|
στροφή
|
| |
|
| 391-402. |
ὀρεστέρα παμβῶτι Γᾶ.... σέβας ὑπέρτατον (ω! γη των βουνών.... τιμή και περηφάνεια)· ο χορός, ακολουθώντας τις εντολές του Οδυσσέα, επιβεβαιώνει την πλαστή διήγηση του Νεοπτόλεμου. Τα λόγια του ηχούν ως επίκληση στη μητέρα Γη να τιμωρήσει τους Ατρείδες, που στέρησαν από τον Νεοπτόλεμο τα όπλα του πατέρα του, αλλά ο χορός αποφεύγει να γίνει σαφέστερος. Η επίκληση στη Γη είναι συνήθης στους όρκους, ως εγγύηση της αλήθειας των λεγομένων. Ενδεχομένως ο χορός επιχειρεί με τον τρόπο αυτό να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Φιλοκτήτη.
![«Οδύσσεια» ε 202-204: Επίκληση στη γη σε όρκο [πηγή: «Οδύσσεια», Α΄ Γυμνασίου]](extras/images/link_int.png "«Οδύσσεια» ε 202-204: Επίκληση στη γη σε όρκο [πηγή: «Οδύσσεια», Α΄ Γυμνασίου]")
|
| 392-394. |
μᾶτερ.... νέμεις (μητέρα..... Πακτωλό)· η δύναμη της Γης προσδιορίζεται από μια σειρά χαρακτηρισμών. Συνήθως λέγεται ὀρεία μήτηρ, παμβῶτις, πότνια κ.ά. Η Γη, η μητέρα του Δία Ρέα και η φρυγική θεά Κυβέλη ταυτίζονται. Ο ποταμός Πακτωλός, γνωστός για τα ψήγματα χρυσού, πηγάζει από το βουνό Τμώλος, τόπο λατρείας της Κυβέλης, και μέσα από τις Σάρδεις χύνεται στον Έρμο.
|
| 400-402. |
ἰὼ μάκαιρα.... ὑπέρτατον (ω! μακάρια εσύ.... και περηφάνεια)· ο Φειδίας είχε κατασκευάσει στην Αθήνα άγαλμα της Ρέας που παρίστανε τη θεά καθισμένη σε θρόνο, διακοσμημένο με λιοντάρια που κυνηγούν ταύρους. Οι θεατές θα ήταν φυσικά σε θέση να αναγνωρίσουν την αναφορά, η οποία όμως στο πλαίσο του δράματος αποτελεί αναχρονισμό. |
| 402. |
σέβας ὑπέρτατον (αψηλή του τιμή και περηφάνεια)· προσδιορίζει τα όπλα του Αχιλλέα, που είχε κατασκευάσει ο Ήφαιστος και δόθηκαν, μετά τον θάνατο του ήρωα, στον Οδυσσέα ως απόδειξη αναγνώρισης της ανδρείας του. |
| |
|
| |
|
| 403-404. |
ἔχοντες.... πεπλεύκατε (με φανερό σημάδι.... φτάσατε ξένοι εδώ)· ο διάλογος που ακολουθεί δένει με στενότερους δεσμούς εμπιστοσύνης τον Φιλοκτήτη και τον Νεοπτόλεμο. Βασικός παράγοντας που εδραιώνει την εμπιστοσύνη του Φιλοκτήτη προς τον Νεοπτόλεμο είναι ότι και οι δύο έχουν υποστεί την αδικία, των Ατρειδών και του Οδυσσέα. Αυτό είναι το σαφές σύμβολον λύπης (φανερό σημάδι λύπης) που τους συνδέει. [Τα σύμβολα στην αρχαιότητα ήταν συνήθως δαχτυλίδια, σφραγίδες, αστράγαλοι, κομμένα στη μέση και καθένας είχε το ένα τμήμα, για ν' αναγνωρίζει με αυτό τον κάτοχο του άλλου]. Η λ. σαφές περιέχει τραγική ειρωνεία. |
| 405-409. |
καί μοι πρυσᾴδεθ'.... μέλλοι ποεῖν (κι απ' όσα μου λέτε.... το δίκιο να μην πράξει)· οι κοινοί εχθροί, το κοινό μίσος και ο κοινός σκοπός και πόθος να επιστρέψουν στην Ελλάδα ενώνουν ακόμη περισσότερο τους δύο άνδρες. |
| 410-411. |
ἀλλ' οὔ τι τοῦτο..... ἠνείχετο (δεν απορώ.... μπροστά του)· οι πληροφορίες που ζητεί ο Φιλοκτήτης για τους γνωστούς αρχηγούς των Ελλήνων αποτελούν επιβράδυνση στην εξέλιξη της δράσης. |
| 412-415. |
οὐκ ἦν ἔτι ζῶν.... ἐν φάει νόει (Ω! ξένε,.... δεν υπάρχει)· όταν ο Νεοπτόλεμος έφτασε στην Τροία, ο Αίας ο Τελαμώνιος είχε αυτοκτονήσει, μετά την απονομή των όπλων του Αχιλλέα στον Οδυσσέα. Ο Νεοπτόλεμος πιστεύει ότι ο Αίας, συγγενής και φίλος του Αχιλλέα αλλά και άνδρας δίκαιος, θα τον υποστήριζε, αν ζούσε, στην περίπτωση που αυτός αδικούνταν. |
| 416-420. |
οἴμοι τάλας.... Ἀργείων στρατῷ (Α! ο δύστυχος.... στους Αργείους)· ο Διομήδης και ο Οδυσσεύς ήταν φίλοι και οι δύο τους συμμετείχαν στη νυκτερινή στρατιωτική επιχείρηση που περιγράφει ο Όμηρος (Ἰλ. Κ), κατά την οποία σκοτώνουν τον Δόλωνα και τον Ρήσο, καθώς και στην αρπαγή του ιερού αγάλματος της Αθηνάς από την Τροία. Στην χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη Φιλοκτήτης, οι δύο άνδρες πηγαίνουν μαζί να φέρουν τον Φιλοκτήτη στην Τροία. Ο Οδυσσεύς χαρακτηρίζεται αγορασμένος (ἐμπολητὸς), γιατί ο Λαέρτης είχε δώσει αρκετά χρήματα στον πατέρα της Αντίκλειας Αυτόλυκο, για να την παντρευτεί, ενώ ήταν ήδη έγκυος από τον Σίσυφο. |
| 421-425. |
τί δ';.... ὃς παρῆν γόνος (Ο Νέστορας.... πριν απ' αυτόν εχάθη)· το ήθος και η σοφία του Νέστορα ήταν γνωστά και πριν από την εκστρατεία και δεν ήταν ανάγκη να τα μάθει ο Φιλοκτήτης από άλλους. Η λύπη του Νέστορα οφείλεται στον θάνατο του γιου του Αντίλοχου, ο οποίος σκοτώνεται στην προσπάθειά του να σώσει τον πατέρα του κατά τη σύγκρουση Αχιλλέα και Μέμνονα. |
| 431-432. |
σοφὸς παλαιστής..... ἐμποδίζονται θαμά (Αυτός, ω! Φιλοκτήτη.... συχνά στομώνουν)· προοικονομείται η αποτυχία του σχεδίου του Οδυσσέα κατά του Φιλοκτήτη. Ο Νεοπτόλεμος, χωρίς να αναφέρεται συνειδητά σ' αυτήν, αισθάνεται, ίσως, ενδοιασμό για τον ρόλο του. |
| 433-437. |
φέρ' εἰπὲ πρὸς θεῶν.... χρηστοὺς άεί (πέσμου για τους θεούς.... τους καλούς ο πόλεμος)· ο Νεοπτόλεμος με γνωμολογικό τρόπο διατυπώνει την άποψη ότι ο πόλεμος κατατρέχει τους χρηστούς άνδρες, ενώ ευνοεί τους πονηρούς, των οποίων ο θάνατος οφείλεται μόνο στο τυχαίο (πρβλ. και Ανακρ. απόσπ. 101 «Ἄρης δ' οὐκ ἀγαθῶν φείδεται, ἀλλὰ κακῶν»). |
| 438-440. |
ξυμμαρτυρῶ σοι.... τί νῦν κυρεῖ (μαζί σου συμφωνώ.... και πανούργα;)· ο Φιλοκτήτης επιβεβαιώνει το συμπέρασμα του Νεοπτόλεμου με νέο παράδειγμα κακού άνδρα, του Θερσίτη, που ήταν «δεινός ρήτορας» (Ομ. Ἰλ. Β 246 «Θερσῖτ' ἀκριτόμυθε, λιγύς περ ἐὼν ἀγορητής: Θερσίτη εσύ γλωσσά, ατσαλόστομε! Κι ας είσαι βροντολάλος» (μετ. Ν. Καζαντζάκη-Ι.Θ.Κακριδή). Πιθανόν έμμεση αναφορά του ποιητή στους συγχρόνους του Αθηναίους ρήτορες και στα γεγονότα του 409 π.Χ. που συνδέονται με την επιστροφή του Αλκιβιάδη στην Αθήνα. |
| 441-445. |
ποίου δὲ τούτου.... ᾐσθόμην δ' ἔτ' ὄντα νιν (ποιον άλλον λες.... ο ίδιος δεν τον είδα)· ο Νεοπτόλεμος, βεβιασμένα, αποδίδει στον Οδυσσέα τις κακές ιδιότητες, με τις οποίες ο Φιλοκτήτης σκόπευε να χαρακτηρίσει τον Θερσίτη. Ο Νεοπτόλεμος εμφανίζεται να αγνοεί τον φόνο του Θερσίτη από τον Αχιλλέα, ίσως γιατί δεν ήταν έντιμο για τον πατέρα του να επιτεθεί στον Θερσίτη. |
| 446-452. |
ἔμελλ'.... εὕρω κακοὺς (το πρόσμενα.... κακούς τους βρίσκω)· ο Φιλοκτήτης αναφέρεται πιθανότατα στον πανούργο Σίσυφο, που εξαπάτησε τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη και επέστρεψε στη γη, για να τιμωρήσει δήθεν τη γυναίκα του, που τον άφησε άταφο, αλλά στη συνέχεια αρνήθηκε, παρά την υπόσχεσή του να γυρίσει στον Άδη, ώσπου ο Ερμής τον έφερε πίσω βίαια και τον τιμώρησε. Με αφορμή την ιστορία του Σίσυφου, ο Φιλοκτήτης αποδίδει την αιτία της καλής μοίρας των κακών και της κακοτυχίας των καλών στους θεούς, πράγμα που θεωρείται ήδη από τον αρχαίο Σχολιαστή βλασφημία νοσῶν δὲ δυσφημεῖ. |
| 453-455. |
ἐγὼ μέν.... φυλάξομαι (εγώ του Ποίαντα γιε..... και τους Ατρείδες)· η προσφώνηση Οἰταίου πατρὸς υπενθυμίζει στους θεατές τη σχέση του Φιλοκτήτη με τον Ηρακλή (στην Οίτη κάηκε ο Ηρακλής) και, έμμεσα, προοικονομεί την εμφάνισή του στο τέλος. |
| 456-460. |
ὅπου θ'.... ὥστε τέρπεσθαι δόμῳ (όπου αξίζουν.... να χαίρομαι τη γη μου)· τα όσα συμβαίνουν στο στρατόπεδο των Αχαιών υποτίθεται ότι προκαλούν λύπη στον Νεοπτόλεμο, που δηλώνει ότι προτιμά να επιστρέψει στη μικρή και βραχώδη Σκύρο, όπου θα ζει ευτυχισμένος, παρά να απολαμβάνει τις βασιλικές τιμές και τα πλούτη στην Τροία. Ο λόγος αυτός αποτελεί μέρος του σχεδίου εξαπάτησης και γίνεται πιο πειστικός με τη σπουδή που δείχνει ο Νεοπτόλεμος να αναχωρήσει δήθεν για τη Σκύρο. |
| 461-465. |
νῦν δ' εἶμι..... ὁρμώμεθα (τώρα πάω.... ξεκινάμε)· η επικείμενη αναχώρηση του Νεοπτόλεμου και η έντεχνη διατύπωση μιας αόριστης ευχής για ανάρρωση του Φιλοκτήτη, είναι στοιχεία της θεατρικής τέχνης του ποιητή. Ο Νεοπτόλεμος, με σοφιστικό τρόπο, προβάλλοντας την έννοια της πατρίδας, υποβάλλει στον Φιλοκτήτη τον πόθο της επανόδου του. Έτσι καλλιεργείται το κατάλληλο κλίμα για την επιτυχία του σχεδίου του. |
| 466-467. |
καιρός.... σκοπεῖν (το θελ' η ώρα....να καρτερούμε )· με την εμμονή του Νεοπτόλεμου να επισπεύσουν την αναχώρηση, προοικονομείται η δραματική έκκληση του Φιλοκτήτη. Από σκηνική άποψη, στο σημείο αυτό ο Φιλοκτήτης θα πρέπει, χωλαίνοντας, να κατεβαίνει από την είσοδο της σπηλιάς προς το μέρος που βρίσκεται ο Νεοπτόλεμος, για να τον ικετεύσει. |
| 468-472. |
πρός νύν σε.... ἐνναίοντά με (στ' όνομα των γονιών σου.... έχεις δει κι ακούσει)· οι επικλήσεις του Φιλοκτήτη και τα ασύνδετα σχήματα εκφράζουν την ψυχική του κατάσταση, που κορυφώνεται με τη συγκινητική ικεσία του προς τον Νεοπτόλεμο να μην τον εγκαταλείψει, αλλά να τον πάρει μαζί του. |
| 473-479. |
ἀλλ' ἐν παρέργῳ.... πρὸς Οἰταίαν χθόνα (αλλά σα φόρτωμα.... δόξας θ' αποκτήσεις)· ο Φιλοκτήτης, για να ευαισθητοποιήσει τον Νεοπτόλεμο να τον πάρει μαζί του, προβάλλει, με γνωμολογικό τρόπο, ως επιχείρημα ότι η πράξη του αυτή θα είναι ένδειξη γενναιότητας, ενώ αντίθετα ενδεχόμενη ολιγωρία του θα ήταν ατιμωτική γι' αυτόν. |
| 480-486. |
ἴθ'· ἡμέρας.... χωλός (ο κόπος σου δε θα 'ναι.... το 'να ποδάρι μου έχω)· η συγκινητική ικεσία του Φιλοκτήτη θυμίζει τις συγκλονιστικές παρακλήσεις των Αθηναίων στρατιωτών στη Σικελία προς τους δικούς τους ανθρώπους να τους πάρουν μαζί τους και να τους σώσουν (Θουκ. 7,75). Η σωματική του αδυναμία επιτείνει την τραγικότητα της σκηνής.
![Θουκυδίδης Ιστορίαι 7. 75: Παρακλήσεις Αθηναίων στρατιωτών για επιστροφή στην Αθήνα [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]](extras/images/link_ext.png "Θουκυδίδης Ιστορίαι 7. 75: Παρακλήσεις Αθηναίων στρατιωτών για επιστροφή στην Αθήνα [πηγή: Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα]")
|
| 486-494. |
ἀλλὰ μή μ' ἀφῇς.... μή μοι βεβήκῃ (μη μ' αφήσεις...... μην είναι πεθαμένος)· στους στίχους αυτούς τονίζεται το θέμα του νόστου (πρβλ. Ομ. Ὀδ. α, 57). Η αναφορά στον Χαλκώδοντα, τον βασιλιά των Αβάντων, είναι ιδιαίτερα προσφιλής στους Αθηναίους, γιατί στον γιο του, τον Ελεφήνορα, ο Θησεύς εμπιστεύτηκε τα παιδιά του, πριν αναχωρήσει για τη Σκύρο (Πλούτ. Θησ. 35,5). |
| 494-499. |
πολλὰ γάρ.... ἤπειγον στόλον (γιατί πολλές φορές.... στα σπίτια τους να φτάσουν)· ο Φιλοκτήτης προσπάθησε αρκετές φορές στο παρελθόν να στείλει μήνυμα στον πατέρα του, τον Ποίαντα, με όσους έφταναν στο νησί αλλά απέτυχε, γιατί αθέτησαν τις υποσχέσεις τους. |
| 500-501. |
νῦν δ', ἐς σέ.... ἐλέησον (τώρα σε σένα.... συ σπλαχνίσου με)· αν ο Νεοπτόλεμος αποδεχθεί την έκκληση του Φιλοκτήτη, θα γίνει ταυτόχρονα αγγελιοφόρος της επανόδου του στην πατρίδα του, αφού θα φέρει στον Ποίαντα όχι μόνο την ευχάριστη είδηση για τον γιο του αλλά και τον ίδιο. |
| 502-503. |
ὡς πάντα.... θάτερα (πως όλα φοβερά.... να δυστυχήσεις)· η δραματική έκκληση του Φιλοκτήτη προς τον Νεοπτόλεμο κλείνει με μια γνωμική ρήση που απηχεί την ευρύτατα διαδεδομένη άποψη για το ευμετάβολο της ανθρώπινης τύχης. (πρβλ. Β. Κορνάρου Ερωτόκριτος 1-4)
|
| 504-506. |
χρὴ δ' ἐκτός.... διαφθαρεὶς λάθῃ (πρέπει να κοιτάζεις.... ξαφνικά αφανίσεις)· η απροσδόκητη συμφορά απειλεί τον άνθρωπο, κυρίως σε στιγμές υπέρτατης ευτυχίας. Ανάλογη αντίληψη διατυπώνεται και στην Αντιγόνη (615 κ.ε.). |
| |
|
| |
|
| |
αντιστροφή |
| |
|
| 507-518. |
οἴκτιρ', ἄναξ..... ἐκφυγών (σπλαχνίσου. βασιλιά μου.... για να ξεφύγω)· η αντιστροφή αντιστοιχεί στη στροφή (391-402) του υπορχήματος· ο χορός, με υποκριτικό οίκτο, υποστηρίζει την έκκληση του Φιλοκτήτη για βοήθεια, ενισχύοντας έτσι την προσπάθεια του Νεοπτόλεμου. |
| 507-509. |
οἴκτιρ'.... φίλων (σπλαχνίσου.... να μην τύχαινε ποτέ)· αναφέρεται στο πλήθος των δεινών του Φιλοκτήτη και όχι στο μέγεθός τους. |
| 510-518. |
εἰ δὲ πικρούς.... νέμεσιν ἐκφυγών (το μίσος για τους πικρούς.... για να ξεφύγω)· η αντιφατική συμπεριφορά του χορού υπηρετεί το σχέδιο του Οδυσσέα: από τη μια ο χορός αναφέρεται στη νέμεση των θεών, σε περίπτωση που δεν εισακουστεί η ικεσία του Φιλοκτήτη, και από την άλλη βοηθάει τον Νεοπτόλεμο στο σχέδιο της απάτης. |
| 519-521. |
ὅρα σὺ μή.... τούτοις φανῇς (πρόσεχε μήπως... τότε αλλάξεις γνώμη)· ο Νεοπτόλεμος προσποιείται ότι δε θέλει να ανταποκριθεί στην έκκληση του Φιλοκτήτη, από ενδιαφέρον δήθεν για τους ναύτες του, επιτείνοντας έτσι την αγωνία του ήρωα. |
| 524-525. |
ἀλλ' αἰσχρά.... πονεῖν (όμως είναι ντροπή.... από σε για τούτον)· ο Νεοπτόλεμος θεωρεί προσβλητικό γι' αυτόν να δείξει διαφορετική στάση προς τον Φιλοκτήτη από αυτή του χορού. |
| 526-529. |
ἀλλ' εἰ δοκεῖ.... βουλοίμεσθα πλεῖν (εμπρός, αν συμφωνείς.... που θέλουμε να πάμε)· στην ευχή του Νεοπτόλεμου υποκρύπτεται τραγική ειρωνεία· ο Φιλοκτήτης πιστεύει ότι το πλοίο θα κατευθυνθεί στην πατρίδα του, ενώ ο Νεοπτόλεμος εννοεί το στρατόπεδο της Τροίας. |
| 530-532. |
ὦ φίλτατον.... προσφιλῆ (αγαπημένη μέρα.... να ξεπληρώσω)· η ευγνωμοσύνη και η χαρά του Φιλοκτήτη εκδηλώνονται με επιδοκιμαστικές προσφωνήσεις και ευχές προς τους ναύτες και τον Νεοπτόλεμο, αφού δεν μπορεί να τη δείξει έμπρακτα (πρβλ. Ἀντιγ. 898-9 φίλη...προσφιλής....φίλη). |
| 536-538. |
οἶμαι.... κακά (γιατί νομίζω...... ν' αντέχω)· ο Φιλοκτήτης παρουσιάζεται να συναισθάνεται το μέγεθος της δυστυχίας του, λέγοντας στον Νεοπτόλεμο ότι την αθλιότητα αυτή κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να υπομείνει· έτσι προκαλεί τον έλεο στους θεατές. |
| 539-541. |
ἐπίσχετον.... εἴσιτον (ν' ακούσουμε.... πάλι πάτε μέσα)· ενώ οι δύο άνδρες ετοιμάζονται να μπουν στη σπηλιά, ο κορυφαίος του χορού αναγγέλλει την άφιξη, από την αριστερή πάροδο, δύο ανδρών, ενός ναύτη και ενός άλλου, μεταμφιεσμένου σε έμπορο, που είναι απεσταλμένος του Οδυσσέα. Η απάτη του Οδυσσέα μέχρι τώρα εξελίσσεται σύμφωνα με το σχέδιο.
|
