29. Οι λειτουργικές περίοδοι του Τριωδίου, Μ. Σαρακοστής και Πεντηκοσταρίου, οδοδείκτες στην πνευματική πορεία του πιστού

α) Η διαμόρφωση της λειτουργικής περιόδου του Τριωδίου, της Μ. Σαρακοστής και του Πεντηκοσταρίου

Μια από τις πνευματικότερες περιόδους της λειτουργικής ζωής μας είναι η περίοδος του Τριωδίου. Το Τριώδιο αρχίζει από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου και τελειώνει το βράδυ του Μ. Σαββάτου. Περιλαμβάνει συνολικά δέκα εβδομάδες: οι τρεις πρώτες είναι προπαρασκευαστικές• ακολουθούν οι έξι εβδομάδες των Νηστειών, δηλαδή της Μ. Σαρακοστής και τέλος η Μεγάλη Εβδομάδα. Η ονομασία της περιόδου οφείλεται στο ότι οι κανόνες της ακολουθίας του Όρθρου κατά την περίοδο αυτή αποτελούνται μόνο τρεις ωδές (ομάδες τροπαρίων) αντί των οκτώ ή εννέα που έχουν οι κανόνες όλη την υπόλοιπη χρονιά.

Αφορμή για την εξέλιξη του Τριωδίου ήταν η νηστεία της Μ. Εβδομάδας. Από τον 4ο αιώνα, η νηστεία επεκτάθηκε σε σαράντα ημέρες πριν από τη Μεγάλη Εβδομάδα, αριθμός που σχετίζεται με τη νηστεία του Μωυσή, του προφήτη Ηλία και του ίδιου του Κυρίου. Τον 6ο αιώνα, προστέθηκαν και οι προπαρασκευαστικές εβδομάδες, αρχικά δύο και αργότερα τρεις. Έτσι, διαμορφώθηκε το Τριώδιο με τις επιμέρους περιόδους του: τις προπαρασκευαστικές εβδομάδες, τη Μεγάλη Σαρακοστή και τη Μεγάλη Εβδομάδα.

Είναι σαφές, λοιπόν, ότι ο πυρήνας, του Τριωδίου, είναι το Πάσχα, το κέντρο όλου του λειτουργικού έτους. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση της Εκκλησίας, το Πάσχα γιορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Τον 4ο αιώνα, η Α' Οικουμενική Σύνοδος επικύρωσε την αρχαία αυτή παράδοση. Ο υπολογισμός αυτός του Πάσχα διατηρήθηκε μέχρι σήμερα με αποτέλεσμα η Μεγάλη Σαρακοστή να κινείται από το Φεβρουάριο (το νωρίτερο) μέχρι το τέλος Απριλίου - αρχές Μαΐου (το αργότερο).

Η περίοδος της Μ. Σαρακοστής περιλαμβάνει πέντε Κυριακές με τις εορτές που αναφέρονται στον πίνακα στο τέλος του μαθήματος. Ακόμη, κατά την περίοδο του Τριωδίου γιορτάζεται η μνήμη του αγ. Μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου του Τήρωνος (Σάββατο της Α' εβδομάδας της Μ. Σαρακοστής), του Λαζάρου (κατά το Σάββατο μετά τη Σαρακοστή), καθώς και η ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα (Κυριακή των Βαΐων). Κατά τη Μ. Εβδομάδα γίνεται η ανάμνηση των τελευταίων γεγονότων πριν από τη σύλληψη του Κυρίου και όλων όσων ακολούθησαν: της δίκης, των Παθών, της Σταύρωσης, της Αποκαθήλωσης και του Ενταφιασμού του Κυρίου. Το πνευματικό κλίμα της περιόδου δείχνει το ακόλουθο τροπάριο:

Κείμενο	Μετάφραση
	Ψυχή μου, ψυχή μου, σήκω επάνω, γιατί κοιμάσαι; Το τέλος (σου) είναι κοντά και πρόκειται ν' ανησυχήσεις. Ξύπνησε, λοιπόν, για να σε λυπηθεί ο Χριστός και Θεός, αυτός που βρίσκεται παντού και γεμίζει τα πάντα.

Η περίοδος που ακολουθεί μετά το Τριώδιο ονομάζεται περίοδος του Πεντηκοσταρίου, και περιλαμβάνει τις πενήντα ημέρες που μεσολαβούν μεταξύ του Πάσχα και της γιορτής της Πεντηκοστής. Ξεκινάει από τη νύχτα του Πάσχα και φθάνει μέχρι την Κυριακή των Αγίων Πάντων. Αναλυτικότερα, περιέχει την ακολουθία του Πάσχα και της εβδομάδας που το ακολουθεί (της «Διακαινήσιμης»* όπως ονομάζεται), αλλά περιλαμβάνει και τις γιορτές της Μεσοπεντηκοστής (εικοσιπέντε μέρες μετά το Πάσχα), της Πεντηκοστής, των Αγίων Πατέρων της Α' Οικουμενικής Συνόδου και των Αγίων Πάντων. Κυρίαρχο στοιχείο αυτής της περιόδου είναι η χαρά της Ανάστασης.

β) Λειτουργικές ιδιαιτερότητες της Μ. Σαρακοστής

Κατά την περίοδο της Μ. Σαρακοστής, τελούνται ακολουθίες, που δεν τελούνται κατά την υπόλοιπη χρονιά. Αυτές είναι:

1. Η Λειτουργία των Προηγιασμένιον: Μπορεί να τελεστεί κάθε μέρα της Μ. Σαρακοστής εκτός από το Σάββατο και την Κυριακή. Πρόκειται για μια ακολουθία με ύμνους και ευχές, κατά την οποία οι χριστιανοί μεταλαμβάνουν τον άρτο και τον οίνο που καθαγιάστηκαν κατά το Σάββατο ή την Κυριακή που προηγήθηκε (γι' αυτό ονομάζονται «Προηγιασμένα Δώρα»),

Κείμενο

Μετάφραση

Δέσποτα παντοκράτορα, εσύ που δημιούργησες την κτίση με σοφία, εσύ που λόγω της ανέκφραστης πρόνοιας και της πολλής σου καλοσύνης, μας οδήγησες στις ιερές αυτές μέρες για τον καθαρισμό των ψυχών και των σωμάτων, την εγκράτεια από τα πάθη και την ελπίδα της ανάστασης, εσύ που μετά από σαράντα μέρες έδωσες στον υπηρέτη σου Μωυσή, πάνω σε μια πλάκα, τις θεοχάρακτες εντολές. Δώσε και σε μας, αγαθέ, ν' αγωνιστούμε τον καλό αγώνα, να

επιτελέσουμε το δρόμο της νηστείας, να διατηρήσουμε αδιαίρετη την πίστη, να συντρίψουμε τα κεφάλια των αοράτων δρακόντων (του διαβόλου), να αναδειχθούμε νικητές της αμαρτίας και να φθάσουμε χωρίς κατάκριση να προσκυνήσουμε την αγία ανάσταση...

2. Οι Κατανυκτικοί* Εσπερινοί: Τελούνται τα απογεύματα των Κυριακών της Μ. Σαρακοστής και που τονίζουν (με ιδιαίτερους ύμνους) το πνευματικό μήνυμα της όλης περιόδου.

3. Ο Μέγας Κανόνας: Είναι ποίημα του Ανδρέα Κρήτης (7ος -8ος αι.). Περιγράφει την πνευματική και ηθική κατάπτωση του ανθρώπου και την ανάγκη για μετάνοια. Ψάλλεται το βράδυ της Τετάρτης (Όρθρος της Πέμπτης) κατά την Ε' εβδομάδα των Νηστειών.

4. Ο Ακάθιστος Ύμνος: Πρόκειται για ύμνο που εξυμνεί τη Θεοτόκο και που συντέθηκε, κατά την παράδοση, με αφορμή τη θαυματουργική διάσωση της Κωνσταντινούπολης από την Παναγία κατά την πολιορκία από τους Αβάρους και Πέρσες το 626 μ.Χ. (βλ. δ.ε. 16, σελ 91)

γ) Η Μεγάλη Σαρακοστή οδοδείκτης για την πνευματική πορεία του πιστού

Η περίοδος της Μ. Σαρακοστής είναι η κατεξοχήν ιερή περίοδος του έτους και στοχεύει στην πνευματική προετοιμασία του πιστού για το Πάσχα. Οι ιδιαίτερες ακολουθίες και προσευχές καθώς και ο συνδυασμός τους με τη νηστεία σηματοδοτούν σαν οδοδείκτες και ένα καινούργιο ξεκίνημα, μια καινούρια πορεία για τη ζωή χριστιανών. Από τα αιτήματα της προσευχής που ακολουθεί, αντιλαμβανόμαστε πώς θα πρέπει να είναι ο πραγματικός χριστιανός όχι μόνο κατά την περίοδο της Μ. Σαρακοστής, αλλά και σε όλη την υπόλοιπη χρονιά.

Κείμενο	Μετάφραση
	Κύριε και Δέσποτα της ζωής μου, μη μου δώσεις πνεύμα τεμπελιάς, περιέργειας, φιλοδοξίας για εξουσία και άστοχων λόγων. Χάρισε στο δούλο σου πνεύμα σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης. Ναι, Κύριε και Βασιλιά,

χάρισέ μου (το χάρισμα) να βλέπω τα δικά μου παραπτώματα και να μην κατακρίνω τον αδελφό μου. διότι είσαι ευλογημένος στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1. Τι σημαίνει Τριώδιο;
2. Με ποιους τρόπους η περίοδος της Μ. Σαρακοστής συμβάλλει στην πνευματική πρόοδο του Χριστιανού;
3. Τι είναι η Λειτουργία των Προηγιασμένων;
4. Γιατί την ακολουθία του Ακάθιστου Ύμνου την λέμε και ακολουθία των Χαιρετισμών;
5. Ποιο είναι το βασικό χαρακτηριστικό κατά την περίοδο του Πεντηκοσταρίου;

Οι Κυριακές του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου
1. Του Τελώνου και του Φαρισαίου 2. Του Ασώτου 3. Των Απόκρεω 4. Της Τυρινής 5. Α' Νηστειών (Ορθοδοξίας) 6. Β' Νηστειών (Γρηγορίου του Παλαμά) 7. Γ' Νηστειών (Σταυροπροσκυνήσεως) 8. Δ' Νηστειών (Ιωάννου της Κλίμακος) 9. Ε' Νηστειών (Μαρίας της Αιγυπτίας)	10. Βαΐων 11. Πάσχα 12. Του Θωμά 13. Των Μυροφόρων 14. Του Παραλύτου 15. Της Σαμαρείτιδος 16. Του Τυφλού 17. Των Πατέρων της Α Οικουμενικής Συνόδου 18. Της Πεντηκοστής 19. Των Αγίων Πάντων