Σοφοκλέους Τραγωδίαι (Β Λυκείου) - Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο)
Δ΄ Στάσιμο: στ. 944-987 Ε΄ Επεισόδιο: Β΄ Σκηνή: στ. 1091-1114 Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος
ΠΕΜΠΤΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (988-1114)

 

    Η είσοδος του Τειρεσία δεν προαναγγέλλεται. Ο μάντης έρχεται μόνος του, με δική του πρωτοβουλία. Μπαίνει από τη δεξιά πάροδο. Φορεί ιερατική στολή και κρατεί ραβδί. Ένα μικρό παιδί κατευθύνει τα βήματά του. Η επιβλητική του εμφάνιση, η αργή κίνησή του, η σιωπή του, μέχρι να φτάσει στο κέντρο της σκηνής, αφήνουν να πλανιέται μια αδιόρατη αίσθηση απειλής.
     Καταγγέλλει την τακτική του βασιλιά. Οργισμένος ο Κρέων στρέφεται και εναντίον του ερμηνευτή της θέλησης των θεών.

 

Α΄ Σκηνή: στ. 988-1090. Πρόσωπα: Κρέων-Τειρεσίας-Χορός

 
988. Θήβης ἄνακτες· κατ' αυτόν τον τρόπο προσφωνεί τους γέροντες του χορού ο Τειρεσίας (πρβλ. και στ. 843, 940). Πώς προσφωνεί τους γέροντες ο Κρέων;
988-990. ἥκομεν.....πέλει· στη συνέχεια θα αποδειχθεί ότι ο μάντης κατέχει την αλήθεια, την οποία δεν αντιλαμβάνεται ο Κρέων. Τα ζεύγη όραση-άγνοια, τυφλότητα-γνώση αποτελούν συνηθισμένο θεατρικό θέμα του Σοφοκλή. Γενικότερα η τυφλότητα ως θέμα ξεκινάει από τον Όμηρο και φθάνει μέχρι τον Σοφοκλή. Εντοπίζεται ακόμη στο ινδικό δράμα και στο αγγλικό ελισαβετιανό θέατρο (βασιλιάς Ληρ).
Αναζήτηση παραστάσεων του «Βασιλιά Ληρ» [πηγή: Ψηφιακό Αρχείο Εθνικού Θεάτρου] Σοφοκλής, «Οιδίπους Τύραννος» 370-375, 412-4: Οι αντιθέσεις «φως-σκοτάδι» και «άγνοια-γνώση»
991. τί δ' ἔστιν.....νέον; στο θέατρο του Σοφοκλή ο πραγματικά μοναδικά σοφός είναι ο μάντης Τειρεσίας. Η Αθηνά, σύμφωνα με τον μύθο, του στέρησε το φως, επειδή την είδε γυμνή. Του έδωσε όμως το χάρισμα της μαντείας. Του καθάρισε τ' αφτιά, για να καταλαβαίνει τη γλώσσα των πουλιών και του χάρισε ραβδί από αγριοκερασιά, για να περπατά χωρίς να βλέπει. Η απροσδόκητη παρουσία του Τειρεσία ταράζει και γεμίζει αγωνία τον Κρέοντα.
Τειρεσίας
993. οὔκουν.....φρενός· ο βασιλιάς εκφράζει την υποταγή του στον εκφραστή της θείας βούλησης.
995. ἔχω πεπονθώς.....ὀνήσιμα· εννοεί τη νίκη των Θηβαίων κατά των Αργείων, μετά τη θυσία του Μεγαρέα, γιου του Κρέοντα. Τη θυσία είχε συστήσει ο Τειρεσίας.
996. φρόνει.....τύχης· ο Σοφοκλής επιστρατεύει το τέχνασμα της προειδοποίησης. Στην Οδύσσεια οι θεοί προειδοποιούν τον Αίγισθο, στον Προμηθέα Δεσμώτη ο Ερμής τις Ωκεανίδες κ.ά. Η προειδοποίηση απαλλάσσει τους θεούς από την ευθύνη για όσα συμβούν. Η ευθύνη μεταπίπτει στους ώμους των ανθρώπων. Έτσι υπάρχει μια εύλογη ερμηνεία της συμφοράς και αποκαλύπτεται ταυτόχρονα ένας βαθμός φιλανθρωπίας των θεών προς τους θνητούς.
Ομήρου «Οδύσσεια» α 26-51: Προειδοποίηση θεών στον Αίγισθο [Ομηρικά Έπη: Οδύσσεια, Α' Γυμνασίου] Αισχύλος, «Προμηθέας Δεσμώτης» στ. 1058-79: Προειδοποίηση Ερμή στις Ωκεανίδες
997. τί δ' ἔστιν.....στόμα· είναι φανερή η ταραχή του Κρέοντα. Βασιλιάς και θεατές περιμένουν με αγωνία τις εξηγήσεις του μάντη.
998. γνώσῃ.....κλύων· αρχίζει η μακρά διήγηση του Τειρεσία.
999. θᾶκον.....ὀρνιθοσκόπον· κατά τον αρχαίο σχολιαστή ὅρμος καὶ ἔδρα, ὅπου πάντα ὄρνεα προέρχονται. Το ορνιθοσκοπείο του Τειρεσία υπήρχε μέχρι τα χρόνια του περιηγητή Παυσανία (IX, 16,1).
1001-1004. ἀγνῶτα ἀκούω.....ἄσημος ἦν· γεμάτη μυστηριακή φρίκη η διήγηση του Τειρεσία αποκαλύπτει τα φοβερά σημάδια της οιωνοσκοπίας.
1005-1011. εὐθὺς δέ.....πιμελῆς· η πυρομαντεία βασίζεται στη μελέτη της καύσης των οστών των σφαγίων που θυσιάζονται και στο είδος του καπνού κατά τη διάρκεια της ζωοθυσίας. Τα σημάδια της θυσίας, που φανερώνει το παιδί στον Τειρεσία, είναι σαφή: οι θεοί αρνούνται τη θυσία.
1014. ἐμοὶ γάρ.....ἄλλοις· τον μάντη καθοδηγεί το παιδί και τον βασιλιά ο μάντης. Η τύχη του Κρέοντα στην ουσία αποκαλύπτεται από την καθοδήγηση του παιδιού. Το ειρωνικό αυτό συνταίριασμα αποτελεί δεινό πλήγμα στην αλαζονεία του Κρέοντα.
1015. καὶ ταῦτα.....πόλις· ο Τειρεσίας δε διστάζει να καταγγείλει τον Κρέοντα. Εξαιτίας της ισχυρογνωμοσύνης του η πόλη υποφέρει.
1016-1022. βωμοὶ γάρ.....λίπος· οι βωμοί μολύνθηκαν από τις κατασπαραγμένες σάρκες του Πολυνείκη. Τα πουλιά αρνούνται προφητεία, γιατί έχουν γευθεί το αίμα του νεκρού. Η φρίκη συμπορεύεται με την ηθική διαμαρτυρία. Οι θεατές, παράλληλα με αυτά που ακούν, αναπλάθουν με τη φαντασία τους και όσα συμβαίνουν στον εξωσκηνικό χώρο.
1023-1027. τοῦτ' οὖν.....πέλει· ο Τειρεσίας δεν είναι οργισμένος με τον Κρέοντα. Τον συμβουλεύει με πατρική στοργή· ο Κρέων πρέπει να σκεφθεί λογικά και να θάψει τον Πολυνείκη.
1028-1032. αὐθαδία του....φέρει· ο Τειρεσίας τελειώνει με γνωμικό. Ο λόγος του είναι σύμφωνος με το αξίωμα, το κύρος και το ήθος του.
1033-1036. ὦ πρέσβυ....πάλαι· η βίαιη αντίδραση του Κρέοντα εκφράζεται παραστατικά με την εικόνα του τοξότη. Η βιαιότητα αυτή εκτρέπει τον βασιλιά σε βαρύτατες ύβρεις για τον Τειρεσία.
1037-1039. κερδαίνετ'....χρυσόν· συνηθισμένη κατηγορία εναντίον των μάντεων (πρβλ. Οιδ. Τύρ., 388-389). Τονίζεται μάλιστα από τον Κρέοντα και το είδος της δωροδοκίας: ήλεκτρο από τον Τμώλο της Μ. Ασίας και χρυσός από την Ινδία (πρβλ. Ηροδ. 3, 94).
Σοφοκλής, «Οιδίπους Τύραννος» 385-9: Κατηγορία του μάντη για φιλαργυρία
1039-1044. τάφω δ'....σθένει· η δράση του επεισοδίου κορυφώνεται με την ὕβριν του Κρέοντα που αποδεικνύεται ανοιχτά «θεομάχος». Η αναφορά του Κρέοντα είναι λογικοφανής, αποτελεί όμως παράβαση του ηθικού νόμου που απαιτεί να θάπτονται οι νεκροί.
1045-1047. πίπτουσι....χάριν· με γνωμικό τελειώνει και ο Κρέων τον λόγο του, υποστηρίζοντας την αρχική του θέση. Γενικά η δράση του επεισοδίου ακολουθεί δύο άξονες. Στον πρώτο, τη μακρά περίοδο των αγαθών σχέσεων ανάμεσα στον βασιλιά και τον μάντη διαδέχεται η οξεία σύγκρουση (πρβλ. Οιδ. Τύρ., Φοίνισσαι). Στον δεύτερο άξονα λειτουργούν παράλληλα δύο σκηνικοί χρόνοι: αυτός που ενσωματώνει γεγονότα που φαίνονται (σύγκρουση Κρέοντα-Τειρεσία) και αυτός που υποβάλλει στη φαντασία των θεατών τα γεγονότα που δεν φαίνονται.
Συγκριτική θεώρηση στιχομυθιών στην αρχαία ελληνική τραγωδία
1048-1050. Με τη στιχομυθία που ακολουθεί παρακολουθούμε μια έντονη λογομαχία με γνωρίσματα την ειρωνεία, τον χλευασμό, τις έξυπνες επινοήσεις. Η δραματική ένταση κορυφώνεται. Στην αρχή ο Τειρεσίας μιλάει με πίκρα και αγανάκτηση για τα λόγια του Κρέοντα ωστόσο δεν εκφράζεται άμεσα, αλλά σε τρίτο πρόσωπο και με γνωμικό για την αφροσύνη των ανθρώπων.
1052. ταύτης....πλήρης ἔφυς· στον χλευασμό και την πρόκληση του Κρέοντα ο μάντης επιτίθεται χρησιμοποιώντας μεταφορά χαρακτηρίζει ευθέως τον Κρέοντα ως άμυαλο.
1053. οὐ βούλομαι τὸν μάντιν ἀντειπεῖν κακῶς· ισχυρισμός που δεν επιβεβαιώνεται, γιατί ο Κρέων και ψεύτη έμμεσα αποκάλεσε τον μάντη και για φιλοχρηματία θα τον κατηγορήσει (στ. 1055).
1056. τὸ δ' ἐκ τυράννων.....φιλεῖ· πληρωμή με ακριβότερο νόμισμα. Στη φιλαργυρία των μάντεων αντιτάσσει ο Τειρεσίας την αισχροκέρδεια των τυράννων που αυθαιρετούν ή και αδικούν. Η αισχροκέρδεια του Κρέοντα φαίνεται από τις αποφάσεις του που έχουν ισχύ νόμου.
1057-1058. ἆρ' οἶσθα.....πόλιν· στην αμηχανία του ο Κρέων προβάλλει την εξουσία, αλλά ο μάντης του υπενθυμίζει ότι αυτός τον βοήθησε να σώσει την πόλη. Πρόκειται για την υπόδειξη του Τειρεσία στον Κρέοντα να θυσιάσει τον γιο του Μεγαρέα, για να σωθεί η Θήβα.
1060-1063. ὄρσεις με.....φρένα· στη νέα πρόκληση του Κρέοντα ο Τειρεσίας απειλεί με αποκαλύψεις. Η σκηνή θυμίζει παρόμοιο διάλογο Τειρεσία - Οιδίποδα Τυράννου στην ομώνυμη τραγωδία (στ. 334-379). Οι υποψίες του Κρέοντα για το κίνητρο του μάντη συνιστούν τραγική πλάνη που φέρνει στους θεατές τὴν ἀπὸ τῆς τραγωδίας ἡδονήν.
Από της τραγωδίας ηδονή
1064-1071. ἀλλ' εὖ γέ τοι κάτισθι.....νέκυν· ο μονόλογος - προφητεία του Τειρεσία αποτελεί, κατά τον Bowra, το τέχνασμα της προειδοποίησης. Όπως και προηγουμένως (στ. 998-1032) με την προειδοποίηση οι θεοί απαλλάσσονται από κάθε ευθύνη. Ο Κρέων οφείλει να μέμφεται τον εαυτό του για την τιμωρία που θα υποστεί.
Το τέχνασμα της προειδοποίησης
1065. τρόχους ἁμιλλητῆρας ἡλίου· τροχιές του ήλιου που η μια διαδέχεται την άλλη. Η ποιητική περίφραση είναι μεταφορική από τις αρματοδρομίες.
1066-1071. ἕνα νέκυν.....ἀνόσιον νέκυν· ο Κρέων θα χάσει τον Αίμονα, σαν αντάλλαγμα για την Αντιγόνη, που έθαψε ζωντανή, και τον Πολυνείκη, που άφησε άταφο και τον στέρησε από τις καθιερωμένες νεκρικές τιμές.
1072-1076. ὧν οὔτε σοί.....κακοῖς· οι πράξεις του Κρέοντα συνιστούν ύβρη, γιατί ανέτρεψαν τη φυσική τάξη. Οι Ερινύες, που είναι βοηθοί της Δίκης, θα παγιδεύσουν τον Κρέοντα και οι θεοί τόσο του επάνω όσο και του κάτω κόσμου θα πάρουν εκδίκηση, γιατί ο Κρέων προσέβαλε τους ακατάλυτους νόμους τους.
Ερινύς
1077-1083. καὶ ταῦτ' ἄθρησον.....ἐς πόλιν· ο μάντης έμμεσα προφητεύει τις συμφορές που θα πλήξουν και την οικογένεια του Κρέοντα και τη Θήβα.
1079. ἀνδρῶν, γυναικῶν κωκύματα· εννοεί την αυτοκτονία του Αίμονα και της Ευρυδίκης.
1080-1083. ἔχθρᾳ δέ.....ἐς πόλιν· υπονοούνται διαμάχες και συγκρούσεις. Τα άταφα πτώματα αποτελούν εστία μόλυνσης, φυσικής και ηθικής. Ο κανόνας είναι γενικός: το Άργος, που έχει άταφους τους νεκρούς του, αλλά και οι γειτονικές πόλεις, που κινδυνεύουν από τη μόλυνση, θα κινηθούν εναντίον της Θήβας.
1084-1086. τοιαῦτά σου.....οὐχ ὑπεκδραμῇ· ο Τειρεσίας με δηκτική διάθεση ειρωνεύεται τα λόγια του Κρέοντα (στ. 1033-1034). Τα συναισθήματα εκδικητικότητας οφείλονται στην ψυχολογία του μάντη, που το κύρος του έχει αμφισβητήσει ο Κρέων.
1089-1090. καὶ γνῷ τρέφειν.....ἤ νῦν φέρει· «Αυτά τα τελευταία λόγια του μάντη συνοψίζουν την προειδοποίησή του, την ανάγκη για υγιή σκέψη. Αν ο άνθρωπος δεν το βρει αυτό για χάρη του εαυτού του, οι θεοί θα τον εξαναγκάσουν να το κάμει παρά τη θέλησή του» (Bowra).

 

 

ΑΣΚΗΣΕΙΣ

 

  1. Ο Τειρεσίας αγωνίζεται να μεταβάλει τη στάση του Κρέοντα. Ποιες άλλες προσπάθειες είχαν προηγηθεί;
     
  2. Ποιο είναι το ήθος του μάντη;
     
  3. Ποια είναι η διάρθρωση της μαντείας (στ. 398-1032) του Τειρεσία.
     
  4. Ποια απήχηση νομίζετε ότι είχε στους θεατές η μαντεία του Τειρεσία;
     
  5. Πώς εξασφαλίζει ο ποιητής την παραστατικότητα της αφήγησης του μάντη (στ. 999-1022);
     
  6. Ο Τειρεσίας συμβουλεύει τον Κρέοντα:
α. να υποχωρήσει □
β. να παραμείνει σταθερός στις απόψεις του □
γ. να προβεί σε κάποια άλλη ενέργεια
□
Να σημειώσετε με Χ τη σωστή απάντηση.  
  1. Να περιγράψετε την αντίδραση του Κρέοντα στη μαντεία του Τειρεσία.
     
  2. Τὸ μανθάνειν.....φέρει (στ. 1031-1032): Να χαρακτηρίσετε τον υποθετικό λόγο και να τον τρέψετε στα άλλα είδη.
     
  3. Να εξηγήσετε τους χρόνους των ρημάτων, με τους οποίους περιγράφονται τα αποτελέσματα της μαντείας (στ. 998-1014).
     
  4. ἄνολβος, ἄβουλος, ἀκίνητος: είναι σύνθετα ή απλά τα επίθετα; Χρησιμοποιούνται σήμερα;
     
  5. Σημειώστε Χ στο αντίστοιχο τετράγωνο, αν νομίζετε ότι το περιεχόμενο της πρότασης είναι σωστό ή λανθασμένο.
  Σωστό Λάθος
α. φρόνησον(στ. 1023): είναι προστακτική □ □
β. τοὐξαμαρτάνειν (στ. 1024): είναι έναρθρο απαρέμφατο □ □
γ. πρέσβυ (στ. 1033): είναι ουσιαστικό □ □
δ. ἄπρακτος (στ. 1035): είναι επίθετο □ □
  1. Ποια είναι η σημασία της προφητείας του Τειρεσία για την εξέλιξη του μύθου;
     
  2. Σημειώστε με Χ τη σωστή απάντηση:
    Ο Κρέων, κατά τον Τειρεσία, παραβίασε τη φυσική και ηθική τάξη, διότι:
    α. δεν επέτρεψε να ταφεί ο Πολυνείκης
    β. έκλεισε ζωντανή σε τάφο την Αντιγόνη, χωρίς να την δικάσει
    γ. συντρέχουν και οι δύο προηγούμενοι λόγοι
     
  3. ἔχθρᾳ δέ.....ἐς πόλιν (στ. 1080-1083): Σε ποιες πόλεις αναφέρεται ο μάντης και ποιό είναι το νόημα των λόγων του;
     
  4. Να μεταφέρετε τους ρηματικούς και ονοματικούς τύπους στον άλλο αριθμό: οἶσθα, ἴσθι, φανεῖ, βιάζονται, ἀφῇ, γνῷ, κύνες, κέρδεσιν, πλήρης.
     
  5. Να βρείτε στην προφητεία του Τειρεσία (στ. 998-1032) τους εμπρόθετους προσδιορισμούς και να τους χαρακτηρίσετε συντακτικώς.