Σοφοκλέους Τραγωδίαι (Β Λυκείου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Α΄ Στάσιμο: στ. 676-729 Β΄ Στάσιμο: στ. 827-864 Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος
ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (730-826)

 

Πρόσωπα: Φιλοκτήτης-Νεοπτόλεμος

 

      Το σύντομο δεύτερο επεισόδιο αποτελείται από μία μόνο σκηνή. Οι δύο άνδρες βγαίνουν από τη σπηλιά και προχωρούν προς το καράβι. Ο Φιλοκτήτης καταλαμβάνεται από πόνους και βογγάει. Λίγο πριν πέσει σε λήθαργο εμπιστεύεται το τόξο στον Νεοπτόλεμο.

Συνέχεια Β΄ Επεισοδίου (βίντεο από παράσταση 1991) [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου]

730-731. ἕρπ', εἰ θέλεις.... ὧδ' ἔχῃ (προχώρει αν θες.... ξαφνιασμένος); Καθώς οι δύο άνδρες βγαίνουν από τη σπηλιά, ο Φιλοκτήτης καταλαμβάνεται από φρικτούς πόνους. Ο Νεοπτόλεμος φαίνεται ότι προς στιγμή αγνοεί την αιτία που ο ήρωας στέκεται αμίλητος και παραλυμένος.
732. ἆ ἆ ἆ ἆ (α! αα! α!)· είναι επιφωνήματα έντονου πόνου, παρά τη διάθεση του Φιλοκτήτη να κρύψει την κρίση της αρρώστιας του.
733-741. τί ἔστιν.... κυρῶν (τι τρέχει.... σ' ήβρε·)· μπροστά στον έκπληκτο Νεοπτόλεμο ξεδιπλώνονται: η απελπισμένη προσπάθεια του Φιλοκτήτη να κρύψει τον πόνο, η αγωνιώδης εγκαρτέρησή του και η επίκληση των θεών. Στις συνεχείς ερωτήσεις του Νεοπτόλεμου ο Φιλοκτήτης δε σιωπά, όπως ο νέος ισχυρίζεται (στ. 731, 740, 741), αλλά δε λεει κάτι συγκεκριμένο για τους πόνους του.
742-750. ἀπόλωλα, τέκνον.... ὦ παῖ (χάθηκα.... παιδί μου)· σε ολόκληρο το τμήμα είναι συχνές οι επαναλήψεις, που δείχνουν έντονη συγκίνηση, και τα επιφωνήματα με την παρήχηση του π, που είναι δηλωτικά των πόνων. Τελικά, ο Φιλοκτήτης αδυνατώντας να υποφέρει τους πόνους, παρακαλεί τον Νεοπτόλεμο να του ακρωτηριάσει το πόδι.
730-758. «Ο διάλογος είναι εξαιρετικά ταραγμένος: σύντομοι λόγοι εναλλάσσονται με μονόστιχα, που εδώ κι εκεί διακόπτονται από αντιλαβές, ενώ παρεμβάλλονται και διάφορα επιφωνήματα. Εδώ θα ήταν αδιανόητη μια αυστηρή στιχομυθία» (Α. Lesky).
   
759-760. ἰώ.... φανείς· ο Νεοπτόλεμος είναι ειλικρινής, όταν χρησιμοποιεί τον χαρακτηρισμό δύστηνε για τον Φιλοκτήτη. Λυπάται για τη συμφορά του και τη νέα εκδήλωση της κρίσης της αρρώστιας του και δεν είναι απλώς προσπάθεια προσεταιρισμού· το ήθος του νεαρού Νεοπτόλεμου και η εξέλιξη βέβαια των γεγονότων δικαιολογούν την ψυχική συμμετοχή του στο πάθος του Φιλοκτήτη.
761. βούλῃ..... σου· τα λόγια αυτά συνοδεύονται από την ανάλογη κίνηση του ηθοποιού επί σκηνής να βοηθήσει τον Φιλοκτήτη (έμμεση σκηνοθετική οδηγία).
766. σῷζ' αὐτὰ καὶ φύλασσε· ο Νεοπτόλεμος έχει τα τόξα, που του τα εμπιστεύεται ο ίδιος ο Φιλοκτήτης (τραγική ειρωνεία). Προετοιμάζεται έτσι η επόμενη σκηνή.
770. ἐκεῖνοι· εννοεί τον Οδυσσέα και τον Διομήδη· αυτούς φοβάται, απ' αυτούς νιώθει απειλούμενος. Η τραγικότητα του Φιλοκτήτη επιτείνεται από την τραγική ειρωνεία αυτής της τεχνικά άρτιας σκηνής: στη δύσκολη ώρα, που υποφέρει από την κρίση της αρρώστιας, τον απασχολεί έντονα η πιθανή απώλεια των όπλων του, η οποία μπορεί να μεθοδευτεί από τους εχθρούς του με κάποιο τέχνασμα (τῳ τέχνῃ). Αγνοεί βέβαια ο ήρωας ότι λίγο πριν ο ίδιος τους τα παρέδωσε με τη θέλησή του, πέφτοντας θύμα της απάτης τους.
773. κτείνας γένῃ· ο Φιλοκτήτης θεωρεί ότι η απώλεια των τόξων του ισοδυναμεί με θάνατο, επειδή μ' αυτά εξασφάλιζε την τροφή του και κέρδιζε την επιβίωση.
774-775. θάρσει.... πρόσφερε· η υπόσχεση του Νεοπτόλεμου αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την προώθηση του μύθου, καθώς δεσμεύεται ότι τα όπλα δεν πρόκειται να παραδοθούν σε κανέναν άλλο. Είναι πάντως φανερό ότι παραμένει προσηλωμένος στον βασικό στόχο, που είναι να κυριευθεί η Τροία με αυτά τα όπλα, όπως δηλώνει η φανερή αμφισημία της διατύπωσης: η πρόνοια είναι η φροντίδα, η έγνοια που έχει ο Νεοπτόλεμος, αλλά και η θεϊκή πρόνοια που έχει ορίσει τα όπλα αυτά να μη δοθούν σε άλλον εκτός από τον Φιλοκτήτη και τον Νεοπτόλεμο.
776. τὸν φθόνον δὲ πρόσκυσον· οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι είναι τὸ θεῖον φθονερὸν και γι' αυτό συνήθιζαν να λένε ότι προσκυνούν τὴν Νέμεσιν ἤ τὴν Ἀδράστειαν, όταν ευτυχούσαν, για να αποτρέψουν έτσι τον φθόνο των θεών (πρβ. Ἡροδ. 1, 32 «τὸ θεῖον πᾶν ἐὸν φθονερὸν» και Αἰσχ. Ἀγαμ. 904 «φθόνος δ' ἀπέστω»).
777. πολύπον' αὐτὰ· ο Φιλοκτήτης χαρακτηρίζει έτσι τα τόξα, γιατί τα θεωρεί υπεύθυνα για δυσκολίες του παρελθόντος. Αυτά συντρόφευαν τον Ηρακλή στους πολύμοχθους άθλους του, όπως και αυτόν στην εξορία του στη Λήμνο.
778. τῷ πρόσθ'.... κεκτημένῳ· εννοεί τον Ηρακλή.
779-781. ὦ θεοί.... πορσύνεται· οι στίχοι είναι δίσημοι· με το ταύτα ο Φιλοκτήτης υπονοεί τα τόξα, ενώ ο Νεοπτόλεμος εννοεί την εκπόρθηση της Τροίας, που θα επιτευχθεί με τη συμμετοχή του Φιλοκτήτη (νῷν και όχι ἐμοί). Ο Σοφοκλής εμφανίζει τον Νεοπτόλεμο να πιστεύει ότι το μέλλον το δικό του και του Φιλοκτήτη είναι άρρηκτα συνδεδεμένα.
782. δέδοικα.... εὐχή· ο Φιλοκτήτης προαισθάνεται ότι πλησιάζει μια δεύτερη κρίση της ασθένειάς του.
789. ἔχετε τὸ πράγμα· μὴ φύγητε μηδαμῇ· τη στιγμή της κρίσης ο Φιλοκτήτης αναφέρεται στο νόσημά του. Γνωρίζει ότι είναι πρόβλημα και δυσκολεύει ακόμα και το περιβάλλον του, γι' αυτό εναγώνια ικετεύει να μη φύγουν και τον αφήσουν μόνο στην ερημιά (τραγικότητα).
791-792. ὦ ξένε.... παπαῖ· ο Φιλοκτήτης αναφέρεται στον μεγαλύτερο εχθρό του και αίτιο της συμφοράς του, στον Οδυσσέα, εκφράζοντας αισθήματα εκδίκησης, απόλυτα δικαιολογημένα από την κατάσταση του ήρωα.
796. ὦ θάνατε· ο σωματικός πόνος, η εγκατάλειψη, η αδικία έχουν οδηγήσει τον ήρωα στο έσχατο σημείο, γι' αυτό επικαλείται τον θάνατο, γιατί είναι ο μόνος που μπορεί να τον λυτρώσει από τα δεινά του.
799-801. συλλαβών.... ἔμπρησον· ο Φιλοκτήτης αναφέρεται στο ηφαίστειο της Λήμνου Μόσυχλο. Ο προσδιορισμός τῷδε σημαίνει ότι ο Φιλοκτήτης το έβλεπε από το σημείο που βρισκόταν (ανάλογη σκηνογραφία).
801. ποτε. αναφέρεται στην πυρά του Ηρακλή στην Οίτη. Ο Ηρακλής παρακαλούσε τον γιο του Ύλλο να τον κάψει, αλλά εκείνος αρνιόταν και τότε προσφέρθηκε ο Φιλοκτήτης να ανάψει την πυρά.
805. τί φῄς;..... κυρεῖς· ο Νεοπτόλεμος μένει άφωνος μπροστά στην επίκληση ἔμπρησον. Ο Φιλοκτήτης το παρατηρεί, γι' αυτό και τον ρωτά επανειλημμένα: τι λες; τι σκέπτεσαι; γιατί σιωπάς; Σιωπά ο Νεοπτόλεμος, γιατί λόγω του ήθους του αισθάνεται συμπόνια για τον ήρωα και συγχρόνως είναι ταραγμένος, γιατί αντιμετωπίζει το δραματικό δίλημμα: να συνεχίσει την απάτη ή να αποκαλύψει την αλήθεια. Ο στίχος που ακολουθεί (806) επιβεβαιώνει αυτή την ψυχική συμμετοχή.
807. καὶ θάρσος ἴσχ'· ο ήρωας παροτρύνει τον Νεοπτόλεμο να έχει θάρρος, για να αντιμετωπίσει την κρίση της αρρώστιας του, η οποία είναι οξεία, αλλά περνά γρήγορα (807-808).
811. οὐ μήν.... τέκνον· ο Φιλοκτήτης σκέφτηκε να δεσμεύσει τον Νεοπτόλεμο με όρκο, αλλά δεν το κάνει, για να εκφράσει έτσι την εμπιστοσύνη του.
812. ὡς οὐ θέμις.... ἄτερ· αμφισημία υπάρχει και σ' αυτή την τοποθέτηση του Νεοπτόλεμου. Ο Φιλοκτήτης εννοεί ότι ο νέος γνωρίζει πως είναι καθήκον του να μην εγκαταλείψει έναν ικέτη και να τηρήσει την υπόσχεσή του. Ο Νεοπτόλεμος όμως εννοεί ότι σύμφωνα με τον χρησμό καθήκον του είναι να φύγουν μαζί από το νησί με προορισμό την Τροία.
814. ἐκεῖσε νῦν μ', ἐκεῖσε· αρχίζει η τρίτη κρίση της ασθένειας του Φιλοκτήτη, γι' αυτό και ο Νεοπτόλεμος φοβάται να τον αφήσει (στ. 816), μήπως χάσει την ισορροπία του και γκρεμιστεί. Έχουν προταθεί διάφορες ερμηνείες για το χωρίο αυτό. Ο Φιλοκτήτης με το ἐκεῖσε.... ἄνω ενδέχεται να δείχνει προς τη σπηλιά του ή προς το ηφαίστειο ή προς τον ουρανό (ἄνω....κύκλον), ή προς ένα ψηλότερο βράχο, απ' όπου αργότερα θα απειλήσει ότι θα γκρεμιστεί. Ο Webster θεωρεί ότι βρίσκεται ήδη πάνω στο ἐκκύκλημα.
817. οὔ φημ' ἐάσειν· ο Νεοπτόλεμος είναι προστατευτικός. Θέλει να προφυλάξει τον Φιλοκτήτη από κινήσεις που θα βάλουν σε κίνδυνο τη ζωή του. Αυτό το ενδιαφέρον, δεν προέρχεται μόνο από τη συμμόρφωση προς τον χρησμό, αλλά είναι και γνήσιο ενδιαφέρον για τη ζωή του ήρωα, τον οποίο ο Νεοπτόλεμος συμπονά και θέλει να βοηθήσει.
821-826. τὸν ἄνδρ'.... εἰς ὕπνον πέσῃ· μετά την τρίτη κρίση ο Φιλοκτήτης, εξουθενωμένος από τις κρίσεις της αρρώστιας του, πέφτει σε λήθαργο. Ο Νεοπτόλεμος παρατηρεί και περιγράφει την κατάσταση του ανυπεράσπιστου ήρωα. Η περιγραφή ενισχύει την τραγικότητα του Φιλοκτήτη και προκαλεί τον ἔλεον στους θεατές.

 

ΑΣΚΗΣΕΙΣ (730-826)

 

  1. Καθώς οι δύο ήρωες βγαίνουν από τη σπηλιά και κατευθύνονται προς το καράβι, προφανώς διακατέχονται από διαφορετικούς προβληματισμούς και διαφορετικά συναισθήματα. Ποια, κατά τη γνώμη σας, είναι αυτά;
     
  2. Ο Φιλοκτήτης προσπαθεί να κρύψει τους πόνους από την πληγή του:
α. για να δείξει πόσο γενναίος είναι □
β. για να μη διαταράξει τη χαρούμενη ατμόσφαιρα από την προσμονή της επιστροφής στην πατρίδα □
γ. για να μην αποκαλύψει στους ναύτες την ένταση του πόνου του και τους κάνει να δυσφορήσουν που θα τον έχουν μαζί τους στο ταξίδι □
Να σημειώσετε με Χ τη σωστή απάντηση.
  1. Πώς προωθείται ο μύθος στην ενότητα αυτή;
    Η σημασία της σκηνής του πόνου του Φιλοκτήτη
  2. Ποια στοιχεία εντείνουν την τραγικότητα του Φιλοκτήτη;
     
  3. Ποιο είναι το βαθύτερο νόημα του στίχου ὡς οὐ θέμις... ἄτερ (στ. 812);
     
  4. Ποια αισθήματα τρέφει ο Φιλοκτήτης για τους Ατρείδες και γιατί;
     
  5. Πώς διαγράφεται το ήθος του Νεοπτόλεμου στην ενότητα;
     
  6. Να εντοπίσετε τις ρεαλιστικές εικόνες της σκηνής.
     
  7. Να σημειώσετε Χ στη στήλη σωστό ή λάθος για καθεμία από τις παρακάτω προτάσεις (στ. 760-773):
  Σωστό Λάθος
α. φανείς: είναι μτχ. παθητ. αορ. β΄ του ρ. φαίνομαι □ □
β. ἑλών: είναι μτχ. μέλλ. ενεργ. φωνής του ρ. αἰρέω-ῶ □ □
γ. ᾐτοῦ: είναι β΄ εν. προστ. ενεστ. μέσης φωνής του ρ. αἰτέομαι-οῦμαι □ □
δ. μεθεῖναι: είναι απαρέμφ. αορ. β΄ του ρ. μεθίημι □ □
  1. Να σημειώσετε Χ στη στήλη σωστό ή λάθος για καθεμία.από τις παρακάτω προτάσεις:
  Σωστό Λάθος
α. μ' (ε) (στ. 764): είναι αντικείμενο του ᾐτοῦ □ □
β. λῆξαι (στ. 768): είναι υποκείμενο του ἔστι □ □
γ. πρόστροπον (στ. 773): είναι επιθετ. προσδιορ. □ □
δ. ταῦτα (στ. 779): είναι υποκείμενο του γένοιτο □ □
  1. Να εντοπίσετε στους στ. 782-803 ετυμολογικά συγγενείς λέξεις με τις νεοελληνικές:
    προσέλευση, ανάλγητος, διατροφή, σύλληψη, εμπρησμός, καταξίωση, επίδραση

 

 

Χρήστος Γαρουφαλής.

19. Χρήστος Γαρουφαλής. Προσωπείο τραγικής ηρωίδας. 1998. Σχέδιο. Ιδιωτική συλλογή.