Σοφοκλέους Τραγωδίαι (Β Λυκείου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Πρόλογος: Α΄ Σκηνή: στ. 1-49 Πάροδος: στ. 135-218 Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος
 
Β΄ (50-134)
   
50. Ἀχιλλέως παῖ· η προσφώνηση, με αναφορά στο όνομα του γενναίου πατέρα, αποβλέπει στο να προδιαθέσει ευνοϊκά τον Νεοπτόλεμο για όσα θα ακολουθήσουν.
51. γενναῖον......σώματι· φαίνεται ότι ο Οδυσσεύς εννοεί ότι γενναίος είναι όχι μόνο αυτός που έχει σωματική δύναμη, αλλά και αυτός που είναι πρόθυμος στο πνεύμα να υπηρετήσει ένα σκοπό.
53. ὑπηρέτης πάρει· επιδιώκει μάλλον να μειώσει την ευθύνη του Νεοπτόλεμου και να περιορίσει έτσι τους δισταγμούς του, αλλά και να του υποδείξει το καθήκον του.
54-55. τὴν Φιλοκτήτου.... ἐκκλέψεις· το σχέδιο του Οδυσσέα στηρίζεται στην εξαπάτηση του Φιλοκτήτη, με όργανο τον Νεοπτόλεμο.
55-56. λέγων....πάρει· ο Οδυσσεύς αρχίζει να εκθέτει το σχέδιό του στον Νεοπτόλεμο. Η νεανική όμως προσωπικότητα του Νεοπτόλεμου θα αντιδράσει, καθώς το σχέδιο θέλει να τον καταστήσει άβουλο όργανο μιας δόλιας προσπάθειας.
57. Ἀχιλλέως παῖς· η αποκάλυψη της ταυτότητας του Νεοπτόλεμου θα αποτελούσε δόλωμα για τον Φιλοκτήτη.
58-64. πλεῖς.....παρέδοσαν· ο Νεοπτόλεμος πρέπει να υποκριθεί ότι μισεί τους Ατρείδες, για να κερδίσει την εύνοια του Φιλοκτήτη.
68-69. εἰ γὰρ τὰ τοῦδε...... πέδον· τα όπλα του Φιλοκτήτη, τα τόξα και τα βέλη, είναι απαραίτητα στους Έλληνες για την εκπόρθηση της Τροίας. Δεν αναφέρει όμως ο Οδυσσεύς, αν μαζί με τα όπλα είναι απαραίτητη και η παρουσία του Φιλοκτήτη στην πόλη του Δαρδάνου, όπως αποκαλεί την Τροία, από τον Δάρδανο, γιο του Δία και πρόγονο του Πριάμου.
72-73. σὺ μὲν πέπλευκας.... στόλου· ο Νεοπτόλεμος ασφαλώς δεν ανήκε στους πενήντα μνηστήρες της Ελένης, τους οποίους ο Τυνδάρεως, ο πατέρας της, είχε δεσμεύσει με όρκο, να βοηθήσουν τον μελλοντικό σύζυγό της σε περίπτωση κινδύνου. Ο μύθος παραδίδεται από τον Ησίοδο (Ἠοῖαι 204 κ.ε.) και αξιοποιήθηκε ποιητικά από τον Στησίχορο και τους τραγικούς (πρβλ. Σοφ. Αἴας, κ.ά.). Ο Νεοπτόλεμος δεν ανήκε σε αυτούς που αναγκάσθηκαν να εκστρατεύσουν, όπως ο Οδυσσεύς. Είναι γνωστό ότι ο Οδυσσεύς προσποιήθηκε τον τρελό, για να μην εκστρατεύσει στην Τροία, αλλά αποκαλύφθηκε από τον Παλαμήδη. Ο Νεοπτόλεμος από τη Σκύρο οδηγήθηκε στην Τροία από τον Οδυσσέα και τον Φοίνικα (στ. 343), μετά τον θάνατο του Αχιλλέα.
Καταλληλότητα Νεοπτόλεμου για τη συγκεκριμένη επιχείρηση (διασκευή)
75-76. ὥστ' εἴ με... ξυνών· ο κίνδυνος ήταν άμεσος και για τους δύο, αν ο Φιλοκτήτης είχε στα χέρια του τα αλάθητα όπλα του Ηρακλή.
77-78. ἀλλ' αὐτό....... ὅπλων· σαφής και επιτακτική η διατύπωση του Οδυσσέα: ο Νεοπτόλεμος πρέπει να κλέψει τα ανίκητα όπλα.
79-80. ἔξοιδα.... κακά· ο Οδυσσεύς αντιλαμβάνεται ότι το σχέδιό του προσκρούει στην ευγενική ψυχή του Νεοπτόλεμου.
81. ἀλλ' ἡδύ.... λαβεῖν· σαφής η προσπάθεια του Οδυσσέα να κεντρίσει την φιλοτιμία του Νεοπτόλεμου.
82. τόλμα..... ἐκφανούμεθα· η έντονη προτροπή του Οδυσσέα αναφέρεται στο παρόν· η αποκατάσταση του δικαίου αναβάλλεται για το μέλλον.
83-85. νῦν δ'....βροτῶν· κυνική ομολογία του Οδυσσέα: η ηθικότητα προσπερνιέται από τη σκοπιμότητα.
86-87. ἐγὼ μέν...... στυγῶ· τα ψεύδη και οι δολιότητες είναι φυσικό να προκαλούν τη λύπη και τον αποτροπιασμό σε άνδρες με ήθος χρηστό, όπως ο Νεοπτόλεμος.
88-89. ἔφυν γάρ...... ἐμέ· κακή τέχνη είναι ο δόλος και η απάτη. Σύμφωνα με τον Όμηρο (Ἰλ. I, 312) και ο Αχιλλεύς μισούσε το ψεύδος και την υποκρισία.
93-95. πεμφθείς με..... νικᾶν κακῶς· η νεανική ψυχή του Νεοπτόλεμου εξεγείρεται και η εξέγερση αυτή θα οδηγήσει αργότερα στη συγκλονιστική μεταστροφή του. Γι' αυτό τονίζει ότι μετέχει στην αποστολή ως συνεργάτης, αντίθετα με όσα υποστήριξε στον στ. 53 ο Οδυσσεύς.
96-99. ἐσθλοῦ πατρός.... ἡγουμένη· η προσφώνηση του Οδυσσέα δεν είναι απαλλαγμένη από κάποια ειρωνική χροιά, κυρίως για όσα η ζωή θα διδάξει στον Νεοπτόλεμο. Η αναφορά στην υπεροχή της γλώσσας έναντι του έργου αποτελεί υπαινιγμό για τις μεθόδους των δημαγωγών, πολιτικών και σοφιστών, που κυριαρχούσαν στην πολιτική σκηνή της Αθήνας, την εποχή του Σοφοκλή.
Σοφιστές και Σοφιστική Κίνηση [Ανθολόγιο Φιλοσοφικών Κειμένων, Γ΄ Γυμνασίου]
101. λέγω.... λαβεῖν· για τον Οδυσσέα ο δόλος είναι θεμιτός, όταν πρόκειται για το κοινό καλό.
105. ἰούς.... φόνον· η κατοχή των όπλων του Ηρακλή από τον Φιλοκτήτη αποκλείει τη χρήση βίας. Εύστοχη η παρατήρηση του αρχαίου Σχολιαστή «ἄφυκτα γὰρ ἦν τὰ Ἡράκλεια βέλη, καὶ τοῦ σκοποῦ μὴ ἀποτυγχάνοντα».
106-111. οὐκ ἆρ'..... πρέπει· αντιμέτωπα η αιδώς και το κέρδος. Η αντίθεση συνιστά δύο διαφορετικές στάσεις ζωής, που εκφράζονται και με το αντίστοιχο ήθος των ηρώων.
113-115. αἱρεῖ τὰ τόξα.... σοῦ· εύλογη η απορία του Νεοπτόλεμου. Αποκαλύπτεται από τον διάλογο ότι δεν είναι απαραίτητη μόνο η παρουσία του Νεοπτόλεμου στην Τροία, όπως έλεγαν ο Οδυσσεύς και ο Φοίνικας στη Σκύρο, αλλά χρειάζονται και τα όπλα του Ηρακλή, που κατέχει ο Φιλοκτήτης.
Ασάφεια ως προς τον χρησμό της νίκης των Ελλήνων στην Τροία
119. σοφός....κἀγαθός· «σοφός» (= πανούργος) για την απόκτηση των τόξων, γενναίος για την εκπόρθηση της Τροίας, όπως παρατηρεί ο αρχαίος Σχολιαστής «σοφὸς μὲν διὰ τὸ κλέψαι, ἀγαθὸς δὲ διὰ τὸ πορθῆσαι».
120. ἴτω..... ἀφείς· ο Νεοπτόλεμος δέχεται να υπακούσει στον Οδυσσέα, αφού αναστείλει τους δισταγμούς που προκαλεί η αιδώς.
123-124. σὺ μέν..... παρών· ο Οδυσσεύς υπενθυμίζει τις λεπτομέρειες του σχεδίου.
125. τόν σκοπόν· πρόκειται για τον κατάσκοπο που μνημονεύεται στον στ. 45.
128-129. ναυκλήρου.... δολώσας· κατά τον αρχαίο Σχολιαστή «δολίως μεταβαλὼν τὴν μορφήν». Προετοιμάζεται έτσι η σκηνή του Εμπόρου (στ. 542) ο οποίος θα υποκριθεί ότι είναι κυβερνήτης μικρού εμπορικού σκάφους.
133-134. Ἐρμῆς δ'.... ἀεί· ο Οδυσσεύς επικαλείται την βοήθεια του δόλιου Ερμή και της Πολιάδος Νίκης Αθηνάς. Ο δόλιος Ερμής οδηγεί τους ανθρώπους σε δολοπλοκίες (πρβλ. Σοφ. Ἠλέκ. 1396). Η Αθηνά είναι, όπως γνωρίζουμε από την Ὀδύσσεια, η θεά προστάτιδα του Οδυσσέα. Ονομάζεται Πολιάς (πολιούχος), γιατί πάντοτε προστάτευε την πόλη των Αθηνών (από το στόμα του Οδυσσέα αυτό ακούγεται ως αναχρονισμός), και Νίκη για τη νίκη της στον αγώνα κατά των γιγάντων.
Σοφοκλής, «Ηλέκτρα» 1395-1397: Ο δόλιος Ερμής Αθηνά Νίκη και Αθηνά Πολιάς

 

ΑΣΚΗΣΕΙΣ (50-134)

 

  1. Ποιο είναι το σχέδιο του Οδυσσέα; Θεωρείτε τη χρήση του δόλου και της απάτης θεμιτή, όταν πρόκειται για το κοινό καλό; Δικαιολογήστε την άποψή σας.
     
  2. Να σχολιάσετε τον τρόπο με τον οποίο ο Οδυσσεύς κλείνει τον μονόλογό του (στ. 83-85). Αποκαλύπτει ο επίλογος αυτός το ήθος του ήρωα;
     
  3. Να περιγράψετε την πρώτη αντίδραση του Νεοπτόλεμου στην πρόταση του Οδυσσέα.
     
  4. Με ποια επιχειρήματα ο Οδυσσεύς προσπαθεί να πείσει τον Νεοπτόλεμο να αναλάβει την επιχείρηση και πώς ο Νεοπτόλεμος απαντά σ' αυτά;
     
  5. ἐκκλέψεις, ἐρωτᾷ: Να αντικαταστήσετε χρονικά και εγκλιτικά τα ρήματα. Να γράψετε τρία ομόρριζα στη ν.ε. από το καθένα και να σχηματίσετε με αυτά προτάσεις.
     
  6. Να ξαναγράψετε τους στίχους 84-85 με την υπόθεση ότι ο Οδυσσεύς απευθύνεται όχι μόνο στον Νεοπτόλεμο αλλά σ' ολόκληρο το πλήρωμα του πλοίου.
     
  7. Να γίνει συντακτική ανάλυση του στ. 113. Σε ποια χρονική βαθμίδα αναφέρεται ο στίχος; Να τον μεταφέρετε στον μέλλοντα.
     
  8. Τι σημαίνουν στα ν.ε οι λέξεις: ἀλγῶ, ξυνεργάτης, ἰός, ναύκληρος;
     

 

Κεφαλή του Οδυσσέα

 
17. Κεφαλή του Οδυσσέα. Μάρμαρο. Ελληνιστικοί χρόνοι. Σπερλόνγκα, Museo Nazionale archeologico.