| 542-546. |
Ἀχιλλέως.... πέδον (του Αχιλλέα....το μέρος)· ο Έμπορος, γνωστός από τον πρόλογο (στ. 128), προσποιείται ότι περνάει τυχαία από εκεί και ζητά να δει τον Νεοπτόλεμο. Η παρέμβαση αυτή, τεχνουργημένη από τον Σοφοκλή, πλημμυρίζει την ατμόσφαιρα της τραγωδίας από οδυσσειακό πνεύμα: ένας μεγάλος και αναγκαίος σκοπός επιχειρείται να επιτευχθεί μέσω μιας απάνθρωπης δολιότητας. |
| 547-549. |
πλέων γάρ.... Πεπάρηθον (πλέοντας... τη Σκόπελο)· η αφήγηση του Εμπόρου έχει αληθοφάνεια. Ο ξένος εμφανίζεται ως κρασέμπορος από τη φημισμένη για τα κρασιά της Πεπάρηθο (Σκόπελο). Υποδηλώνεται ότι μετέφερε κρασί στην Τροία για τους Αχαιούς. Η Λήμνος φαίνεται ότι αποτελούσε ενδιάμεσο σταθμό του ταξιδιού. |
| 551-552. |
ἔδοξέ μοι.... τῶν ἴσων (σκέφτηκα... να πάρω)· ο Έμπορος παρουσιάζεται ως γνώριμος του Νεοπτόλεμου, ίσως επειδή η Σκόπελος δεν απέχει πολύ από τη Σκύρο, γενέτειρα του Νεοπτόλεμου. Για τις πληροφορίες που θα δώσει περιμένει αμοιβή, κάτι που κάνει τον λόγο του πιο πειστικό. |
| 553-556. |
οὐδὲν σύ.... ἐξαργούμενα (γιατί νομίζω..... δεν αργούνε)· ο γενικός και αόριστος λόγος του Εμπόρου για τα σχέδια των Αχαιών κατά του Νεοπτόλεμου είναι φυσικό να αυξάνει την αγωνία και το ενδιαφέρον. Το γεγονός εξάλλου ότι τα σχέδια έχουν ήδη μπει σε εφαρμογή, υποδηλώνει ότι και η αντίδραση του Νεοπτόλεμου πρέπει να είναι άμεση και ταχύτατη. |
| 557-558. |
ἀλλ' ἡ χάρις....μενεῖ (βέβαια τη χάρη.... αχάριστος)· η λέξη χάρις, η ευγνωμοσύνη για ευεργεσία που κάποιος δέχεται, είναι όρος πολιτικής ηθικής και πρακτικής. Δεν δηλώνει αναγκαστικά φιλία αλλά συμμαχία, σύμπραξη. Αν και εδώ είναι πλαστή, είναι ταυτόχρονα και ειρωνικά αμφίσημη: ο Νεοπτόλεμος χρωστά χάριν στον Έμπορο, διότι η παρέμβασή του εξυπηρετεί άμεσα το σχέδιο εξαπάτησης του Φιλοκτήτη. |
| 562. |
Φοῖνιξ..... κόροι (ο γέρο Φοίνικας.....τ' αγόρια)· ο Φοίνιξ είναι παιδαγωγός του Αχιλλέα, ενώ οι γιοι του Θησέα είναι ο Ακάμας και ο Δημοφών. Όπως και οι άλλοι τραγικοί, έτσι και ο Σοφοκλής χρησιμοποιεί αττικούς μύθους που ήταν ευχάριστοι στους Αθηναίους. Κατά τον Πλούταρχο, ο Λυκομήδης, παππούς του Νεοπτόλεμου, σκότωσε τον Θησέα (Θησεὺς 32-35) και γι' αυτό οι γιοι του Θησέα καταδιώκουν τον εγγονό του. Χάρη στη φανταστική ιστορία του Εμπόρου εδραιώνεται η εμπιστοσύνη του Φιλοκτήτη προς τον Νεοπτόλεμο.
|
| 564. |
οὐκ οἶδ'.... πάρειμί σοι (δεν ξέρω... σου λέω)· στο σκηνοθετημένο διαλογικό παιχνίδι ο Έμπορος προσποιείται ότι δε γνωρίζει περισσότερα, απ' όσα άκουσε να διαδίδονται. |
| 565-566. |
ἦ ταῦτα.... χάριν (ο Φοίνικας..... θα το κάνουν); Η απορία του Νεοπτόλεμου είναι δικαιολογημένη, γιατί δεν μπορεί να καταλάβει πώς ο Φοίνιξ και οι άντρες του, που ήταν στην υπηρεσία του πατέρα του, στρέφονται τώρα εναντίον του ίδιου, με μόνο σκοπό να πετύχουν τα σχέδια των Ατρειδών. |
| 568-569. |
πῶς οὖν Ὀδυσσεύς.... εἶργέ νιν (και πώς.... κάποιος φόβος); Η ερώτηση αυτή δίνει αφορμή για το δεύτερο σκέλος της διπλής αγγελίας του Εμπόρου. Ήταν φυσικό να χρησιμοποιηθεί για τη βίαιη προσαγωγή του Νεοπτόλεμου ο Οδυσσεύς, «ο πρωτεργάτης του ηρωικού δόλου», όπως έχει αποκληθεί. |
| 570-571. |
κεῖνός γ'.... ἐγὼ (σαν έφυγα... ξεκινούσαν)· ο «άλλος άντρας» είναι ο Φιλοκτήτης, όπως θα φανεί πιο κάτω, διότι ο Έμπορος διστάζει δήθεν μπροστά, σε τρίτον ν' αποκαλύψει τ' όνομά του. Ο γιος του Τυδέα είναι ο Διομήδης. Και στον Φιλοκτήτη του Ευριπίδη, ο Οδυσσεύς και ο Διομήδης έρχονται στη Λήμνο, για ν' απαγάγουν τον Φιλοκτήτη και να τον μεταφέρουν στην Τροία. |
| 574. |
μὴ φώνει μέγα (μίλα σιγανά)· «δεν αφορά τόσο το όνομα του Φιλοκτήτη όσο την όλη συζήτηση. Αυτό είναι σκόπιμο, για να προκαλέσει την υποψία του Φιλοκτήτη» (T.B. Webster). |
| 575. |
κλεινός (ξακουσμένος)· ο Νεοπτόλεμος μιλάει με θαυμασμό και συγκίνηση. |
| 576-577. |
μή νύν.... γῆς (μη με ρωτάς... και φύγε)· ο Έμπορος μιλάει σιγά και προσποιείται ότι θέλει να διακόψει τον λόγο, για να επισπεύσει την αναχώρηση του Νεοπτόλεμου. Στην πραγματικότητα θέλει να εξάψει την περιέργεια του Φιλοκτήτη, ο οποίος και παρεμβαίνει στη συζήτηση των δύο ανδρών. |
| 578-579. |
τί φησιν.... ὁ ναυβάτης (τι λέει...... ο ναύτης); Με την αντίδρασή του ο Φιλοκτήτης δείχνει πως υποψιάζεται ότι ο λόγος του Εμπόρου κρύβει κάτι άσχημο γι' αυτόν. Το ρήμα του πρωτοτύπου διεμπολᾷ έχει σχέση με την ιδιότητα του Εμπόρου· σημαίνει διαπραγματεύεται, πουλάει και αγοράζει και μεταφορικά προδίδει. |
| 580-581. |
δεῖ δ' αὐτόν... τούσδε τε (τι λέει....... να μιλήσει)· η παρρησία του Νεοπτόλεμου δείχνει το ανώτερο ήθος του, σε σχέση με εκείνο του Εμπόρου. Από άποψη θεατρικής οικονομίας, το γεγονός αυτό έχει σημασία, γιατί αναγκάζεται ο Έμπορος να μιλήσει φανερά. |
| 582-584. |
ὦ σπέρμ'.... ἀνὴρ πένης (γιε του Αχιλλέα.... αντιπληρώνουν)· τα λόγια του Εμπόρου τονίζουν το συμφέρον που έχει από την εμπορική συναλλαγή με τους Αχαιούς. Αν πέσει στη δυσμένειά τους, θα χάσει αυτό το προνόμιο. |
| 585-586. |
ἐγώ εἰμ'.... στυγεῖ (δε στέργω..... μίσος νιώθει γι' αυτούς)· εξαιτίας του μίσους, που υποτίθεται ότι τρέφει ο Νεοπτόλεμος προς τους Ατρείδες, και της φιλίας του με τον Φιλοκτήτη αποκλείεται να γίνει γνωστή στους Αχαιούς η αποκάλυψη του μυστικού. |
| 589-590. |
ὅρα τί ποιείς, παῖ- ποιοῦ λέγων (σκέψου τι κάνεις....όμως λέγε)· οι αντιλαβές προσδίδουν στον διάλογο ζωηρότητα, και υποδηλώνουν τη συγκίνηση των προσώπων. |
| 591-597. |
λέγω.... τάδε (μιλάω.... να το κάνει)· ο Έμπορος επαναλαμβάνει καθαρά τώρα ό,τι είχε πει συγκαλυμμένα προηγουμένως. Οι πληροφορίες αποτελούν κράμα αλήθειας και ψεύδους. Το γεγονός ότι οι δύο άντρες έχουν ορκιστεί να φέρουν στην Τροία τον Φιλοκτήτη αποδεικνύει τη σοβαρότητα της κατάστασης. |
| 598-602. |
τίνος δ' Ἀτρεῖδαι.... κακὰ (και τι είναι αυτό..... ανόσιες πράξεις)· οι αλλεπάλληλες ερωτήσεις του Νεοπτόλεμου δείχνουν συγχρόνως προσποιητή έκπληξη και ειρωνεία. |
| 601. |
θεῶν βία (οργισμένη βία)· προσωποποίηση της θεϊκής τιμωρίας. Το έργο αυτό, κατά τους αρχαίους, είχε αναλάβει η Νέμεση.
|
| 603-604. |
ἐγώ σε.... ἐκδιδάξω (ό,τι δεν άκουσες.... ιστορήσω)· ο Έμπορος ισχυρίζεται ότι θα απαντήσει σε όλες τις ερωτήσεις του Νεοπτόλεμου, γιατί γνωρίζει όχι μόνο την απόφαση των Ατρειδών αλλά και την αιτία της. |
| 604-606. |
μάντις ἦν.... Ἕλενος (ήταν κάποιος μάντης.... Έλενο τον λεγαν)· ο γιος του Πριάμου Έλενος ήταν γενναίος πολεμιστής και ονομαστός μάντης. Οι λεπτομέρειες της προφητείας αποκαλύπτονται σταδιακά και για χάρη των θεατών. |
| 606. |
ὃν οὗτος νυκτὸς ἐξελθὼν μόνος (αυτόν μια νύχτα βγαίνοντας... μόνος)· η νυχτερινή κατασκοπεία του Οδυσσέα θυμίζει τη Δολώνεια του Ομήρου ( Ἰλ. Κ, 315 κ.ε.). |
| 610-621. |
ὃς δὴ τά τ' ἄλλα.... κήδῃ πέρι (εκείνος είπε.....γι' αυτόν φροντίζει)· «στην πλαστή διήγηση του Εμπόρου, ο χρησμός διαφοροποιείται ως προς το ότι ο Φιλοκτήτης θα έπρεπε να πειστεί (στ. 612), αν και στην ίδια ρήση λέγεται δύο φορές (στ. 594 και 618) ότι οι απεσταλμένοι εξετάζουν την πιθανότητα να ασκήσουν βία» (Α. Lesky). Εξάλλου προκαλεί εντύπωση ότι ο χρησμός, ενώ τονίζει την παρουσία του Φιλοκτήτη στην Τροία και τη συμμετοχή του στον αγώνα για την άλωσή της, δεν αναφέρει τίποτα για το τόξο. Οι διαφοροποιήσεις αυτές, βέβαια, δεν πρέπει να υπερτονίζονται, γιατί δεν αποτελούν βασικά στοιχεία του δράματος. |
| 622-625. |
οἴμοι τάλας.... πατὴρ (του μαύρου αλίμονό μου το γονιό του)· από τα λόγια του Φιλοκτήτη φαίνεται καθαρά το μίσος του για τον Οδυσσέα, τον πρωτεργάτη των συμφορών του. Στο δεύτερο μέρος των λόγων του βρίσκουμε και το σχήμα του απίστευτου ή του αδύνατου: τόσο βέβαιο είναι ότι θα πάω στην Τροία, όσο είναι βέβαιο ότι θα γυρίσω από τον Άδη στη ζωή. Ο Πίνδαρος στον Πυθιόνικο Α΄ (στ. 50 κ.ε.) παραβάλλει τον Ιέρωνα τον Α΄, τύραννο των Συρακουσών, προς τον Φιλοκτήτη, γιατί και εκείνος, ενώ υπέφερε, αγωνιζόταν κατά των εχθρών του, όπως και ο γιος του Ποίαντα.
|
| 625. |
οὑκείνου πατὴρ (σαν το γονιό του)· εννοείται και πάλι ο Σίσυφος, που θεωρείται πατέρας του Οδυσσέα (πρβλ. σχόλιο στ. 446-452). |
| 626-627. |
οὐκ οἶδ'.... θεὸς (δεν ξέρω.... σας συμφέρει)· ο Έμπορος προσποιείται ότι δε θέλει ν' αναμιχθεί σε ξένες υποθέσεις και απαντά με αδιαφορία. Η στάση του είναι θεατρικά σκόπιμη: από τη μια θα ήταν ανάρμοστη η απότομη αναχώρησή του, χωρίς αντίδραση στα λόγια του Φιλοκτήτη· από την άλλη η οποιαδήποτε ανάμιξη στον διάλογο θα τον καθιστούσε ύποπτο. Μετά και την έκφραση μιας τυπικής ευχής, ο Έμπορος φεύγει από την αριστερή πάροδο. |
