30. Ο πλούτος της εκκλησιαστικής ποίησης Υμνογραφία

α) Προέλευση, εξέλιξη και είδη των ύμνων

Οι ύμνοι είναι αναπόσπαστο μέρος της χριστιανικής λατρείας. Είναι το τραγούδι της πίστης μας, όπως το λέει και ο απ. Παύλος: «Να τραγουδάτε στις συνάξεις σας ψαλμούς και ύμνους και πνευματικές ωδές, να ψάλλετε με την καρδιά σας στον Κύριο» (Εφεσ. 5, 19' Κολ. 3, 16).

Τα «Αλληλούια» (αινείτε τον Κύριο), «Αμήν», «Κύριε, ελέησον» κ.ά. που ακούγονται στη λατρεία και σήμερα, ήταν οι πρώτοι πυρήνες των ύμνων. Καθώς προχωρούν οι αιώνες, συνθέτονται απλά και σύντομα τροπάρια με τα οποία δοξολογείται ο Τριαδικός Θεός και υπογραμμίζονται οι αλήθειες της Εκκλησίας. Ώθηση για τη δημιουργία τους έδωσαν και οι αιρετικοί που με ελκυστικούς ύμνους διέδιδαν την αιρετική τους πίστη. Έτσι η Εκκλησία για να τους αντικρούσει, πέρασε μέσα από τους ύμνους της τη δική της αλήθεια.

Στους πρώτους αιώνες, έχουμε τροπάρια, που είναι ύμνοι απλοί, για την Αγία Τριάδα (Τριαδικά), τη Θεοτόκο (Θεοτοκία), τους Μάρτυρες (Μαρτυρικά) καθώς και άλλα πρόσωπα και γεγονότα. Αργότερα, δημιουργούνται ομάδες τροπαρίων (κοντάκια, κανόνες), για να τονιστεί η σημασία των γιορτών της Εκκλησίας και να εμπλουτιστεί η λατρεία.

β) Οι σπουδαιότεροι υμνογράφοι

Οι ύμνοι έχουν πολλούς δημιουργούς. Ο Ρωμανός ο Μελωδός έχει τα πρωτεία στη σύνθεση των κοντακίων. Καταγόταν από τη Συρία. Γεννημένος από χριστιανούς γονείς έγινε εκεί διάκονος. Με αυτή την ιδιότητα, πήγε στην Κων/πολη και το υμνογραφικό του έργο έφθασε σε μεγάλη ακμή στα χρόνια του Ιουστινιανού (527-565). Όπως διαβάζουμε στο συναξάρι* του, από τη Θεοτόκο έλαβε το χάρισμα να συντάσσει κοντάκια. Εκατοντάδες τέτοια του αποδίδονται. Τη νύχτα των Χριστουγέννων χαιρόμαστε το «Ή παρθένος σήμερον τον υπερούσιων τίκτει...». Δίκαια χαρακτηρίστηκε ως ο πρίγκιπας των βυζαντινών υμνογράφων.

Στη σύνθεση των κανόνων, διακρίθηκαν τον 8ο αι. ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Ανδρέας Κρήτης, ο Κοσμάς ο Μελωδός κ.ά. Όλοι τους έγραψαν πληθώρα ύμνων. Του Δαμασκηνού θαυμάζουμε τα αναστάσιμα τροπάρια, (τα περισσότερα είναι στο βιβλίο «Οκτώηχος»*), τα νεκρώσιμα κ.ά. Ο Ανδρέας Κρήτης είναι γνωστός από το «Μεγάλο Κανόνα» (βλ. σελ. 161). Ο Κοσμάς ο Μελωδός είναι ο γλυκύφθογγος ποιητής των κανόνων που ψάλλονται στις Δεσποτικές γιορτές, στην Κοίμηση της Θεοτόκου και σε άλλες γιορτές. Αυτοί οι ποιητές έχουν κέντρο τους τη μονή του Αγίου Σάββα (Παλαιστίνη) και γι" αυτό λέγονται Σαββαίτες. Στην Κωνσταντινούπολη, δρουν με κέντρο τη μονή του Στουδίου οι Στουδίτες*: οι αδελφοί Θεόδωρος και Ιωσήφ (9ος αι.). ο Γερμανός Κων/πόλεως (8ος αι.), κ.ά. Τα βιβλία της Εκκλησίας είναι γεμάτα από τις ωραίες εμπνεύσεις τους. Στον Όρθρο ακούγονται οι «Αναβαθμοί», ποιητικά αριστουργήματα του Θεόδωρου του Στουδίτη.

Ο Άγιος Ιωάννης Δαμα- σκηνός και ο Άγιος Ιωσήφ ο Υμνογράφος. Εικόνα στη μονή Διονυσίου, Άγιο Όρος, 17ος αι.

γ) Οι ύμνοι στην υπηρεσία της θείας λατρείας

Οι ύμνοι της Εκκλησίας είναι οι κοινές προσευχές, το εντρύφημα των πιστών. Με λίγες λέξεις δοξολογούν και εκφράζουν αλήθειες για την Αγία Τριάδα, το Χριστό, τη Θεοτόκο, τους αγίους. Από αυτούς π.χ. μαθαίνουμε πως ο Θεός είναι ένας, αλλά τρίφωτος= με τρία Πρόσωπα Ξέρουμε πως ο Χριστός είναι Θεάνθρωπος με ένα Πρόσωπο Αρκεί να θυμηθούμε τα τροπάρια της Μ. Εβδομάδας και της νεκρώσιμης ακολουθίας, για να καταλάβουμε τι νιώθουν οι πιστοί στο άκουσμα τους. Ακόμη, οι ύμνοι μορφώνουν και διδάσκουν. Η γλώσσα τους μας φαίνεται δύσκολη, όμως μιλούν στην καρδιά. γι' αυτό και οι απλοί αλλά πιστοί άνθρωποι, καταλαβαίνουν το νόημά τους. Αν προσέξουμε, όταν ακούγονται στην εκκλησία, οι χριστιανοί σιγοψέλνουν και, εκεί που χρειάζεται, σταυροκοπιούνται.

δ) Επίδραση των ύμνων στη σύγχρονη λογοτεχνία

Η εκκλησιαστική υμνολογία επηρέασε το έργο αρκετών λογοτεχνών τόσο πεζογράφων όσο και ποιητών. Οι δύο Αλέξανδροι, Παπαδιαμάντης και Μωραϊτίδης, καθώς και ο Φώτης Κόντογλου, ψάλτες οι ίδιοι, εμπνέονται από τους ύμνους της Εκκλησίας. Τους αναφέρουν συχνά στα κείμενά τους και μάλιστα οι δύο πρώτοι συνθέτουν ύμνους και ιερές ακολουθίες.

Από τους νεοέλληνες ποιητές, ο Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Βάρναλης και ο Σικελιανός, χρησιμοποιούν ή μεταπλάθουν στίχους από τις ακολουθίες της Εκκλησίας. Ακόμη περισσότερο: εμπνέονται και δονούνται από τους ύμνους. Ο Παλαμάς, μάλιστα, μετέφρασε το τροπάριο της Κασσιανής, που ψάλλεται το βράδυ της Μεγάλης Τρίτης (περιέχεται στη συλλογή του «Βωμοί»). Τα βήματά τους ακολουθούν και άλλοι, όπως ο Γ. Δροσίνης, Γ. Βερίτης, Στ. Μπολέτσης κ.ά.

Η επίδραση που άσκησε η εκκλησιαστική ποίηση στους νομπελίστες μας Σεφέρη και Ελύτη είναι γνωστή. Το «Άξιον εστί» του Ελύτη στη μορφή και στο περιεχόμενο είναι διαποτισμένο από το άρωμα των ύμνων και των κειμένων της Εκκλησίας.

Η παιδική χορωδία της Κορυτσάς

Στην ίδια γραμμή κινούνται και αρκετοί από τους σύγχρονους πεζογράφους και ποιητές. Δεν είναι αποκομμένοι από την ορθόδοξη λατρεία. Μεταφέρουν στα κείμενά τους άλλοτε την ομορφιά της και την κατανυκτική της ατμόσφαιρα και άλλοτε προσωπικά τους βιώματα από τις ακολουθίες. Έτσι ο λογοτέχνης ακαδημαϊκός Στρατής Μυριβήλης στο διήγημά του «Η κεροδοσία» νοσταλγεί το χωριό του λέγοντας: «Να σταθώ μέσα στο στασίδι, από καρυδόξυλο, που το γυάλισαν με την τσόχα του αγκώνα τους οι προπαππούδες μου, οι παππούδες μου, ο πατέρας. Να ξανακούσω τα παιδιά που ψέλνουν, όπως άλλη φορά έψελνα εγώ» (Από «Το γαλάζιο βιβλίο»).

Ό Κύκλος των Τετράστιχων, 34 Κ. Παλαμάς
Εγκώμια Μ. Παρασκευής	Καθώς κλαίει, σαν της παίρνουν το τέκνο, η δαμάλα ξεφωνίζω και νόημα δεν έχουν τα λόγια. Ανοιξή μου γλυκιά, γυρισμό που δεν έχεις. Η ομορφιά σου βασίλεψε κίτρινη γιε μου. Η μάνα του Χριστού, Κ. Βάρναλη

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Γιατί μπήκαν στη θεία λατρεία οι ύμνοι;
2. Οι ύμνοι «μορφώνουν και διδάσκουν». Ποια είναι η μόρφωση και ποια η διδασκαλία που παρέχουν; (Συμβουλέψου το κείμενο του Π. Β. Πάσχου).
Ποιες τρεις αλήθειες της πίστης υπογραμμίζει ο ύμνος αυτός;
4. Να επισημανθούν οι επιδράσεις της βυζαντινής ποίησης στη σύγχρονη λογοτεχνία.