ο Χριστός με τη διδασκαλία του και με τα έργα Του ενέταξε τη δικαιοσύνη οργανικά στο κήρυγμα Του για τη Βασιλεία του Θεού και τη συνέδεσε στενά με το πρόσωπο Του. Επομένως, μέλημα της Εκκλησίας είναι η καλλιέργεια της εκκλησιαστικής συνείδησης, που σημαίνει κοινωνική συνείδηση, σταυρική διάσταση τόσο της πίστης. όσο και της δικαιοσύνης. Η αδικία έχει πνευματική ρίζα, την αμαρτία. Επομένως, στην Εκκλησία, το «σώμα Χριστού» (1 Κορ. 12, 27), όχι μόνο δεν έχει θέση η αδικία, αλλά αντίθετα εξαλείφεται κάθε διάκριση των μελών της και κυριαρχεί η αδελφική αγάπη και η ισότητα

(Γαλ. 3,28 και Κολ. 3, 11).
Η Εκκλησία προβάλλει το όραμα για μια κοινωνία δικαιοσύνης τονίζοντας ότι το μήνυμα δεν είναι ουτοπικό, αλλά πραγματοποιήσιμο. Είναι γνωστό ότι στην πρώτη Εκκλησία των Ιεροσολύμων η δικαιοσύνη εφαρμόστηκε έμπρακτα ως κοινωνία κοινοκτημοσύνης ή κοινοχρησίας των αγαθών. Πηγή και αιτία αυτής ήταν η κοινή πίστη στο θεάνθρωπο

πρακτική αγάπης και ενότητας συνέχισε να υπάρχει στον κοινοβιακό μοναχισμό. Η Εκκλησία δεν προτείνει την αντιγραφή αυτών των καταστάσεων. αλλά να αντλήσει ο σύγχρονος άνθρωπος τις πνευματικές προϋποθέσεις για την εφαρμογή τους. Τέτοιες προϋποθέσεις είναι α) η ομοψυχία, που σημαίνει πίστη και αγάπη, β) η αντίληψη ότι ο άνθρωπος δεν είναι κύριος των αγαθών, αλλά διαχειριστής τους, όπως διδάσκουν οι Πατέρες της Εκκλησίας και γ) το κοινοβιακό πνεύμα.
Είναι γνωστοί οι ανυστερόβουλοι αγώνες των μεγάλων Πατέρων για την επικράτηση της δικαιοσύνης στην Εκκλησία και στην κοινωνία. Χαρακτηριστική είναι η επιγραμματική φράση του Μ. Βασιλείου: « ώστε τόσους αδικείς, όσους μπορούσες να βοηθήσεις» (P.G. 31, 277). Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός επισημαίνει: «Εσύ όμως να βλέπεις την πρώτη ισότητα (την προπτωτική) και όχι την κατοπινή διαίρεση- όχι το νόμο του ισχυρού, αλλά το νόμο του Κτίστη» (P.G. 35, 892). Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος τονίζει με έμφαση: «Αν όλοι αγαπούσαν και αγαπιούνταν

κανείς δε θα μπορούσε να αδικήσει κανένα... είναι ολέθριο το πάθος της πλεονεξίας και δεν είναι, δεν είναι δυνατόν να πλουτίσει κανείς χωρίς να αδικεί» (P.G. 61, 271 και 62, 561). Ο Αμβρόσιος επίσκοπος Μεδιολάνων (Μιλάνου) τονίζει: «η φύση δεν γνωρίζει πλουσίους, μήτε γενικά φτωχούς» (P.L. 14, 767). Ο Γρηγόριος Παλαμάς συμφωνεί με τα παραπάνω γράφοντας: «Ό,τι θησαυρίζει κανείς δεν του ανήκει. τα αγαθά είναι κοινά, γιατί προέρχονται από τα κοινά ταμεία των κτισμάτων του Θεού». (P.G. 151, 164).

δ) Η ευθύνη των χριστιανών
Ο πυρήνας του πολυεδρικού κοινωνικού προβλήματος εστιάζεται στη δίκαιη κατανομή των μέσων παραγωγής και των υλικών αγαθών. Ο Χριστιανισμός δεν είναι κοινωνικό σύστημα, για να δώσει κάποια συνταγή για τη λύση του προβλήματος αυτού. Μπορεί, όμως, να εμπνέει

με το ανακαινιστικό μήνυμα του τους ανθρώπους, ώστε να συμβάλλουν αποφασιστικά στη λύση του λεγόμενου κοινωνικού προβλήματος. Αυτοί είναι οι χριστιανοί οικονομολόγοι, κοινωνιολόγοι, πολιτικοί, επαγγελματίες κ.ά. Η συνειδητοποίηση της αδικίας είναι το πρώτο βήμα για να ακολουθήσουν ατομικές προσπάθειες και πρωτοβουλίες, αλλά και ευρύτερες κινητοποιήσεις και αλλαγές σε θεσμικό επίπεδο. Όλοι έχουμε χρέος να συμβάλουμε στην εξυγίανση των άδικων κοινωνικών δομών και στην επικράτηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Η ευθύνη βαρύνει όλους μας ανάλογα με τη θέση που κατέχουμε. Η συμμετοχή μας στις δραστηριότητες της Εκκλησίας για την εξομάλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων ισούται με την εξόφληση μέρους της ευθύνης και του χρέους μας προς τους πάσχοντες και αδικούμενους συνανθρώπους μας.

Ποιός είναι ο πλεονέκτης; Αυτός που δεν περιορίζεται στην αυτάρκεια. Ποιος είναι ο αποστερητής; Αυτός που αφαιρεί αυτά που ανήκουν σε άλλους. Εσύ δεν είσαι πλεονέκτης; δεν είσαι αποστερητής αφού ιδιοποιείσαι όσα δέχθηκες για να τα διαχειριστείς;... αυτού που πεινάει είναι το ψωμί που εσύ κατέχεις εγωιστικά• στο γυμνό ανήκει το

ιμάτιο που εσύ φυλάσσεις στις αποθήκες σου• στον ανυπόδητο ανήκει το υπόδημα, το οποίο σαπίζει στο σπίτι σου.

Γιατί αν μου αναφέρεις το κάλλος, την ομορφιά, από τη νόσο μαραίνεται και από τα γηρατειά καταστρέφεται• κι αν μου αναφέρεις την εξουσία, πολλές φορές αυτή μεταβάλλεται• αν μου αναφέρεις τον πλούτο ή οποιοδήποτε άλλο από τα λαμπρά, και σπουδαία της παρούσας ζωής ή ενώ ζουν οι άνθρωποι τους εγκαταλείπουν ή αφού πεθάνουν τους αφήνουν γυμνούς και έρημους. Ο καρπός, όμως, της δικαιοσύνης δεν είναι τέτοιος, δηλαδή όπως τα παραπάνω, φθαρτός και πρόσκαιρος• γιατί δεν καταστρέφεται από το χρόνο, ούτε από το θάνατο διακόπτεται, αλλά τότε γίνεται πιο ασφαλής, όταν καταπλεύσει στο γαλήνιο εκείνο λιμάνι (εννοεί την αιώνια ζωή).

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Ποιοι λόγοι συνέβαλαν στη συγκρότηση της δικαιοσύνης του κόσμου;
2. Με ποιους τρόπους και μέσα αντιμετωπίζεται η αδικία στο σύγχρονο κόσμο;
3. Ποια η θέση των προφητών στο πρόβλημα της δικαιοσύνης;
4. Πώς αντιμετώπισαν το ζήτημα της δικαιοσύνης οι Πατέρες της Εκκλησίας;
5. Πώς μπορούμε να συμβάλουμε στην επικράτηση της δικαιοσύνης;
6. Ποια είναι η σχέση αγάπης και δικαιοσύνης;