Ρητορικά Κείμενα (Β Λυκείου Ανθρωπιστικών Σπουδών) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
§§ 21-24 §§ 34-35 Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος
 

 

ΚείμενοΕικόνα

 

  
§§25-33
Το πρόβλημα της νομιμότητας της επεμβάσεως και η σχετικότητα αυτού που κάθε φορά ονομάζεται δίκαιο. Η απόφαση ανήκει στους Αθηναίους, αλλά η εκτέλεση εμποδίζεται, γιατί αφήνονται ανεξέλεγκτοι οι εχθροί της δημοκρατίας.

 
     [25] Εἰσὶ δέ τινες, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, παρ᾽ ὑμῖν δεινότατοι τὰ δίκαια λέγειν ὑπὲρ τῶν ἄλλων πρὸς ὑμᾶς, οἷς παραινέσαιμ᾽ ἂν ἔγωγε τοσοῦτον μόνον, ὑπὲρ ὑμῶν πρὸς τοὺς ἄλλους ζητεῖν τὰ δίκαια λέγειν, ἵν᾽ αὐτοὶ τὰ προσήκοντα πρῶτοι φαίνωνται ποιοῦντες· ὡς ἔστ᾽ ἄτοπον περὶ τῶν δικαίων ὑμᾶς διδάσκειν αὐτὸν οὐ δίκαια ποιοῦντα· οὐ γάρ ἐστι δίκαιον ὄντα πολίτην τοὺς καθ᾽ ὑμῶν λόγους, ἀλλὰ μὴ τοὺς ὑπὲρ ὑμῶν ἐσκέφθαι. [26] φέρε γὰρ πρὸς θεῶν σκοπεῖτε, τί δήποτ᾽ ἐν Βυζαντίῳ οὐδείς ἐσθ᾽ ὁ διδάξων ἐκείνους μὴ καταλαμβάνειν Χαλκηδόνα, ἣ βασιλέως μέν ἐστιν, εἴχετε δ᾽ αὐτὴν ὑμεῖς, ἐκείνοις δ᾽ οὐδαμόθεν προσῆκεν· μηδὲ Σηλυμβρίαν, πόλιν ὑμετέραν ποτὲ σύμμαχον οὖσαν, ὡς αὑτοὺς συντελῆ ποιεῖν καὶ Βυζαντίων ὁρίζειν τὴν τούτων χώραν παρὰ τοὺς ὅρκους καὶ τὰς συνθήκας, ἐν αἷς αὐτονόμους τὰς πόλεις εἶναι γέγραπται; [27] οὐδὲ Μαύσωλον ζῶντα, οὐδὲ τελευτήσαντος ἐκείνου τὴν Ἀρτεμισίαν οὐδείς ἐσθ᾽ ὁ διδάξων μὴ καταλαμβάνειν Κῶν καὶ Ῥόδον καὶ ἄλλας ἑτέρας πόλεις Ἑλληνίδας, ὧν βασιλεὺς ὁ ᾽κείνων δεσπότης ἐν ταῖς συνθήκαις ἀπέστη τοῖς Ἕλλησι, καὶ περὶ ὧν πολλοὺς κινδύνους καὶ καλοὺς ἀγῶνας οἱ κατ᾽ ἐκείνους τοὺς χρόνους Ἕλληνες ἐποιήσαντο. εἰ δ᾽ ἄρα καὶ λέγει τις ἀμφοτέροις αὐτοῖς, ἀλλ᾽ οἵ γε πεισόμενοι τούτοις, ὡς ἔοικεν, οὐκ εἰσίν. [28] ἐγὼ δὲ δίκαιον μὲν εἶναι νομίζω κατάγειν τὸν Ῥοδίων δῆμον· οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ εἰ μὴ δίκαιον ἦν, ὅταν εἰς ἃ ποιοῦσιν οὗτοι βλέψω, προσήκειν οἶμαι παραινεῖν κατάγειν. διὰ τί; ὅτι πάντων μέν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὰ δίκαια ποιεῖν ὡρμηκότων, αἰσχρὸν ἡμᾶς μόνους μὴ ᾽θέλειν, ἁπάντων δὲ τῶν ἄλλων ὅπως ἀδικεῖν δυνήσονται παρασκευαζομένων μόνους ἡμᾶς τὰ δίκαια προτείνεσθαι, μηδενὸς ἀντιλαμβανομένους, οὐ δικαιοσύνην ἀλλ᾽ ἀνανδρίαν ἡγοῦμαι· ὁρῶ γὰρ ἅπαντας πρὸς τὴν παροῦσαν δύναμιν τῶν δικαίων ἀξιουμένους. [29] καὶ παράδειγμα λέγειν ἔχω τούτου πᾶσιν ὑμῖν γνώριμον. εἰσὶ συνθῆκαι τοῖς Ἕλλησι [διτταὶ] πρὸς βασιλέα, ἃς ἐποιήσαθ᾽ ἡ πόλις ἡ ἡμετέρα, ἃς ἅπαντες ἐγκωμιάζουσι, καὶ μετὰ ταῦθ᾽ ὕστερον Λακεδαιμόνιοι ταύτας ὧν δὴ κατηγοροῦσι· κἀν ταύταις οὐχὶ ταὐτὰ δίκαι᾽ ἀμφοτέραις ὥρισται. τῶν μὲν γὰρ ἰδίων δικαίων τῶν ἐν ταῖς πολιτείαις οἱ νόμοι κοινὴν τὴν μετουσίαν ἔδοσαν καὶ ἴσην καὶ τοῖς ἀσθενέσιν καὶ τοῖς ἰσχυροῖς· τῶν δ᾽ Ἑλληνικῶν δικαίων οἱ κρατοῦντες ὁρισταὶ τοῖς ἥττοσι γίγνονται.  
 
 
     [30] Ἐπειδὴ τοίνυν ὑμῖν ἐγνωκέναι τὰ δίκαια [ποιεῖν] ὑπάρχει, ὅπως καὶ πρᾶξαι ταῦτ᾽ ἐφ᾽ ὑμῖν ἔσται δεῖ σκοπεῖν. ἔστι δὲ ταῦτ᾽, ἐὰν ὑποληφθῆτε κοινοὶ προστάται τῆς πάντων ἐλευθερίας εἶναι. εἰκότως δέ μοι δοκεῖ χαλεπώτατον ὑμῖν εἶναι πρᾶξαι τὰ δέοντα. τοῖς μὲν γὰρ ἄλλοις ἅπασιν ἀνθρώποις εἷς ἀγών ἐστιν ὁ πρὸς τοὺς προδήλους ἐχθρούς, ὧν ἂν κρατήσωσιν, οὐδὲν ἐμποδὼν αὐτοῖς κυρίοις τῶν ἀγαθῶν εἶναι· [31] ὑμῖν δ᾽, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, δύο, οὗτός θ᾽ ὁ καὶ τοῖς ἄλλοις καὶ πρόσεσθ᾽ ἕτερος τούτου πρότερος καὶ μείζων· δεῖ γὰρ ὑμᾶς βουλευομένους κρατῆσαι τῶν τἀναντία τῇ πόλει παρ᾽ ὑμῖν πράττειν προῃρημένων. ὅταν οὖν μηδὲν ᾖ διὰ τούτους ἀκονιτεὶ τῶν δεόντων γενέσθαι, πολλῶν διαμαρτάνειν ὑμᾶς εἰκότως συμβαίνει. [32] τοῦ μέντοι πολλοὺς ἀδεῶς ταύτην τὴν τάξιν αἱρεῖσθαι τῆς πολιτείας, ἴσως μὲν αἱ παρὰ τῶν μισθοδοτούντων αὐτοὺς ὠφέλειαι μάλιστ᾽ αἴτιαι, οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ ὑμᾶς ἄν τις ἔχοι δικαίως αἰτιᾶσθαι. ἐχρῆν γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὴν αὐτὴν ἔχειν διάνοιαν ὑμᾶς περὶ τῆς ἐν τῇ πολιτείᾳ τάξεως ἥνπερ περὶ τῆς ἐν ταῖς στρατείαις ἔχετε. τίς οὖν ἐστιν αὕτη; ὑμεῖς τὸν λιπόντα τὴν ὑπὸ τοῦ στρατηγοῦ τάξιν ταχθεῖσαν, ἄτιμον οἴεσθε προσήκειν εἶναι καὶ μηδενὸς τῶν κοινῶν μετέχειν. [33] χρῆν τοίνυν καὶ τοὺς τὴν ὑπὸ τῶν προγόνων τάξιν ἐν τῇ πολιτείᾳ παραδεδομένην λιπόντας καὶ πολιτευομένους ὀλιγαρχικῶς ἀτίμους τοῦ συμβουλεύειν ὑμῖν αὐτοῖς ποιεῖσθαι· νῦν δὲ τῶν μὲν συμμάχων τοὺς τὸν αὐτὸν ἐχθρὸν καὶ φίλον κρινεῖν ὀμωμοκότας νομίζετ᾽ εὐνουστάτους, τῶν δὲ πολιτευομένων οὓς ἴστε σαφῶς τοὺς τῆς πόλεως ἐχθροὺς ᾑρημένους, τούτους πιστοτάτους ἡγεῖσθε.  
 

 

Ροδιακή οινοχόη Οινοχόη

 

 

 

μετάφρασηΕικόνα

 

  
 
    [25] Κυκλοφορούν στην πόλη σας, άνδρες Αθηναίοι, κάποιοι άνθρωποι φοβερά επιδέξιοι στο ν' απευθύνονται σε σας και να μιλούν για τα δίκαια των άλλων1. Σ' αυτούς μόνον έναν λόγο θ' απευθύνω1 ας κάνουν τον κόπο να μιλούν για τα δικά σας δίκαια στους άλλους, για να μας αποδείξουν ότι πράττουν πρώτοι αυτοί το καθήκον τους. Γιατί είναι αντιφατικό να σας κάνει τον δάσκαλο της δικαιοσύνης αυτός που δεν την εφαρμόζει. Επειδή δεν είναι δίκαιο ο συμπολίτης σας να έχει ασχοληθεί με τα επιχειρήματα που δεν σας ευνοούν και όχι μ' αυτά που σας συμφέρουν2. [26] Σκεφθείτε λοιπόν, για όνομα των θεών, γιατί τέλος πάντων στο Βυζάντιο3 δεν βρίσκεται κανείς να τους διδάξει να μην κατέχουν τη Χαλκηδόνα4 που ανήκει στον βασιλέα και κάποτε ήταν δική σας, ενώ εκείνοι κανένα δικαίωμα δεν είχαν πάνω της; Επίσης να μην προσαρτήσουν τη Σηλυμβρία5, που κάποτε ανήκε στη συμμαχία σας, και να μην θεωρούν ότι ανήκει στην επικράτεια των Βυζαντίων το έδαφος εκείνων, παρά τους όρκους και τις συνθήκες στις οποίες έχει περιληφθεί ο όρος να είναι οι πόλεις αυτόνομες; [27] Επίσης ούτε τον Μαύσωλο, όσο ζούσε, ούτε την Αρτεμισία βρέθηκε κανείς να συμβουλεύσει να μην καταλαμβάνουν την Κω και τη Ρόδο και κάποιες άλλες Ελληνικές πόλεις τις οποίες άφησε με τη συνθήκη ο βασιλεύς και κύριός τους στους Έλληνες και για τις οποίες οι Έλληνες εκείνου του καιρού6 πολλούς αντιμετώπισαν κινδύνους και πολλές ένδοξες μάχες έδωσαν. Αλλά και αν τυχόν κάποιος δώσει και στους δύο αυτές τις συμβουλές, δεν φαίνεται να υπάρχουν αυτοί που θα τις εφαρμόσουν7. [28] Εγώ λοιπόν εν πρώτοις νομίζω πως είναι δίκαιο να επαναφέρουμε στην εξουσία το δημοκρατικό κόμμα της Ρόδου8. Ωστόσο, κι αν ακόμη δεν ήταν δίκαιο, κάθε φορά που έρχονται στον νου μου οι ενέργειες εκείνων, αισθάνομαι καθήκον μου να σας προτρέπω στην επιχείρηση αυτή9. Και γιατί αυτό10; Διότι, άνδρες Αθηναίοι, αν όλοι γενικώς σπεύδουν να πράττουν τα δίκαια, είναι ντροπή μόνον εμείς να αντιδρούμε. Αν όμως όλοι οι άλλοι μηχανεύονται τρόπους να καταστρατηγούν το δίκαιο και μόνον εμείς προβάλλουμε ως πρόσχημα της απραξίας μας τη δικαιοσύνη, αυτό δεν το θεωρώ δικαιοσύνη, αλλ' ανανδρία, αφού διαπιστώνω ότι όλοι γενικώς εξασφαλίζουν το δίκιο τους ανάλογα με τη δύναμη που διαθέτουν. [29] Και για να το αποδείξω μπορώ να φέρω παράδειγμα σε όλους σας γνωστό11. Έχουν συνάψει οι Έλληνες δύο συνθήκες ειρήνης με τον βασιλέα, αυτήν που υπέγραψε η πόλη μας και την εγκωμιάζουν οι πάντες και εκείνη που πολύ αργότερα υπέγραψαν οι Λακεδαιμόνιοι και όλοι την καταδικάζουν. Σ' αυτές τις δύο συνθήκες δεν έχουν ορισθεί τα ίδια πράγματα ως δίκαια. Διότι τα δικαιώματα των πολιτών στις δημοκρατίες οι νόμοι τα έχουν εξασφαλίσει κοινά και ίσα για αδυνάτους και ισχυρούς. Των ελληνκών όμως πόλεων τα δίκαια τα καθορίζουν οι πιο ισχυροί εις βάρος των αδυνάτων12.
Η απάντηση στο ερώτημα αν είναι δίκαιο να επέμβουν οι Αθηναίοι στη Ρόδο ευρίσκεται στις παρασπονδίες των άλλων και στις αντιφάσεις των συνθηκών.
    [30] Αφού λοιπόν είσθε σε θέση ν' αποφασίσετε την εφαρμογή του δικαίου13, είναι απαραίτητο να εξετάζετε τον τρόπο με τον οποίον θ' αποκτήσετε και την δυνατότητα να κάνετε την απόφαση πράξη14. Και είναι δυνατόν αυτό, αν όλοι σάς αναγνωρίσουν προστάτες της ελευθερίας όλων15. Ωστόσο έχω τη γνώμη ότι δικαιολογημένα εσείς αντιμετωπίζετε δυσκολίες στην εκτέλεση του καθήκοντος16, διότι όλοι οι άλλοι άνθρωποι έχουν μόνο μία μάχη να δώσουν, με τους φανερούς εχθρούς, κι αν τους νικήσουν, τίποτα δεν στέκεται εμπόδιο στο ν' απολαύσουν τη νίκη τους.
Η εκτέλεση των αποφάσεων εμποδίζεται από την προδοτική δράση των ολιγαρχικών τους οποίους αποθρασύνει η ανοχή των δημοκρατικών πολιτών.
[31] Σεις όμως, άνδρες Αθηναίοι, έχετε δύο μάχες να δώσετε17, και αυτήν που δίνουν οι άλλοι και επί πλέον μία δεύτερη που προηγείται και είναι από εκείνη δυσκολότερη. Διότι είσθε υποχρεωμένοι στη συνέλευση να ματαιώσετε τα σχέδια εκείνων από τους συμπολίτες σας που εσκεμμένως αντενεργούν18 σ' αυτά που συμφέρουν την πόλη. 'Οταν λοιπόν εξ αιτίας αυτών τίποτε σωστό δεν γίνεται χωρίς αντίδραση, επόμενον είναι να έχετε συχνές αποτυχίες. [32] Βεβαίως το γεγονός ότι πολλοί χωρίς ενδοιασμούς ακολουθούν αυτήν την πολιτική στάση ίσως οφείλεται κυρίως στα κέρδη που αποκομίζουν χρηματιζόμενοι από κάποιους20, οπωσδήποτε όμως και σε σας θα μπορούσε δικαιολογημένα κανείς να καταλογίσει ευθύνες21. Γιατί, άνδρες Αθηναίοι, θα έπρεπε να έχετε το ίδιο μέτρο κρίσεως για τις πολιτικές παρατάξεις, αυτό ακριβώς που έχετε για την παράταξη στον πόλεμο. Και ποιο είναι αυτό; Είναι άποψη δική σας ότι, όποιος εγκαταλείψει τη θέση που τον έταξε ο στρατηγός, επιβάλλεται να χάνει τα πολιτικά του δικαιώματα και να μη μετέχει καθόλου στα κοινά. [33] Έπρεπε συνεπώς και αυτούς που εγκατέλειψαν την πατροπαράδοτη πολιτική παράταξη και πολιτεύονται ολιγαρχικά να τους στερείτε το δικαίωμα να σας συμβουλεύουν22. Και όμως τώρα, ενώ κατά τη γνώμη σας οι πιο πιστοί σας φίλοι είναι οι σύμμαχοι εκείνοι που ορκίστηκαν να έχουν τους ίδιους με σας εχθρούς και φίλους23, στην περίπτωση των πολιτικών θεωρείτε εκείνους πιο πιστούς που όμως ξέρετε πολύ καλά πως έχουν επιλέξει τη συνεργασία με τους εχθρούς της πατρίδας.

 

ερμηνευτικά σχόλιαΕικόνα

1. Η φράση είναι ειρωνική. Ο Δημ. επιτίθεται εναντίον των αντιπάλων του ρητόρων-πολιτικών, τους οποίους προσπαθεί να μειώσει ηθικά προσάπτοντάς τους την κατηγορία της προδοτικής συμπεριφοράς έναντι της πόλεως. Το ίδιο κάνει εντονότερα πιο κάτω (§§31-33).
Η ηθική μείωση του αντιπάλου ακόμη και με ειρωνικούς υπαινιγμούς, με αναπόδεικτους ισχυρισμούς και «εκτόξευση λάσπης» είναι συνηθισμένη τακτική του πολιτικού λόγου. Με τον τρόπο αυτόν ο ρήτορας επιχειρεί επίσης να ελκύσει και την εύνοια του ακροατηρίου, διότι εμμέσως ο ίδιος εμφανίζεται ως ηθικά ακέραιος, αδιάφθορος και εργαζόμενος για το συμφέρον της πόλεως.
Στο κείμενο της §25 επαναλαμβάνεται πέντε φορές η λέξη δίκαια-δίκαιος. Προφανώς οι αντίπαλοι ρήτορες, αφού τόνισαν το ασύμφορο μιας εκστρατείας στη Ρόδο, λόγω του περσικού κινδύνου (επιχείρημα εκ του συμφέροντος), έθιξαν και το ζήτημα της παραβιάσεως του δικαίου (επιχείρημα εκ του δικαίου). Ο Δημ. αναφέρεται υπαινικτικά μόνον στα πρόσωπα και στα «ἐκ τοῦ δικαίου» επιχειρήματα των αντιπάλων, και διότι ήσαν γνωστά στους ακροατές, αλλά και διότι ενδεχομένως δεν τον συνέφερε να τα υπενθυμίσει, αν μάλιστα τα επιχειρήματα εκείνα ήσαν σοβαρά. Γι' αυτό ίσως και προσπαθεί να μειώσει τη δύναμη των επιχειρημάτων υπονομεύοντας το ήθος αυτών που τα έχουν αναπτύξει.
Η αναφορά στο δίκαιο ή μη μιας επεμβάσεως των Αθηναίων στη Ρόδο δεν παραπέμπει βέβαια στο φιλοσοφικό πρόβλημα της ουσίας του δικαίου, αλλά στο πρακτικό ζήτημα αν έχουν οι Αθηναίοι το δικαίωμα αυτό βάσει των συνθηκών που έχουν υπογράψει, αν δηλαδή η στρατιωτική επέμβαση θα ήταν νόμιμη.
Σήμερα δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια τα κείμενα των συνθηκών ούτε σε ποιες ακριβώς αναφέρονται οι αντίπαλοι του Δημοσθένη. Οι Έλληνες, εκτός από την Ανταλκίδειο ή Βασίλειο ειρήνη, είχαν και μεταξύ τους συνάψει αρκετές φορές συνθήκες «κοινῆς εἰρήνης» από τις οποίες πρόσφατη σχεδόν ήταν η «κοινὴ εἰρήνη» του 362 π.Χ. Ασφαλώς και ο Συμμαχικός πόλεμος έληξε (355 π.Χ.) με την υπογραφή παρόμοιας συνθήκης. Οι συνθήκες αυτές απέβλεπαν στην παγίωση ενός status quo στην Ελλάδα και δεν ευνοούσαν προφανώς επεμβάσεις όπως αυτή που συμβουλεύει ο Δημοσθένης. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι συνθήκες επικυρώνονταν με σπονδές και όρκους που έδιναν σ' αυτές θρησκευτικό κύρος.
    2. Ο Δημ. δέχεται ότι ως προς την νομιμότητα μιας ενδεχόμενης ενέργειας των Αθηναίων είναι δυνατόν να υπάρξουν αντικρουόμενες απόψεις ανάλογα με την αφετηρία της σκέψεως. Εμμέσως λοιπόν παραδέχεται ότι τα «ἐκ τοῦ δικαίου» επιχειρήματα των αντιπάλων δεν είναι ανεδαφικά. Εκείνο για το οποίο τους κατηγορεί είναι ότι συμπεριφέρονται ως συνήγοροι των εχθρών της πόλεως με το να επιλέγουν και να δίδουν έμφαση σε επιχειρήματα τα οποία σε μια υποθετική δίκη θα την είχαν καταδικάσει. Αυτό όμως ήταν, όχι μόνον κατά τον Δημοσθένη, αλλά και κατά την κρατούσα γενικώς τότε αντίληψη αδικία. Ο πολίτης, που είναι τμήμα της πόλεως, που τρέφεται και ευεργετείται από την πόλη, έχει καθήκον να υποτάσσεται σ' αυτήν και να την υποστηρίζει. Γι' αυτόν δίκαιο πρέπει να είναι το συμφέρον της πόλεως.
Ένας φιλόσοφος θα μπορούσε ν' αντιστρέψει την άποψη αυτή λέγοντας ότι δεν είναι ό,τι συμφέρει την πόλη δίκαιο, αλλά ό,τι είναι δίκαιο τη συμφέρει. Ο Δημ. όμως δεν απευθύνεται σε φιλοσόφους, αλλά σε ένα πλήθος ανθρώπων οι οποίοι έχουν τη γενικά διαδεδομένη την εποχή αυτή άποψη ότι δίκαιο είναι «τοὺς μὲν φίλους ὠφελεῖν τοὺς δὲ ἐχθροὺς βλάπτειν». Οι αντίπαλοι ρήτορες επομένως αγνοούν «τὰ προσήκοντα» και διαπράττουν αδικία, λειτουργώντας ως συνήγοροι των εχθρών, ενώ θα μπορούσαν κάλλιστα να υπερασπίζουν την πόλη, αφού μάλιστα δεν λείπουν τα σχετικά επιχειρήματα. Η στάση τους είναι επίσης υποκριτική, αφού, ενώ αδικούν την πόλη, ομιλούν περί δικαιοσύνης (δάσκαλε που δίδασκες και νόμο δεν εκράτεις). Τα ανωτέρω τεκμηριώνονται (§26-27) με τα παραδείγματα των Βυζαντίων και του Μαυσώλου-Αρτεμισίας.
    3. Βυζάντιον: Αποικία των Μεγαρέων στη θέση που ιδρύθηκε αργότερα η Κωνσταντινούπολις. Μέλος της Α' Αθην. Συμμαχίας, ήταν από τις πόλεις που αργότερα προκάλεσαν τον Συμμαχικό πόλεμο και τη διάλυση της Β' Αθην. Συμμαχίας (βλ. §3).
Βυζάντιον
    4.Χαλκηδών: Αποικία των Μεγαρέων στην Προποντίδα απέναντι από το Βυζάντιο (στην Ασιατική ακτή). Επί του Δαρείου ανήκε στο Περσικό κράτος. Αργότερα έγινε μέλος της Α' Αθην. Συμμαχίας. Ο Δημ. σημειώνει εδώ ότι ανήκει στον Μ. Βασιλέα, σύμφωνα προφανώς με τον όρο της Ανταλκιδείου ειρήνης «τὰς ἐν Ἀσίᾳ πόλεις ἑαυτοῦ (του βασιλέως) εἶναι».
Χαλκηδών
    5. Σηλυμβρία: Αποικία επίσης των Μεγαρέων δυτικότερα του Βυζαντίου, στην Προποντίδα. Υπήρξε και αυτή μέλος της Α' Αθην. Συμμαχίας. Το Βυζάντιο είχε επέμβει στην πόλη αυτή παρά τον όρο της Ανταλκιδείου ειρήνης «τὰς... ἑλληνίδας πόλεις καὶ μικρὰς καὶ μεγάλας αὐτονόμους ἀφεῖναι». Τον ίδιον όρο παρέβησαν ο Μαύσωλος και η Αρτεμισία, καίτοι υπήκοοι και δούλοι του Βασιλέως, ο οποίος είχε διατυπώσει το κείμενο της ειρήνης.
    6. Αναφέρεται στους αγώνες εναντίον των Περσών κατά και μετά τους Μηδικούς πολέμους.
    7. Ο Δημ. εμμέσως και με κάποια ειρωνεία υποδεικνύει ότι στο Βυζάντιο και την Αλικαρνασσό υπάρχει περισσότερος πατριωτισμός και καθόλου ευαισθησίες έναντι των συνθηκών όπως αυτές που επιδεικνύουν οι πολιτικοί του αντίπαλοι στην Αθήνα. Αλλά, και αν διατυπώνονταν παρόμοιοι προβληματισμοί, κανείς δεν θα είχε τη διάθεση εκεί να πεισθεί στις αντίστοιχες εισηγήσεις, όπως εξ άλλου αποδεικνύουν τα πράγματα.
    8. Ο Δημ. υποστηρίζει ότι μια επέμβαση των Αθηναίων στη Ρόδο σε περίοδο ειρήνης δεν προσκρούει στο δίκαιο, δηλ. στη νομιμότητα των συνθηκών. Φαίνεται όμως ν' αποφεύγει μια λεπτομερή ανάλυση των απόψεών του, ίσως διότι τα «ἐκ τοῦ δικαίου» επιχειρήματά του δεν ήσαν ισχυρά. Ενδεχομένως θα επαναλάμβανε όσα είπε στις §§8-10 και την εκτίμηση ότι με την πράξη αυτή οι Αθηναίοι θα θεωρηθούν «προστάται τῆς πάντων ἐλευθερίας» (§30).
    9. Παρά το ότι μόλις στην προηγούμενη φράση έχει αποφανθεί ότι οι Αθηναίοι έχουν το δικαίωμα να αποκαταστήσουν το δημοκρατικό πολίτευμα στη Ρόδο, επιχειρεί, ίσως διότι δεν διαθέτει ισχυρά επιχειρήματα, μια απροσδόκητη επίθεση κατά των αντιπάλου του «ἐκ τοῦ ἀντιθέτου», παραδέχεται δηλαδή ότι μπορεί και να έχουν δίκιο! Και στην περίπτωση όμως αυτή, που η επέμβαση στη Ρόδο θα αποτελούσε πράγματι παράβαση των νομίμων, προτρέπει τους Αθηναίους να την επιχειρήσουν, διότι, οι Βυζάντιοι και η Αρτεμισία έχουν ήδη παραβιάσει τις συνθήκες και όλοι οι άλλοι (υπερβολή!) ετοιμάζονται να τις παραβούν, αν μπορέσουν. Με άλλα λόγια υποστηρίζει ότι, αφού όλοι οι άλλοι(!) παρανομούν, πρέπει και οι Αθηναίοι επίσης να παρανομήσουν.
    10. Την παραίνεση αυτή προσπαθεί να τη στηρίξει με δύο τρόπους. Πρώτον με το «ηθικό» επιχείρημα της ντροπής. Είναι ανανδρία και επομένως «αἰσχρόν» (αἶσχος-αἰσχύνη) οι Αθηναίοι να μεταμφιέζουν την αδράνειά τους σε προσήλωση στο γράμμα των συνθηκών. Εδώ βέβαια υπαινίσσεται πως η προσήλωση των αντιπάλων του ρητόρων στο δίκαιο («τὰ δίκαια προτείνεσθαι») είναι υποκριτική.
Το δεύτερο επιχείρημα είναι μια γνώμη στην οποίαν προσπαθεί να δώσει γενική ισχύ, καθώς θεωρεί ότι επαληθεύεται σε όλες τις περιπτώσεις από την πραγματικότητα: «ὁρῶ γὰρ ἅπαντας πρὸς τὴν παροῦσαν δύναμιν τῶν δικαίων ἀξιουμένους» (διαπιστώνω ότι όλοι γενικώς εξασφαλίζουν το δίκιο τους ανάλογα με τη δύναμη που διαθέτουν). Η κυνική αυτή παραδοχή δεν διατυπώνεται βέβαια μόνον εδώ. Την είχαν διακηρύξει πολύ πιο νωρίς κάποιοι από τους σοφιστές δεχόμενοι ότι «δίκαιόν ἐστι τὸ τοῦ κρείττονος (του ισχυροτέρου δηλ.) συμφέρον». Αυτή τη διαλυτική της κοινωνίας αρχή την είχε απορρίψει ο Σωκράτης ο οποίος εδίδαξε ότι η εφαρμογή της δικαιοσύνης δεν επιδέχεται εξαιρέσεις («οὐδαμῶς δεῖ ἀδικεῖν») και βέβαια την απορρίπτει η χριστιανική ηθική διδασκαλία.
    11. Τη «ρεαλιστική» αυτή άποψη για τον υποκειμενικό χαρακτήρα της δικαιοσύνης, όπως εφαρμόζεται στα κείμενα των συνθηκών, ο Δημ. σπεύδει να τη στηρίξει με το παράδειγμα των δύο συνθηκών ειρήνης που υπέγραψαν οι Έλληνες με τον Μ. Βασιλέα. Αυτές είναι η Καλλίειος και η Ανταλκίδειος. Επισημαίνει λοιπόν ότι οι δύο συνθήκες δεν έκριναν ως δίκαια τα ίδια πράγματα, αλλά οι ρυθμίσεις έγιναν από αυτούς που είχαν τη δύναμη να τις υπαγορεύσουν.
Η Καλλίειος ή Κιμώνειος ειρήνη (449 π.Χ.) είχε συναφθεί μεταξύ του Μ. Βασιλέως και των Αθηναίων ως αρχηγών της Συμμαχίας της Δήλου (Α' Αθην. Συμμαχία). Με τη συνθήκη αυτή είχε εξασφαλισθεί, πλην των άλλων, και η αυτονομία των Ελλην. πόλεων της Μ. Ασίας.
Η Ανταλκίδειος ή Βασίλειος ειρήνη (387 π.Χ.) η οποία είχε επιβληθεί από τον Μ. Βασιλέα με τη συναίνεση των Λακεδαιμονίων προέβλεπε στο σημείο αυτό ακριβώς τα αντίθετα. Είναι χαρακτηριστικό ότι το κείμενό της αρχίζει με την επίκληση του δικαίου: «Ἀρταξέρξης βασιλεὺς νομίζει δίκαιον τὰς μὲν ἐν τῇ Ἀσίᾳ πόλεις ἑαυτοῦ εἶναι...»! Οι όροι της ειρήνης αυτής είχαν χαρακτηρισθεί ως «προστάγματα» και η σύμπραξη των Λακεδαιμονίων ως εθνική μειοδοσία. Ο Δημ. επισημαίνει το γεγονός ότι τα ίδια πράγματα εθεωρήθησαν άλλοτε δίκαια και άλλοτε όχι.
    12. Πριν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «των Ελληνικών πόλεων τα δίκαια τα καθορίζουν οι ισχυροί εις βάρος των αδυνάτων» σπεύδει να αμβλύνει την εντύπωση από αυτή την κυνική δήλωση διευκρινίζοντας ότι το «δίκαιο του ισχυροτέρου» ισχύει στις διεθνείς, όπως θα λέγαμε σήμερα, σχέσεις και όχι στις διαπροσωπικές ή στις σχέσεις των πολιτών προς την πολιτεία όπου οι νόμοι εξασφαλίζουν την ισοπολιτεία μεταξύ ισχυρών και αδυνάτων.
Μολονότι και το τελευταίο αυτό πολλές φορές αμφισβητείται, οι Αθηναίοι εγνώριζαν, ως πολίτες μεγάλης δυνάμεως, ότι πράγματι η δημοκρατική αντιμετώπιση των πολιτών μέσα στην Αθηναϊκή πολιτεία δεν μπορούσε να επεκταθεί π.χ. στις σχέσεις της με τους συμμάχους. Η εξουσία των ισχυρών πόλεων που ήσαν επί κεφαλής των συμμαχιών κατέληγε πάντοτε να γίνεται δεσποτική και άδικη. Πράγματι το δίκαιο μπορεί ευκολότερα να εφαρμοσθεί στο εσωτερικό των κρατών παρά στη χαλαρή διεθνή κοινότητα όπου, και όταν υπάρχουν κάποιοι γενικοί διεθνείς κανόνες δικαίου, είναι δύσκολο να εφαρμοστούν, ακόμη και όταν (σπανίως) υφίσταται το αρμόδιο διεθνές δικαστήριο, του οποίου όμως οι αποφάσεις δεν είναι εκτελεστές παρά μόνον αν ευνοούν τα συμφέροντα των ισχυρών. Ανεξαρτήτως λοιπόν του τι είναι ορθό να γίνεται, ο Δημ. δεν κάνει λάθος, όταν διαπιστώνει ότι στις διεθνείς σχέσεις το «δίκαιο» το καθορίζουν πολιτικά και όχι ηθικά ή νομικά κριτήρια. Αυτό εξ άλλου έχει διδάξει και η πείρα τους ακροατές του.
    13. Η Εκκλησία του Δήμου ήταν αρμόδια ν' αποφασίζει περί πολέμου και ειρήνης. Ο Δημ. πιστεύει, όπως δήλωσε προηγουμένως (§28) ότι η επέμβαση στη Ρόδο είναι δίκαιη, αλλά, σύμφωνα με το σκεπτικό της προηγουμένης φράσεως, το δίκαιο μπορεί να το καθορίσει και η απόφαση του Δήμου μιας ισχυρής πόλεως όπως η Αθήνα.
    14. Και στο προοίμιο του κειμένου αυτού και σε άλλα κείμενά του ο Δημ. επισημαίνει το γεγονός ότι οι Αθηναίοι της εποχής του, μολονότι γνωρίζουν ή και αποφασίζουν το ορθό, όμως αδρανούν και εφησυχάζουν φοβούμενοι κόπους, κινδύνους και έξοδα. Είναι αυτά προφανώς συμπτώματα παρακμής μιας πόλεως της οποίας οι πολίτες λίγο πριν από την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) χαρακτηρίζονταν από τους αντιπάλους των νεωτεριστές, ταχύτατοι στη σύλληψη και εκτέλεση των σχεδίων, τολμηροί, αισιόδοξοι, ριψοκίνδυνοι, ακαταπόνητοι, ανικανοποίητοι που δεν ησυχάζουν ποτέ ούτε τους άλλους αφήνουν σε ησυχία (Θουκ. Α, 70).
    15. Ο Δημ. εκφράζει την αντίθεσή του στην απομονωτική πολιτική της μη επεμβάσεως που επικράτησε μετά τον Συμμαχικό πόλεμο. Φλογερός πατριώτης πιστεύει ότι οι Αθηναίοι, παρά την απογοητευτική εικόνα που παρουσιάζουν, μπορούν να ανασυστήσουν την παλαιά ναυτική τους ηγεμονία και ότι η περίπτωση της Ρόδου είναι μια λαμπρή ευκαιρία προς την κατεύθυνση αυτή. Μια επέμβαση για την αποκατάσταση της δημοκρατίας εκεί θα δώσει το μήνυμα ότι οι Αθηναίοι εξακολουθούν να είναι, όπως και πριν έναν αιώνα, οι εγγυητές της ελευθερίας και της δημοκρατίας οι οποίες κινδυνεύουν από τους βαρβάρους και τους ολιγαρχικούς.
    16. Οι ρήτορες πάντοτε προσπαθούν να είναι ευχάριστοι στους ακροατές και, όταν κάποτε τους επικρίνουν, σπεύδουν αμέσως να τους κολακεύσουν. Ο Δημ. εδώ επικρίνει τους Αθηναίους ότι αδρανούν και διαπράττουν σφάλματα, συγχρόνως όμως τους ικανοποιεί αποδίδοντας την ευθύνη στους κακούς συμβούλους τους οποίους μόνοι αυτοί απ' όλους τους ανθρώπους (υπερβολή) έχουν ν' αντιμετωπίσουν.
    17. Η πολιτική ζωή μέσα στη δημοκρατική πολιτεία είναι ένας διαρκής αγώνας, η συνέλευση είναι ένας στίβος όπου υπάρχουν νίκες και πτώσεις και όπου η ορθή απόφαση δεν λαμβάνεται χωρίς αντιδράσεις (βλ. και σημ. 19).
    18. Ο Δημ. επιτίθεται εναντίον των αντιπάλων του τους οποίους κατηγορεί, ούτε λίγο ούτε πολύ, για εσκεμμένη προδοτική συμπεριφορά. Τους θεωρεί πέμπτη φάλαγγα των εχθρών μέσα στην πόλη, τροχοπέδη στη λήψη ορθών αποφάσεων. Δεν είναι σαφές ποιους ακριβώς εννοεί. Ενδεχομένως αναφέρεται στη μετριοπαθή φιλειρηνική πολιτική παράταξη του Ευβούλου η οποία πρωταγωνιστεί στην πολιτική σκηνή από το 355 μέχρι το 346 π.Χ. Ο Εύβουλος φρόντισε για την εσωτερική οργάνωση και την οικονομική ανόρθωση της πόλεως χωρίς όμως να παραμελήσει τον εξοπλισμό της. Ο Δημ. διαφοροποιείται από τη φιλειρηνική πολιτική του Ευβούλου το 352 π.Χ. με τον λόγο του «Ὑπὲρ Μεγαλοπολιτῶν».
    19. «χωρίς αντίδραση»· στο κείμενο «ἀκονιτεί». Η λέξη παραπέμπει στους αθλητικούς αγώνες μέσα στην κόνιν (σκόνη) της κονίστρας. «Ἀκονιτεί» σημαίνει χωρίς να σκονιστεί ο αθλητής, δηλ. χωρίς αγώνα. Και σήμερα χρησιμοποιούμε την ίδια μεταφορά μιλώντας για «πολιτική κονίστρα».
    20. Κατηγορεί τους πολιτικούς του αντιπάλους ότι χρηματίζονται από τους εχθρούς της πόλεως οι οποίοι έτσι τους υπαγορεύουν την πολιτική που ακολουθούν. Είναι πασίγνωστο ότι και οι Πέρσες και ο Φίλιππος Β' χρησιμοποιούσαν συχνά τις «αργυρές λόγχες» όπου δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τις σιδερένιες. Πάντως εκτοξεύει τη φοβερή αυτή κατηγορία με την επιφύλαξη που εκφράζουν στο κείμενο τα επιρρήματα «ἴσως» και «μάλιστα», διότι προφανώς, κι αν αυτό αληθεύει, δεν μπορεί να το αποδείξει. Η τακτική αυτή, της σπιλώσεως των αντιπάλων, δεν είναι άγνωστη βέβαια στη σύγχρονη προπαγάνδα που γνωρίζει ότι η επαναλαμβανόμενη κατηγορία, κι αν ακόμη δεν πείσει, αφήνει όμως στις ψυχές των ακροατών τη σκιά της αμφιβολίας.
    21. Επιρρίπτει στους Αθηναίους την ευθύνη για την παρουσία στην πολιτική σκηνή ολιγαρχικών και κυρίως διότι αυτοί πολιτεύονται «ἀδεῶς», δηλ. χωρίς τον φόβο της τιμωρίας. Αυτοί και λόγω των φρονημάτων τους δεν ευνοούν προφανώς την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη Ρόδο. Πολίτες με ολιγαρχικά φρονήματα υπήρχαν στην Αθήνα και είναι γνωστόν ότι η πόλη δοκίμασε την πικρή γεύση της ολιγαρχίας (Τετρακόσιοι-Τριάκοντα) τα τελευταία χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η πολιτική παράταξη του Ευβούλου που επικρατεί στην Αθήνα κατά την περίοδο της εκφωνήσεως του παρόντος λόγου περιλαμβάνει στους κόλπους της συντηρητικούς δημοκράτες, αλλά και μετριοπαθείς ολιγαρχικούς. Ο Δημ. επισημαίνει εδώ το γεγονός ότι η δημοκρατία γίνεται πολλές φορές θύμα καταχρήσεως των βασικών της αρχών, της ισότητας, της ελευθερίας, της ανεκτικότητας και της επιείκειας. Αυτό συμβαίνει, όταν δεν αυτοπροστατεύεται, αλλά από υπερβολική ανοχή ή ολιγωρία γίνεται ακουσίως σύμμαχος των εχθρών της, εσωτερικών και εξωτερικών. Αυτοί χρησιμοποιούν ως όπλα τις βασικές της αρχές για να τη φθείρουν. Ο ρήτορας εξακολουθεί να κολακεύει τους ακροατές του κατηγορώντας τους! Τους επιπλήττει: Είστε καλοί και γι' αυτό σας εκμεταλλεύονται!
    22. Κατά τον ρήτορα οι «πολιτευόμενοι ὀλιγαρχικῶς» πρέπει να θεωρηθούν λιποτάκτες, διότι έχουν εγκαταλείψει την πατροπαράδοτη δημοκρατική παράταξη, όπως ακριβώς οι οπλίτες που εγκαταλείπουν την παράταξη στη μάχη. Τιμωρία της λιποταξίας στη μάχη ήταν η «ἀτιμία», η στέρηση δηλ. των πολιτικών δικαιωμάτων. Ο Δημ. ζητεί από τους Αθηναίους να καταστήσουν τους «ὀλιγαργικῶς πολιτευομένους», ως λιποτάκτες της δημοκρατίας, «ἀτίμους τοῦ συμβουλεύειν», να τους αφαιρέσουν δηλ. το δικαίωμα του λόγου στις συνελεύσεις. Πρόκειται βέβαια για αντιπολιτευτικό πυροτέχνημα, όπως το «δεν δικαιούσθε να ομιλείτε» που πολλές φορές ακούγεται στις σύγχρονες πολιτικές αντιπαραθέσεις. Προφανώς δεν πρέπει να δεχθούμε χωρίς επιφυλάξεις και τον χαρακτηρισμό όλων των αντιπάλων του ως ολιγαρχικών.
    23. Η φράση «τοὺς αὐτοὺς ἐχθροὺς καὶ φίλους νομίζειν» επαναλαμβάνεται τυπικά σε όλες τις συνθήκες συμμαχιών. Μορφή λιγότερο στενής συμμαχίας ήταν η «ἐπιμαχία», συνθήκη δηλ. μεταξύ δύο κρατών που υποχρέωνε τα συμβαλλόμενα μέρη σε αμοιβαία βοήθεια μόνον στην περίπτωση επιθέσεως εναντίον τους.

 

Δαρεικός με παράσταση τοξότη, το όπλο της Περσικής διπλωματίας (Εκδοτ. Αθηνών). Το 394 π.Χ. οι Πέρσες, δωροδοκώντας Αθηναίους και Θηβαίους δημαγωγούς, εδημιούργησαν αντιπερισπασμό κατά της Σπάρτης και ανάγκασαν τον Αγησίλαο να εγκαταλείψει την εκστρατεία του στη Μ. Ασία. Τότε αυτός είπε χαριτολογώντας: «Μυρίοις τοξόταις ὑπὸ βασιλέως ἐξελαύνομαι τῆς Ἀσίας». Δαρεικός

 

 

ΑσκήσειςΕικόνα

  1. Η λέξη «ΝΟΜΙΜΟΝ», επισημαίνουν πολλοί, είναι καρκινική, είναι δυνατόν δηλ. να την αναγνώσουμε από τ' αριστερά προς τα δεξιά και αντιστρόφως με το ίδιο αποτέλεσμα. Θα μπορούσε η ειρωνική αυτή παρατήρηση ν' αποτελέσει σχόλιο των όσων λέγει ο Δημ. στην §25 και γιατί; Ποια είναι η άποψη της σοφιστικής (βλ. Εισαγωγή) για το ίδιο θέμα;
  2. Στις παραγρ. 28-29 αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της σχέσεως θετού και φυσικού δικαίου, νομιμότητας δηλ. και δικαιοσύνης. Ποια θα ήταν η απάντηση της Αντιγόνης σ' αυτόν τον προβληματισμό; (Βλ. Σοφοκλ. Ἀντιγόνη, στ. 449-457).
  3. Πώς θα εξηγούσε ο Δημ. το γεγονός ότι οι αποφάσεις του O.Η.Ε. εφαρμόστηκαν πρόσφατα στην περίπτωση της εισβολής του Ιράκ στο Κουβέιτ, όχι όμως και στην αντίστοιχη περίπτωση της εισβολής των Τούρκων στην Κύπρο;
  4. Ο Δημ. στις παραγρ. 32-33 (βλ. και σημ. 22) σε μια έκρηξη αγανακτήσεως ζητεί από τους Αθηναίους να μην κάνουν διάκριση μεταξύ πολίτη και οπλίτη, εκστρατείας και πολιτικής δράσεως. Ουσιαστικώς ζητεί να φιμωθούν οι αντίπαλοι του «ολιγαρχικοί». Νομίζετε ότι είναι δημοκρατική η «απαίτηση» αυτή; Πώς αντιμετωπίζουμε τα ζητήματα αυτά σήμερα στο δημοκρατικό μας πολίτευμα; Ποια σκοπιμότητα νομίζετε πως εξυπηρετούν παρόμοια ρητορικά «πυροτεχνήματα»;
  5. Ο Δημ. χρησιμοποιεί πολύ συχνά το σχήμα της αντιθέσεως με το οποίο το νόημα γίνεται εναργέστερο. Στην τελευταία ημιπερίοδο της §33 υπάρχει μια χαρακτηριστική αντίθεση. Να αντιστοιχίσετε τις έννοιες των δύο σκελών της αντιθέσεως όπως υποδεικνύει το σχήμα:
τῶν μὲν συμμάχων   τῶν δὲ πολιτευόμενων
τὸν αὐτὸν ἐχθρὸν καὶ φίλον line οὓς ἴστε ᾑρημένους
τοὺς ὀμωμοκότας κρινεῖν τοὺς τῆς πόλεως ἐχθρούς
νομίζετ'   τούτους πιστοτάτους
εὐνουστάτους   ἡγεῖσθε

 

Κωμικογράφημα
Κωμικογράφημα