| 963-964. |
τί δρῶμεν;.... λόγοις· ο χορός, που απηχεί τη φωνή και τη διάθεση του κυρίου του, επαναλαμβάνει το τί δρῶμεν του αρχηγού του (στ. 908). Συναπηχεί όμως και μία αλλαγή ήθους και πάθους του Νεοπτόλεμου και του Φιλοκτήτη στη μεταξύ τους συμπεριφορά (Κ. Βουρβέρης). |
| 965. |
οἶκτος δεινὸς ἐμπέπτωκέ τις· η συναισθηματική ένταση είναι φανερή· ο Νεοπτόλεμος νιώθει να τον κατακλύζει ένας σφοδρός οίκτος για τον Φιλοκτήτη, όμοιος με τον οίκτο που ένιωσε η Δηιάνειρα για την Ιόλη στο άλλο δράμα του Σοφοκλή, τις Τραχίνιες (σχ. 298).
|
| 967-968. |
ἐλέησον, ὦ παῖ.... ἐμέ· ο Φιλοκτήτης χαρακτηρίζει την έως τώρα στάση του Νεοπτόλεμου με τα λόγια που χρησιμοποίησε και ο ίδιος ο έφηβος αντιδρώντας στην πρόταση του Οδυσσέα (στ. 86 κ.ε.).
|
| 971-973. |
οὐκ εἶ κακός.... ὅπλα· ο Φιλοκτήτης θεωρεί ότι η συγκεκριμένη συμπεριφορά του Νεοπτόλεμου δεν οφείλεται στη φύση του, που δεν είναι κακή, αλλά στους κακούς δασκάλους. Δε γνωρίζει όμως και ποιοι είναι αυτοί, κάτι που δε θα βραδύνει να συμβεί. Πάντως με τα λόγια του ο ήρωας είναι σαν να παρακαλεί τον Νεοπτόλεμο να του δώσει πίσω το τόξο, ενώ ο ίδιος έχει τη διάθεση να ξεχάσει όλα όσα συνέβησαν ως τώρα. |
| 974-975. |
ὦ κάκιστ' ἀνδρῶν πάλιν; Από θεατρική άποψη, ο Νεοπτόλεμος κινείται προς τον Φιλοκτήτη, για να του παραδώσει το τόξο. Τότε όμως επεμβαίνει απότομα ο Οδυσσεύς, που πρέπει να υποθέσουμε ότι έχει επιστρέψει και παρακολουθεί αθέατος τη σκηνή. |
| 976. |
οἴμοι, τίς ἀνήρ; Στο εξής και για μεγάλο διάστημα ο Νεοπτόλεμος σωπαίνει και μένει άπρακτος. Κρατεί το τόξο και δεν το παραδίδει ούτε στον Φιλοκτήτη, που τον ικετεύει, ούτε στον Οδυσσέα, που τον διατάσσει. |
| 977. |
Ὀδυσσέως.... ὃν εἰσορᾷς· το νόημα είναι: «μπορείς όχι μόνο να μ' ακούσεις, αλλά και να με δεις τώρα». Έτσι, ο Φιλοκτήτης βρίσκεται ξαφνικά αντιμέτωπος με τον άνθρωπο που μισούσε ως θανάσιμο εχθρό του. |
| 978-979. |
οἴμοι.... ὅπλων· ο έντονος διάλογος μεταξύ των δύο ανδρών, που από την πλευρά του Οδυσσέα θυμίζει την αντιλογική δεξιοτεχνία των σοφιστών, αντιπαραθέτει σκληρότητα στη σκληρότητα. Ο Φιλοκτήτης κατανοεί τώρα ότι ο Οδυσσεύς ήταν ο κακός δάσκαλος του εφήβου· αυτός είναι και ο ηθικός αυτουργός της απάτης. Άρα στην πραγματικότητα ο γιος του Λαέρτη του στέρησε τα όπλα και όχι ο Νεοπτόλεμος. |
| 981. |
ἀπόδος, ἄφες μοι, παῖ, τὰ τόξα· ο Νεοπτόλεμος εξακολουθεί να κρατεί το τόξο. |
| 983. |
ἅμ' αὐτοῖς - στελοῦσί σε· το πρώτο αναφέρεται στο τόξο, το δεύτερο στους ακόλουθους του Οδυσσέα. Στους στ. 982 και 983 ο Οδυσσεύς παρουσιάζεται ως αρχηγός που έχει το δικαίωμα, εκπροσωπώντας και τους άλλους αρχηγούς των Αχαιών, να ασκήσει βία ή να διατάξει τη χρήση βίας. |
| 986-988. |
ὦ Λημνία χθών.... βία; Ο Φιλοκτήτης επικαλείται τη χώρα και τον προστάτη της Ήφαιστο. |
| 989-990. |
Ζεύς ἐσθ',... ὑπηρετῶ δ' ἐγώ· ο Οδυσσεύς, κατονομάζοντας τρεις φορές τον Δία, βεβαιώνει ότι εκείνος του ανέθεσε την αποστολή. Και ο λόγος του είναι ειλικρινής, γιατί ενεργεί σύμφωνα με την προφητεία, την οποία θεωρούσαν οι αρχαίοι ως εκδήλωση της βούλησης του Δία. |
| 992. |
θεοὺς προτείνων τοὺς θεοὺς ψευδεῖς τίθης· πρόθεση του Φιλοκτήτη δεν είναι να προσβάλει τον Δία, αλλά έμμεσα να υποδείξει στον μισητότατο (= ὦ μῖσος) εχθρό του ότι δεν επιτρέπεται να παρουσιάζει ψεύτες τους θεούς, προκειμένου να δικαιολογήσει τα δικά του ψεύδη. |
| 995-996. |
οἴμοι τάλας.... οὐδ' ἐλευθέρους· χαρακτηριστική ειρωνεία με την οποία αυτοταπεινώνεται ο Φιλοκτήτης. |
| 997-998. |
οὔκ, ἀλλ' ὁμοίους.... βίᾳ· όμοιος με τους άριστους από τους Αχαιούς και σε συνεργασία μαζί τους, ο Φιλοκτήτης είναι πεπρωμένο να κυριεύσει και να κατασκάψει την Τροία. Απ' αυτά τα λόγια φαίνεται ότι ο Οδυσσεύς δε μεταχειρίζεται μόνο τη βία, αλλά και την πειθώ, επιχειρώντας να κεντρίσει και τη φιλοδοξία του ήρωα. |
| 999-1002. |
οὐδέποτέ γ'.... πεσών· ο σκοπός του Οδυσσέα όχι μόνο απέτυχε, αλλά έφερε και το αντίθετο αποτέλεσμα: ο Φιλοκτήτης απειλεί να γκρεμιστεί από τους βράχους. Κατά τον Webster, το ύψος του εκκυκλήματος και τα σκαλοπάτια, που οδηγούν από την ορχήστρα στη σκηνή, δημιουργούν τους βράχους του σκηνικού. |
| 1003. |
ξυλλάβετέ.... τάδε· ο αμετάπειστος και ανένδοτος Φιλοκτήτης συλλαμβάνεται από τους ανθρώπους του Οδυσσέα. |
| 1004-1044. |
Ύστερα από τους σύντομους λεκτικούς διαξιφισμούς, οι οποίοι αύξησαν τη συναισθηματική ένταση και την αγωνία των θεατών, η αντιδικία Φιλοκτήτη και Οδυσσέα συνεχίζεται με εκτενείς αντιλογικές ρήσεις. Με τον τρόπο αυτό ο ποιητής δίνει την ευκαιρία σε καθέναν από τους συνομιλητές να εκθέσει με άνεση την επιχειρηματολογία του, αλλά και στους θεατές τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν με ηρεμία την εξέλιξη του μύθου. |
| 1004-1005. |
ὦ χεῖρες..... συνθηρώμεναι· με τη νευρὰν εννοείται το τόξο (το μέρος αντί του όλου). Το νόημα των λόγων του Φιλοκτήτη είναι: «τα χέρια μου είναι το θήραμα του Οδυσσέα, γιατί δεν μπορούν μ' αυτό το τόξο να τον πλήξουν, τώρα που τόλμησε να τα συλλάβει». |
| 1006. |
ὦ μηδὲν ὑγιὲς φρονῶν· οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν αυτή τη φράση στις περιπτώσεις δόλου (πρβλ. Ευριπ. Ἀνδρομ. στ. 448). |
| 1007. |
οἷ' αὖ μ' ὑπῆλθες· το ρ. ὑπέρχομαι έχει την έννοια: εμφανίζομαι σε κάποιον κρυφά, άρα τον εξαπατώ (πρβλ. Σοφ. Ο. Τ. στ. 386). Στη συνέχεια του λόγου του ο Φιλοκτήτης θα παρουσιάσει το ήθος του Οδυσσέα και τον τρόπο με τον οποίο αυτός και οι Ατρείδες τον εξαπάτησαν. |
| 1009. |
ἀνάξιον μὲν σοῦ, κατάξιον δ' ἐμοῦ· αυτά τα λόγια δείχνουν καθαρά πώς άλλαξαν οι σχέσεις στην πορεία του έργου. Η φύση του Νεοπτόλεμου, που είναι αγαθή (στ. 971), τον δένει με τον Φιλοκτήτη και όχι με τον Οδυσσέα. Έτσι προβάλλουν και οι δύο ως ηθικοί και γενναίοι. |
| 1010-1012. |
ὃς οὐδὲν ᾔδει.... ἐγὼ 'παθόν· ο Φιλοκτήτης παρουσιάζει τον Νεοπτόλεμο ως ένα άβουλο και πειθήνιο όργανο, που εκτελούσε μόνο τις διαταγές του Οδυσσέα και έχει τώρα μετανιώσει για ό,τι έπραξε εις βάρος του Φιλοκτήτη. |
| 1013-1015. |
ἀλλ' ἡ κακή.... σοφόν· όπως φαίνεται από ολόκληρο το έργο, ο Σοφοκλής ασχολείται πολύ σ' αυτό με τη σχέση ανάμεσα στη φύση, την αγωγή και την πράξη. |
| 1016-1017. |
καὶ νῦν.... τῆσδε· οι λόγοι αυτοί δεν αποδίδουν ένα γεγονός αλλά τον φόβο του Φιλοκτήτη μήπως ο Οδυσσεύς τον οδηγήσει δεμένο στην Τροία. |
| 1018. |
ἄφιλον ἐρῆμον ἄπολιν, ἐν ζῶσιν νεκρόν· τετραπλό ασύνδετο με σημαντική εκφραστική δύναμη. Το αποτέλεσμα, να θεωρεί δηλ. ο Φιλοκτήτης τον εαυτό του νεκρό, προκύπτει από την οδυνηρή κατάσταση στην οποία βρίσκεται.
|
| 1018-1024. |
φεῦ. ὄλοιο..... ὑπηρετεῖς· η κατάρα που ξεστομίζει ο Φιλοκτήτης εναντίον του Οδυσσέα είναι σύμφωνη με την αρχαιοελληνική ηθική, που υπαγορεύει την αγάπη στους φίλους και το μίσος προς τους εχθρούς. Για την προσβολή που αντιπροσωπεύει ο γέλως του εχθρού βρίσκουμε το παράλληλο στον Αἴαντα: οἴμοι γέλωτος, οἷον ὑβρίσθην ἄρα (στ. 367). |
| 1025-1028. |
καίτοι σὺ μέν.... κεῖνοι δὲ σέ· ο Σοφοκλής στην τραγωδία του Ὀδυσσεύς Μαινόμενος, που δεν έχει διασωθεί, παρουσιάζει τον Οδυσσέα να υποκρίνεται τον τρελό, προκειμένου να μη λάβει μέρος στην τρωική εκστρατεία. Η ιστορία περιλαμβάνεται στα Κύπρια Ἔπη και έχει ως εξής: όταν οι Έλληνες ετοιμάζονταν να εκστρατεύσουν, ο Οδυσσεύς, προσποιούμενος τον τρελό, όργωνε το χωράφι του, έχοντας ζέψει στο άροτρο ένα βόδι και έναν ημίονο. Τότε ο Παλαμήδης αποκάλυψε την απάτη του ρίχνοντας τον μικρό Τηλέμαχο μπροστά στο άροτρο, γεγονός που υποχρέωσε τον δήθεν τρελό Οδυσσέα να σταματήσει, δείχνοντας τον πραγματικό εαυτό του. Η έννοια των λόγων εδώ είναι: εσύ εξαναγκάστηκες να 'ρθεις. Εγώ, αντίθετα, ήλθα εθελούσια με επτά καράβια (πρβλ. Ομ. Ἰλ. Β,719)· και όμως οι Ατρείδες ευνοούν εσένα τον απατεώνα και καταδιώκουν εμένα τον πρόθυμο στρατιώτη. |
| 1029-1030. |
καὶ νῦν τί μ' ἄγετε.... πάλαι· είναι εύλογη η απορία του Φιλοκτήτη: αφού για σας είμαι ένα τίποτα, ένας πεθαμένος, γιατί θέλετε βίαια να με σύρετε στην Τροία; |
| 1031-1034. |
πῶς, ὦ θεοῖς ἔχθιστε.... ἐκβαλεῖν ἐμέ· ο Φιλοκτήτης συνεχίζει ρωτώντας ειρωνικά: πώς θα μπορούν ο Οδυσσεύς και οι Ατρείδες να θυσιάζουν ήσυχοι, αν αυτός μεταφερθεί στην Τροία; Δε θα τους ενοχλούν άραγε οι κραυγές του και η δυσοσμία της πληγής του; |
| 1035-1044. |
κακῶς ὄλοισθ'.... τῆς νόσου πεφευγέναι· ο Φιλοκτήτης πιστεύει ότι, αν οι θεοί φροντίζουν για το δίκαιο, θα επιφυλάξουν κακό τέλος στον Οδυσσέα και τους Ατρείδες για τη συμπεριφορά τους απέναντί του. Τη βεβαιότητά του για τη θεία δικαιοσύνη την στηρίζει στο γεγονός ότι οι απεσταλμένοι των Αχαιών, κινούμενοι από κάποια θεϊκή παρόρμηση, ήλθαν στη Λήμνο, ύστερα από τόσα χρόνια, για χάρη ενός άθλιου και εγκαταλελειμμένου ανθρώπου. Αντιστρέφοντας έτσι τη θρησκευτική αιτιολογία του Οδυσσέα για το ταξίδι, την ερμηνεύει με βάση δικές του πεποιθήσεις για τη θεία δίκη και εκδίκηση. Και καταλήγει με την εξής καταπληκτική αποστροφή: αν δει την καταστροφή των εχθρών του, θα θεωρήσει ότι έχουν παρέλθει τα δεινά του. Συνδέει δηλ. τη θεραπεία του με την τέλεια εκμηδένιση των άσπονδων εχθρών του. |
| 1045-1046. |
βαρύς τε.... κακοῖς· την πείσμονα και αλύγιστη αποφασιστικότητα του Φιλοκτήτη επισημαίνει ο χορός.
|
| 1047-1051. |
πόλλ' ἂν λέγειν.... εὐσεβῆ· ο Οδυσσεύς υπερασπίζεται με λίγα λόγια τον εαυτό του. Τονίζει ότι μπορεί και προσαρμόζεται σε κάθε κατάσταση, υποδηλώνοντας ότι εναλλάσσει κατά περίπτωση την ενάρετη συμπεριφορά με τον δόλο ή τη βία. |
| 1052. |
νικᾶν.... ἔφυν· στην ουσία τα λόγια αυτά του Οδυσσέα αναιρούν τα προηγούμενα, γιατί όποιος θέλει πάντα να νικά, δεν μπορεί να είναι και δίκαιος. |
| 1054-1056. |
ἄφετε γὰρ αὐτόν.... ἔχοντες ταῦτ'· ο Οδυσσεύς, ανεξάρτητα αν σοβαρολογεί ή όχι με αυτή την απειλή, καταδικάζει έμμεσα τον Φιλοκτήτη σε θάνατο από πείνα, αφού ο ήρωας θα έχει στερηθεί τα όπλα του. Από άποψη θεατρικής οικονομίας με το ἐᾶτε μίμνειν «ο Σοφοκλής θέλει: α) τον Φιλοκτήτη μόνο του για τον κομμό του, β) τον Νεοπτόλεμο εκτός σκηνής, για να αλλάξει γνώμη» (Webster). |
| 1057. |
Τεῦκρος· ήταν αδελφός του Αίαντα του Τελαμώνιου και στον στρατό των Αχαιών διακρινόταν ως άριστος τοξότης (πρβλ. Σοφ. Αἴαν., 1120). |
| 1058-1059. |
ἐγώ θ'.... χερί· ο Οδυσσεύς καυχιέται ότι είναι εξίσου άριστος τοξότης με τον Φιλοκτήτη (πρβλ. Ομ. Ὀδ. θ, 219). |
| 1060. |
τὶ δῆτα..... πατῶν· ο Οδυσσεύς υποκρίνεται. Γνωρίζει ότι, κατά τον χρησμό, δεν απαιτούνται μόνο τα όπλα αλλά και ο ίδιος ο Φιλοκτήτης για την εκπόρθηση της Τροίας.
|
| 1061-1062. |
καὶ τάχ' ἄν.... ἔχειν· στο σχέδιο του Οδυσσέα περιλαμβάνεται και το κέντρισμα της φιλοδοξίας του Φιλοκτήτη. Ο γιος του Λαέρτη απειλεί ότι θα εμφανιστεί ο ίδιος με τα όπλα του Ηρακλή μπροστά στους Αργείους ως ο μέλλων πορθητής της Τροίας. |
| 1066-1067. |
ὦ σπέρμ' Ἀχιλλέως.... οὕτως ἄπει; Είναι χαρακτηριστικό το παράπονο που εκφράζει εδώ ο ήρωας. Ο Νεοπτόλεμος, η μοναδική του μέχρι πριν από λίγο ελπίδα, κρατεί το τόξο του και φεύγει αμίλητος. |
| 1068-1069. |
χώρει σύ.... διαφθερεῖς· ο Νεοπτόλεμος βρίσκεται κι αυτός σε δίλημμα. Φαίνεται μετανιωμένος, γιατί αφαίρεσε το τόξο από τον Φιλοκτήτη και αφήνει τώρα τον ήρωα άοπλο. Καθώς προχωρεί, λοιπόν, κοντοστέκεται. Ο Οδυσσεύς τον προτρέπει να προχωρήσει, φοβούμενος μήπως η θέα του εξαθλιωμένου Φιλοκτήτη τον συγκινήσει και αλλάξει γνώμη. |
| 1070-171. |
ἦ καὶ πρὸς ὑμῶν.... κοὐκ ἐποικτερεῖτέ με; Το ουσιαστικό νόημα των διαδοχικών εκκλήσεων του Φιλοκτήτη προς τον Οδυσσέα, τον Νεοπτόλεμο και, εδώ, προς τον χορό είναι η απόδοση σ' αυτόν του τόξου, αφού γνωρίζει ότι όλοι αυτοί επιστρέφουν τώρα πάλι στην Τροία. |
| 1074-1080. |
ἀκούσομαι μέν.... ὁρμᾶσθαι ταχεῖς· «ο Νεοπτόλεμος φεύγει μαζί με τον Οδυσσέα. Ότι δεν ενεργεί επιπόλαια το διαπιστώνουμε από τα ίδια του τα λόγια, όταν ζητεί να μείνει ο χορός των ναυτών δίπλα στον άρρωστο και εξακολουθεί να ελπίζει ότι ο ήρωας μπορεί ν' αλλάξει γνώμη» (Α. Lesky). Από άποψη θεατρικής οικονομίας οι ναύτες θα πάρουν μέρος στον λυρικό διάλογο του κομμού που ακολουθεί. Αλλωστε, όπως είναι γνωστό, ο χορός δεν μπορεί να εγκαταλείψει την ορχήστρα, πριν από το τέλος της τραγωδίας. |
