Ρητορικά Κείμενα (Β Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή
|
ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ ΥΠΕΡ
γλωσσικά σχόλια
|
| §1 | ἀμφότεροι | αφορά τους Αθηναίους ομιλητές (η λέξη χρησιμοποιείται για δύο μέρη του ίδιου πράγματος) |
| δοκῶ + δοτ. προσωπ. | έχω τη γνώμη, νομίζω, μου φαίνεται (το δοκοῦσιν εδώ είναι προσωπικό, σ' αυτή τη σύνταξη εξαίρεται το πρόσωπο, δηλ. το Υποκ. του ρ.) | |
| ἁμαρτάνω | αποτυγχάνω (στις εκτιμήσεις μου), αστοχώ, κάνω σφάλμα | |
| καὶ οἱ... συνειρηκότες | επεξήγ. στο ἀμφότεροι | |
| συναγορεύω (+ δοτ.) | συνηγορώ, υποστηρίζω, υπερασπίζω κάποιον (πρβλ. συνήγορος, συνηγορία) | |
| ὥσπερ... ἥκοντες... ὄντες | υποθετ. μετοχές (υποθετική αιτιολογία) στα πλαίσια αναφορ. ελλειπτικών προτάσεων (λείπει το ρ.). Το πλήρες θα ήταν: ὥσπερ κατηγόρουν ἂν καὶ διέβαλλον ἂν (δευτ. αναφ. παραβολ. πρότ.) εἰ ἧκον ἀφ' ἑκατέρων..., εἰ μὴ ἦσαν πολῖται ὑμῶν (δευτ. υποθ. πρότ.), κατηγοροῦσι καὶ διαβάλλουσιν ἀλλήλους (κύρια πρότ.) | |
| γάρ | επεξηγεί το δοκοῦσιν ἁμαρτάνειν... συνειρηκότες | |
| ἀφ' ἑκατέρων | εκ μέρους (από τη μεριά) και των δύο (λέγεται για δύο διαφορετικά πράγματα), δηλ. από τους Αρκάδες-Λακεδαιμονίους | |
| πρὸς οὕς | αναφέρεται στο ὑμῶν | |
| πρεσβεύω πρός τινα | είμαι πρεσβευτής, έρχομαι (στέλνομαι) ως πρεσβευτής, διαπραγματεύομαι ως πρεσβευτής. Πρβλ. πρεσβεία, πρέσβευσις, πρεσβευτής (πληθ. οἱ πρέσβεις) | |
| ἀλλήλους | αντικειμ. των ρ., σε αιτιατική πτώση, γιατί επικράτησε η πτώση του πλησιέστερου ρήματος (κατηγορῶ + γεν., διαβάλλω + αιτιατ). Το κατηγορῶ + αιτιατ. σημαίνει αποδεικνύω. | |
| ἀμφότεροι | δηλ. Αρκάδες και Λακεδαιμόνιοι | |
| ἦν δὲ τοῦτο μέν... (ενν. τὸ κατηγορεῖν καὶ διαβάλλειν ἀλλήλους) | τὸ δὲ κοινῶς... λέγειν... τῶν ἐνθάδε συμβουλεύειν ἀξιούντων (ενν. ἐστὶν ἔργον = καθήκον) | |
| κοινῶς | δημόσια, φανερά | |
| λέγω ὑπὲρ τῶν πραγμάτων | υπερασπίζομαι τις υποθέσεις της πολιτείας | |
| τὰ βέλτισθ' (= βέλτιστα) | τα καλύτερα, τα πιο ωφέλιμα | |
| σκοπῶ | εξετάζω, σκέπτομαι [πρβλ. σκοπή (τόπος και ενέργεια), σκοπιά, σκοπός, σκόπιμος, σκόπελος, σκέμμα, σκέψις, απερίσκεπτος] | |
| φιλονικία (<φιλονικῶ <φιλόνικος < φίλος + νίκη) | εριστικότητα, φιλονικία, άμιλλα, ανταγωνισμός. | |
| τῶν... ἀξιούντων | (ενν. ἔργον ἐστίν) | |
| ἐνθάδε | ἐδώ (δηλ. από το βήμα, στην Εκκλησία του Δήμου) | |
| ἀξιῶ (-όω) + απρμφ. | νομίζω πως έχω το δικαίωμα, θεωρώ άξιο να... | |
| §2 | ἔγωγε (<ἐγώ + γε) | εγώ τουλάχιστον (δηλώνεται έμφαση με το εγκλιτικό μόριο γε. Οι τύποι του α' προσ. οι τονίζονται ως εξής: ἔγωγε, ἐμοῦγε, ἔμοιγε, ἐμέγε) |
| νῦν δ' | τώρα όμως, όπως έχουν όμως τα πράγματα | |
| εἴ τις αὐτῶν (έμμ. αντικ.) ἀφέλοι (ἀφαιρῶ, -έω) | αν κάποιος αφαιρέσει (παραβλέψει) απ' αυτούς | |
| τὸ γιγνώσκεσθαι, τὸ λέγειν (άμ. αντικ.) | το ότι είναι γνωστοί, το ότι μιλούν | |
| Ἀττικιστί (τροπ. επίρρ.) | (κατά) την αττική διάλεκτο | |
| νῦν δ' ἔγωγε... νομίσαι | (η σειρά του λόγου): νῦν δ' ἔγωγε οἶμαι νομίσαι ἂν (= ὅτι νομίσειαν ἄν) πολλοὺς εἶναι τοὺς μὲν αὐτῶν Ἀρκάδας, τοὺς δὲ Λάκωνας, εἴ τις ἀφέλοι αὐτῶν τὸ γιγνώσκεσθαι καὶ τὸ λέγειν τῇ φωνῇ Ἀττικιστί | |
| χαλεπὸν ἐστι (απρόσ. έκφρ.) | είναι δύσκολο | |
| λέγω τὰ βέλτιστα | προτείνω τα άριστα (την καλύτερη λύση) | |
| συνεξαπατῶμαι (-άομαι) | με εξαπατούν μαζί (ή όμοια) με άλλους | |
| συνεξηπατημένων ὑμῶν | επειδή έχετε εξαπατηθεί όλοι μαζί (ομαδικά, συνολικά) | |
| ταυτί-ταυτί (ταῦτα + το δεικτικό -ί, που επιτείνει τη σημασία των δεικτικών αντωνυμιών, στις οποίες προστίθεται) | τούτα - εκείνα (αυτή τη λύση - εκείνη τη λύση) | |
| τῶν μὲν (ενν. ὑμῶν) | άλλοι (από σας) | |
| ἐγχειρῶ (-έω) (<ἐν + χείρ = χέρι) | επιχειρώ, προσπαθώ, τολμώ | |
| λέγω | υποστηρίζω | |
| τὰ μεταξύ (ενν. τούτων) | τα ενδιάμεσα, μια ενδιάμεση λύση (τη «μέση οδό») | |
| κᾆθ' (< καὶ εἶτα = κράση) | και έπειτα | |
| (ἄν) μὴ περιμένητε μαθεῖν (ενν. τὰ μεταξύ) | (αν) δεν περιμένετε (δεν έχετε την υπομονή) να καταλάβετε | |
| χαρίζομαί τινι | ικανοποιώ κάποιον, γίνομαι ευχάριστος σε κάποιον | |
| διαβεβλήσεται (συντελ. μέλλ. οριστ. του ρ. διαβάλλομαι) | θα έχει γίνει διαβλητός, αναξιόπιστος, εχθρός, θα έχει συκοφαντηθεί (δηλώνει το αναπόφευκτο ύστερα από άλλη μελλοντική πράξη) | |
| §3 | οὐ μὴν ἀλλ(ά) | αλλά όμως, εντούτοις, παρόλ' αυτά |
| οὐ μὴν ἀλλ'... ἐξαπατῆσαι | (η σειρά του λόγου): οὐ μήν (ενν. παύσομαι ή φοβήσομαι λέγειν τὰ βέλτιστα) ἀλλὰ αἱρήσομαι μᾶλλον αὐτὸς δοκεῖν φλυαρεῖν, ἂν ἄρα τοῦτο πάθω, ἢ προέσθαι τισὶν ἐξαπατῆσαι ὑμᾶς, παρ' ἃ νομίζω βέλτιστα τῇ πόλει | |
| τοῦτο πάθω | δηλ. τό χαριεῖσθαι μὲν οὐδετέροις διαβεβλήσεσθαι δὲ πρὸς ἀμφοτέρους | |
| ἄρα | τυχόν, ίσως, επομένως | |
| προΐεμαί τινί τι | αφήνω (εγκαταλείπω, παραδίδω) κάτι στη διάθεση κάποιου | |
| ἐξαπατῆσαι (απρμφ. σκοπού-αποτελέσματος, εξαρτ. από το προέσθαι) τινάς: Υ, ὑμᾶς: Α | = ώστε να σας εξαπατήσουν | |
| παρ' ἅ | αντίθετα με (προς) αυτά που... | |
| νομίζω | θεωρώ, κρίνω | |
| βουλομένοις ᾖ (= βούλησθε) | η περίφραση εκφράζει παραστατικότερα την έννοια του απλού ρ. βούλομαι. Όμοια συμβαίνει και με τις μετοχές των ρημ.: ἐθέλω, ἥδομαι, ἄχθομαι και τη λ. ἄσμενος | |
| ὑμῖν | (δοτ. προσ. ηθική) | |
| τ ὁμολογούμενα | αυτά που (όσα) παραδέχονται (γίνονται παραδεκτά) | |
| κράτιστα (υπερθ. βαθμός του επιθ. ἀγαθός) κατηγορούμενο στο: ἅ (= Α του νομίζω) | τα καλύτερα, τα άριστα | |
| διδάσκω | διαφωτίζω, συμβουλεύω, εκθέτω | |
| ἀπὸ δὲ τῶν... διδάσκειν | θ' αρχίσω όμως απ' όσα γίνονται παραδεκτά από όλους, αυτά που θεωρώ ότι είναι τα καλύτερα να σας εξηγήσω. |
| Στο Προοίμιο (§§1-3) του λόγου του ο Δημοσθένης
παρουσιάζει το «κλίμα» που έχει δημιουργηθεί στην Εκκλησία του Δήμου από τους
ομιλητές που προηγήθηκαν (μίλησαν οι ξένοι αντιπρόσωποι και Αθηναίοι πολιτικοί). Είναι κατά την άποψή του (μοι δοκοῦσιν) ένα κλίμα σύγχυσης, αποπροσανατολισμού και παραπλάνησης (ἁμαρτάνειν, συνεξηπατημένων...) των Αθηναίων, αλλά και διχασμού του σώματος της Εκκλησίας του Δήμου (κατηγοροῦσι... διαβάλλουσιν ἀλλήλους.... τῶν μὲν
ταυτὶ, τῶν δὲ ταυτὶ βουλομένων...). Ο λόγος των Αθηναίων πολιτικών δεν είναι ενιαίος, δεν υπηρετεί
το συμφέρον της πόλης, αλλά επηρεάζεται από τις πολιτικές συμπάθειες ή
αντιπάθειες των αγορητών Αθηναίων πολιτών (συνειρηκότες... τοῖς Ἀρκάσι... τοῖς Λακεδαιμονίοις) που
είναι αλλοτριωμένοι
(ὥσπερ... ἥκοντες, οὐχ ὑμῶν ὄντες... πρεσβεύουσι) και δίνουν την εντύπωση πως έχουν πρόβλημα ταυτότητας (τοὺς μὲν Ἀρκάδας... τοὺς δὲ Λάκωνας... νομίσαι).
Μόλις που τους προφυλάσσει απ' αυτό η γνωστή φυσιογνωμία τους (τὸ γιγνώσκεσθαι) και η γλώσσα (διάλεκτος) που μιλούν
(... Ἀττικιστί). Μέσα σ' αυτήν την «ατμόσφαιρα» το έργο του Δημοσθένη ως πολιτικού συμβούλου των συμπολιτών του και προασπιστή των συμφερόντων της πατρίδας του είναι δύσκολο (τῶν ἐνθάδε... ἀξιούντων..., χαλεπόν... λέγειν). Υπάρχουν μικρά περιθώρια για την επικράτηση της λογικής και της μετριοπάθειας (ἄνευ φιλονικίας) και για τη διατύπωση μιας πρότασης, ίσως αμφίβολης αποτελεσματικότητας, η οποία να εξισορροπεί και να συνθέτει τις αντίμαχες προτάσεις που προηγήθηκαν (ἂν τὰ μεταξύ... λέγειν..., χαριεῖται οὐδετέροις... διαβεβλήσεται πρὸς ἀμφοτέρους). Παρόλ' αυτά θα διακινδυνεύσει ο Δημοσθένης αυτή την πρόταση, αφού η σύνεση, η νηφαλιότητα και η λογική επιβάλλουν ν' αρχίσει από τα κοινά σημεία2 που εμφανίζουν και οι δύο πλευρές των προηγούμενων Αθηναίων ομιλητών (... ἀπὸ τῶν ὁμολογουμένων ἄρξομαι...), αφήνοντας για αργότερα τα άλλα, τα δύσκολα (τὰ... ἄλλα... ὕστερον λέξω). Έτσι, πιστεύει, θα τους «οδηγήσει» ευκολότερα στη δική του συλλογιστική βάση, που είναι το συμφέρον της πόλης τους (... ἃ βέλτιστα... τῇ πόλει,... κράτιστα... διδάσκειν), και έχει για τον Δημοσθένη χαρακτήρα αξιώματος που δε χρειάζεται απόδειξη. Για την καλύτερη κατανόηση των ανωτέρω ο αναγνώστης διευκολύνεται: 1) από το σύστημα των αντωνυμιών που χρησιμοποιεί ο ρήτορας, όταν αναφέρεται στους προλαλήσαντες (επιμεριστικές, αλληλοπαθητικές, την αὐτός ως επαναληπτική...), στους ακροατές του (προσωπικές β' προσώπου) ή στον εαυτό του (προσωπικές α΄ προσώπου ή την οριστική αὐτός για έμφαση-διαστολή του εαυτού του από τους άλλους ομιλητές). Το τελευταίο δείχνει την ισχυρή βούληση, τη δυναμική προσωπικότητα και την αυτοπεποίθηση που εκδηλώνει ο Δημοσθένης ήδη από την αρχή της επίσημης πολιτικής του πορείας. Βρίσκεται στη φάση που επιθυμεί α) αυτονόμηση από την πολιτική κηδεμονία ή επιρροή του διαπρεπούς οικονομολόγου και πολιτικού Εύβουλου, με τον οποίο αρχικά συμπορεύεται πολιτικά, β) να βοηθήσει για την επάνοδο της πατρίδας του στην παλαιά της δόξα και στις παραδοσιακές της αξίες και γ) να προστατεύσει την πόλη του από τον καιροσκοπισμό πολιτικών της συμπολίτευσης ή αντιπολίτευσης. 2) από τη χρήση συνδέσμων: α) αιτιολογικών (που εξηγούν τις απόψεις του), β) αντιθετικών, για να δείξει τη διαφωνία του προς τους προηγούμενους ομιλητές, αλλά και των ίδιων μεταξύ τους, γ) υποθετικών, που εκφράζουν τους όρους της πολιτικής δράσης του ρήτορα. 3) από το ρήμα, που στην παρεμφατική του μορφή χρησιμοποιείται στο γ' πρόσωπο (οι άλλοι) ή στο α' (εγώ, ο ίδιος ο ρήτορας), ενώ γίνεται ευρεία χρήση της απαρεμφατικής του μορφής, γιατί μ' αυτήν εκφράζει ειδικές συγκεκριμένες καταστάσεις, όπως π.χ. ότι αποτελεί λάθος (ἁμαρτάνειν) η συνηγορία Αθηναίων υπέρ των Αρκάδων ή των Λακεδαιμονίων, ενώ έπρεπε με την ομιλία τους (λέγειν) να δίνουν συμβουλές (συμβουλεύειν) στην Εκκλησία του Δήμου με στόχο (σκοπεῖν) πρωτίστως το συμφέρον της πόλης..., και τέλος 4) από τη γνώση (εφ' όσον υπάρχει) των τοπικών και χρονικών παραμέτρων (κανονισμός λειτουργίας και εργασιών της Εκκλησίας του Δήμου, πολιτικές, κοινωνικές, οικονομικές συνθήκες της εποχής κατά την οποία εκφωνείται ο λόγος, συμμαχίες, διεθνείς σχέσεις και ισορροπίες κ.λπ.). |
||
| §1 | ἀμφότεροι | είναι οι Αθηναίοι, φίλοι πολιτικοί της Σπάρτης ή των Αρκάδων, που έχουν ήδη αγορεύσει μπροστά στην Εκκλησία του Δήμου και έχουν υποστηρίξει τα αιτήματα και τις απόψεις της πλευράς που συμπαθούν. |
| ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι | προσφώνηση που απευθύνεται στους ελεύθερους Αθηναίους πολίτες, μέλη της Εκκλησίας του Δήμου (= συνέλευσης των ελεύθερων ενηλίκων Αθηναίων πολιτών). Είναι αυτή το ανώτατο όργανο της αθηναϊκής πολιτείας που αποφασίζει για όλα τα ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Ασκεί εξουσία νομοθετική, δικαστική και διοικητική άμεσα ή έμμεσα. Συζητά με βάση τα σχέδια νόμου (προβουλεύματα) της Βουλής (των Πεντακοσίων), που εισάγονται στην Εκκλησία του Δήμου για τη λήψη της τελικής απόφασης. | |
| τοῖς Ἀρκάσι | Αρκάδες
γενικά είναι οι κάτοικοι της Αρκαδίας, χώρας της κεντρικής Πελοποννήσου. Εδώ
εννοούνται οι κάτοικοι της Μεγαλόπολης, αρκαδικής πόλης που ιδρύθηκε από τον
Θηβαίο Επαμεινώνδα το 369 π.Χ., λίγο μετά τη νίκη των Θηβαίων στα
Λεύκτρα το 371 π.Χ. Η Αρκαδία κατά την αρχαιότητα εκτεινόταν και βορειότερα
από τις επαρχίες που κατέχει ο σημερινός ομώνυμος νομός και περιοχές, όπως
π.χ. η Κυνουρία, δεν ανήκαν στην Αρκαδία κατά την Αρχαιότητα. Είχε περίπου
τετράγωνο σχήμα και σε μερικές περιόδους των αρχαίων χρόνων, εκτεινόταν στα
δυτικά μέχρι τη θάλασσα του Ιονίου Πελάγους έχοντας στην κατοχή της τη
γειτονική Τριφυλία. Χαρακτηριστικός κατά τον 5ον αι. π.Χ. είναι ο ανταγωνισμός των δύο ισχυρότερων αρκαδικών πόλεων, της Μαντινείας και της Τεγέας για την κατοχή της εύφορης πεδιάδας (οροπέδιο) της Τρίπολης. Αυτός ο εσωτερικός ανταγωνισμός μεταξύ των αρκαδικών πόλεων αποδυνάμωνε την Αρκαδία, η οποία αποτελούσε σοβαρό εμπόδιο για την κυριαρχία της Σπάρτης στην Πελοπόννησο. |
|
| τοῖς Λακεδαιμονίοις | Οι Λακεδαιμόνιοι ήταν
κάτοικοι της Λακεδαίμονος, χώρας της Ν.Α. Πελοποννήσου, ανάμεσα στον Πάρνωνα
και στον Ταΰγετο. Την ονομασία αυτή (Λακεδαίμων) έφερε η χώρα από την εποχή
του Ομήρου και ύστερα, ενώ κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους
ονομαζόταν Λακωνία (Laconia). Κατά τους ιστορικούς χρόνους ονομαζόταν επίσης
και Λακωνική. Λακεδαιμόνιοι ονομάζονταν όλοι οι κάτοικοι της Λακεδαίμονος (Σπαρτιάτες και Περίοικοι) για να διακρίνονται από τους κατοίκους των άλλων πόλεων - κρατών της αρχαίας Ελλάδας. Στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. ο συνολικός πληθυσμός της Σπάρτης ήταν περίπου 20.000 Σπαρτιάτες και 60.000 Είλωτες. |
|
| πρεσβεύουσι | Οι πρέσβεις ήταν επίσημοι απεσταλμένοι των πόλεων για τη διπλωματική τους επικοινωνία με άλλες πόλεις στα πλαίσια της εξωτερικής πολιτικής και των διεθνών σχέσεων. Το αξίωμά τους ήταν πολύ τιμητικό. Στην Αθήνα διορίζονταν από την Εκκλησία του Δήμου, στην οποία και λογοδοτούσαν. Οι πρέσβεις των ξένων πόλεων παρουσιάζονταν στους πρυτάνεις και τους άκουγε πρώτα η Βουλή. Στη Σπάρτη διορίζονταν αρχικά από τους βασιλείς και αργότερα από τους εφόρους. | |
| §2 | Ἀττικιστί | Στην Αττική διάλεκτο. Για τις διαλέκτους της α.ε. βλ. Δημ. Ε. Τομπαΐδη, Επιτομή της Ιστορίας της Ελληνικής γλώσσας, ΟΕΔΒ, Γ΄ Γυμνασίου Αθ. 1989, σσ. 18-21. |
| συνεξηπατημένων... ὑμῶν | Άποψη του Δημοσθένη
είναι πως οι οι συμπολίτες του έχουν εξαπατηθεί από τους
προηγούμενους ομιλητές-ρήτορες. «Στόχος τους ήταν να σας παραπείσουν, να σας
παρασύρουν προς τις απόψεις τους, για να υπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα
κι όχι το συμφέρον όλης της πόλης. Έχουν θέσει τη ρητορική τους δεινότητα
στην υπηρεσία της πειθούς και όχι της
αλήθειας», έτσι φαίνεται να πιστεύει ο ίδιος. Όλ' αυτά απηχούν τις γνωστές Πλατωνικές απόψεις για την αντίθεση της Ρητορικής (στόχος της η πειθώ) και της Διαλεκτικής-Φιλοσοφίας (στόχος της η αλήθεια). Ίσως δε και να σχετίζονται με την αρχαία παράδοση (Κικέρων) που ήθελε το Δημοσθένη μελετητή του Πλατωνικού έργου, ίσως και ακροατή της διδασκαλίας του. |
|
| §3 | ἤ... προέσθαι τισὶν ὑμᾶς ἐξαπατῆσαι | δηλ. εννοεί ο Δημοσθένης: δεν πρόκειται να κάμω υποχωρήσεις σε κάποιους άλλους συμβούλους σας ρήτορες, ώστε να τους δώσω την ευκαιρία και τη δυνατότητα να σας εξαπατήσουν. Αληθινό για το Δημοσθένη είναι ό,τι συμφέρει την πόλη. Γι' αυτό αγωνίζεται, έστω κι αν οι ακροατές του, παρασυρμένοι, ακούνε με προκατάληψη τον λόγο του, που τον θεωρούν μια ενοχλητική φλυαρία (δοκεῖν φλυαρεῖν). |
| ἁμαρτάνειν | ἁμαρτάνω | ἁμαρτία |
| συνειρηκότες | ||
| διαβεβλήσεται | ||
| ἀφιγμένων | ||
| ἀφέλοι | ||
| γιγνώσκεσθαι | ||
| πάθω | ||
| ἄρξομαι |
|
1.Το κείμενο ακολουθεί την έκδοση του S.H. BUTCHER (OXFORD) 1958 2.Αξίωμα του παραγωγικού συλλογισμού είναι: αρχίζουμε από προτάσεις με καθολικό κύρος (γενικό) για να καταλήξουμε συλλογιστικά στο ζητούμενο (ειδικό). Βλ. Ε.Π. Παπανούτσου, Λογική, Εκδ. ΔΩΔΩΝΗ, Αθ. 1974, σ. 165 κ.εξ. |