1.3 Ο Ελληνισμός και η Ρώμη

Η ειρήνη, η οικονομική άνοδος και η ευνομία λειτούργησαν ως παράγοντες συνοχής μεταξύ των λαών της αυτοκρατορίας. Μέσα στη ρωμαϊκή οικουμένη κυκλοφορούσαν ελεύθερα οι άνθρωποι, διαδίδονταν οι ιδέες, οι συνήθειες, οι τεχνοτροπίες. Οι εθνικοί πολιτισμοί συγχωνεύτηκαν και δημιουργήθηκε πολιτισμική ενότητα μεταξύ των λαών της αυτοκρατορίας. Ο οικουμενικός πολιτισμός που προέκυψε ήταν τόσο στην ουσία όσο και στα εξωτερικά του χαρακτηριστικά ελληνορωμαϊκός. Όργανο για τη διάδοση αυτού του πολιτισμού στη Δύση έγινε η λατινική γλώσσα, ενώ στην Ανατολή, στο χώρο εξάπλωσης του ελληνιστικού κόσμου, εξακολούθησε να είναι η ελληνική.
Η πνευματική αναγέννηση των αυτοκρατορικοί χρόνων οφείλεται σε Έλληνες λόγιους που ανανέωσαν τη σκέψη των αρχαίων κλασικών αλλά και σε φιλέλληνες αυτοκράτορες, όπως ο Αδριανός, ο Μάρκος Αυρήλιος κ.ά., οι οποίοι συνέβαλαν στην ίδρυση σχολών νομικής και ρητορικής σε πόλεις της Ανατολής. Στις σχολές αυτές δίδαξαν πνευματικοί άνθρωποι, γνωστοί ως σοφιστές, οι οποίοι αμείβονταν από έσοδα του ρωμαϊκού κράτους ή των ίδιων των πόλεων. Η κίνηση αυτή, που προέβαλλε ως συνείδηση της πνευματικής υπεροχής των Ελλήνων απέναντι στην πολιτική επικράτηση της Ρώμης, ονομάστηκε Δεύτερη Σοφιστική. Οι εκπρόσωποι της ήταν συγχρόνως δάσκαλοι, ρήτορες και φιλόσοφοι. Μιμήθηκαν το ύφος των κλασικών συγγραφέων και συνέγραψαν κυρίως ρητορικούς λόγους που δεν είχαν άμεση σχέση με την πολιτική, εξυπηρετούσαν όμως την επίλυση προβλημάτων

Κεφάλι αγάλματος τον αυτοκράτορα Αδριανού. Το ενδιαφέρον τον αυτοκράτορα για τις επαρχίες συνετέλεσε στην κατασκευή πολλών έργων σε ελληνικές πόλεις αλλά και στην κατασκευή πολλών ανδριάντων τον αυτοκράτορα από τις ελληνικές πόλεις. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Προτομή του Ηρώδη του Αττικού (μέσα 2ου αι. μ.Χ.), εκπροσώπου της Δεύτερης Σοφιστικής και ευεργέτη της Αθήνας. Συνέβαλε στην οικοδόμηση πολλών και λαμπρών έργων, όπως ήταν το Ωδείο, το Παναθηναϊκό στάδιο κ.ά. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

της καθημερινής ζωής. Εκπρόσωποι της Δεύτερης Σοφιστικής ήταν ο Δίων ο Χρυσόστομος, ο Λουκιανός, ο Ηρώδης ο Αττικός και άλλοι.
Σπουδαίος συγγραφέας αυτής της εποχής, με φιλοσοφική σκέψη, επηρεασμένη από το πλατωνικό έργο, ήταν ο Πλούταρχος, γνωστός για τους «Βίους» του και τα «Ηθικά». Στο πρώτο έργο περιελάμβανε τις βιογραφίες σπουδαίων προσώπων Ελλήνων και Ρωμαίων σε ζεύγη παράλληλα, στο δεύτερο φιλοσοφικές πραγματείες.  
Η ιστοριογραφία των αυτοκρατορικών χρόνων μιμήθηκε κλασικά πρότυπα. Σπουδαίοι ιστορικοί αυτής της εποχής ήταν Ρωμαίοι και Έλληνες. Ο Τάκιτος, από τους μεγαλύτερους λατίνους ιστορικούς της αρχαιότητας, έγραψε την ιστορία των αυτοκρατόρων του 1ου αι. μ.Χ. με ζωηρές περιγραφές και διεισδυτικότητα στις ανθρώπινες πράξεις. Έλληνες ιστορικοί με σημαντικό έργο ήταν ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς (1ος π.Χ.-1ος μ.Χ. αι.), ο Αππιανός (1ος -2ος αι, μ.Χ.), ο Δίων ο Κάσσιος (2ος -3ος αι. μ.Χ.) που έγραψαν ιστορία των ρωμαϊκών χρόνων, ο Αρριανός (2ος αι. μ.Χ.), που ασχολήθηκε με την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου στο έργο του «Αλεξάνδρου Ανάβασις» και ο Παυσανίας, που έγραψε έργο περιηγητικού περιεχομένου και όχι καθαρά ιστορικού, το «Ελλάδος Περιήγησις» (2ος αι. μ.Χ.).  
Από τα λογοτεχνικά είδη καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα το μυθιστόρημα. Ο πυρήνας των υποθέσεων των μυθιστορημάτων ήταν μια ερωτική ιστορία, όπου προβαλλόταν η επιθυμία του ανθρώπου να ξεφύγει από την πραγματικότητα. Σημαντικά έργα αυτού του είδους είναι «Τα κατά Δάφνην και Χλόην» του Λόγγου, «Λευκίππη και Κλειτοφών» του Αχιλλέα Τάτιου, γραμμένα στα τέλη του 2ου αι. μ.Χ. Στο ίδιο πνεύμα γράφτηκαν

Ορειχάλκινο άγαλμα τον Μ. Αυρήλιου. Ο αυτοκράτορας παρουσιάζεται έφιππος. Ο Μ. Αυρήλιος υποχρεώθηκε να διεξαγάγει πολλούς και σκληρούς πολέμους κατά των εχθρών της αυτοκρατορίας. (Ρώμη, Πλατεία Καπιτωλίου)

τα «Αιθιοπικά» του Ηλιοδώρου στα τέλη του 3ου αι. μ.Χ.
Ο Πλίνιος ο Νεότερος (1ος-2ος αι. μ.Χ.) έγραψε στα λατινικά τις «Επιστολές» με τις οποίες δίνει πληροφορίες για την κοσμική και τη λογοτεχνική κίνηση της εποχής του. Γνήσια ποιητική φωνή από τους Λατίνους ήταν ο Γιουβενάλης (1ος-2ος αι. μ.Χ.), που με τα ποιήματά του σατίριζε τη διαφθορά των αυτοκρατορικών χρόνων.
Στους κύκλους των πλουσίων και των πνευματικών ανθρώπων διαδόθηκε και καλλιεργήθηκε η ελληνική φιλοσοφική σκέψη, ιδιαίτερα των Στωικών και του Πλάτωνα.
Η στωική φιλοσοφία στους αυτοκρατορικούς χρόνους εκπροσωπήθηκε από τον Επίκτητο, η διδασκαλία του οποίου είχε χαρακτήρα ηθικού κηρύγματος, και από τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο, ο οποίος έγραψε «Τα εις εαυτόν» στην ελληνική γλώσσα, όπου παρουσιάζει την εσωτερική αγωνία του ανθρώπου της εποχής του⁶.  
Με σημείο αναφοράς τη φιλοσοφική σκέψη του Πλάτωνα, ο Πλωτίνος (2ος αι. μ.Χ.) έγινε εισηγητής του νεοπλατωνισμού. Πυρήνας της διδασκαλίας του ήταν ο άνθρωπος και η δισυπόστατη φύση του. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Πλωτίνου, είναι σύνθετο ον αποτελούμενο από ύλη και πνεύμα.
Τόσο η στωική φιλοσοφία όσο και ο νεοπλατωνισμός άσκησαν ιδιαίτερη επιρροή στη χριστιανική σκέψη που εκείνη την εποχή διαμορφωνόταν⁷.
Την αυτοκρατορική εποχή καλλιεργήθηκαν από Ρωμαίους, και κυρίως από Έλληνες, οι επιστήμες. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, θείος του νεότερου, έγραψε έργο με τίτλο «Φυσική Ιστορία», ο Στράβων τα «Γεωγραφικά» και ο Γαληνός με τις ανατομικές έρευνες προώθησε την ανάπτυξη της ιατρικής.  

Τα λαϊκά στρώματα που δεν είχαν τη δυνατότητα να γνωρίσουν τις ελληνικές φιλοσοφικές απόψεις πλησίασαν την καθημερινότητα και τα προβλήματα της ζωής με ένα διαφορετικό τρόπο

6. Η εργατικότητα ενός φιλοσόφου αυτοκράτορα, του Μάρκου Αυρήλιου

Ο αυτοκράτορας (Μάρκος Αυρήλιος), όταν ο πόλεμος του άφηνε χρόνο ελεύθερο, δίκαζε και άφηνε τους δικανικούς ρήτορες να ρητορεύουν περισσότερη ώρα απ' όση επιτρεπόταν. Στην εξέταση των μαρτύρων και στις ανακρίσεις αφιέρωνε πολύ χρόνο, ώστε να εξακριβώνει, με πολλούς τρόπους ποιο ήταν το δίκαιο. Γι' αυτό το λόγο πολλές φορές μία δίκη διαρκούσε και έντεκα και δώδεκα ημέρες, αν και δε σταματούσε συχνά να δικάζει και στη διάρκεια της νύχτας. Ήταν πολύ εργατικός και φρόντιζε να φέρνει σε πέρας όλες τις υποχρεώσεις του με την ίδια φροντίδα. Ούτε έλεγε, ούτε έγραφε, ούτε έκανε κάτι πρόχειρα αλλά συχνά και για την πιο ασήμαντη υπόθεση, αφιέρωνε ολόκληρες μέρες. Πίστευε πως δεν ήταν αντάξιο ενός αυτοκράτορα να ενεργεί με επιπολαιότητα.

Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή ιστορία, επιτ. LXXII. 6.

7. Ο Πλωτίνος και η ανανέωση της πλατωνικής σκέψης

Η ανανέωση αυτή του πλατωνισμού είχε μεγάλη σημασία και από πολλές απόψεις φαίνεται χαρακτηριστική. Μερικές φορές υπήρξε τάση να παρουσιασθεί ως αποτέλεσμα ανατολικών επιδράσεων. Και είναι βέβαια πιθανόν πράγματι αυτές να συνέβαλαν. Ο Πλωτίνος είχε ζήσει στην Αλεξάνδρεια και δεν το κρύβει ότι θέλησε να γνωρίσει τη σοφία της Περσίας και των Ινδιών. Ωστόσο η επεξεργασία του πλατωνισμού από τον Πλωτίνο φαίνεται να είναι αποτέλεσμα των νέων καιρών. Άλλωστε οι ανατολικές επιδράσεις ακριβώς αποτελούν μέρος της διεύρυνσης της

αυτοκρατορίας. Ο συσχετισμός των θεωριών αποδεικνύει τον συγκρητισμό* των ιδεών και μια κοινή προσδοκία.
Η εμμονή στην πνευματική περιπέτεια του ατόμου και η εγκατάλειψη του πολιτικού στοχασμού αντιστοιχούν προς τη νέα πολιτική κατάσταση. Και πριν απ' όλα ο μυστικισμός που εκδηλώνεται εδώ συναντά συγχρόνως και την επιθυμία φυγής και την αγάπη προς το εξωλογικό που εκείνη την εποχή εξαπλώνεται σχεδόν παντού. Και πώς να μη δει κανείς ότι οι νέες τάσεις στον Πλωτίνο και στον Μ. Αυρήλιο αναγγέλλουν τον επικείμενο θρίαμβο του Χριστιανισμού!

Jacquelin de Romilly, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, μετ. Θ. Χριστοπούλου - Μικρογιαννάκη, εκδ. Καρδαμίτσα, σ. 307.

απ' ό,τι οι πλούσιοι και οι πνευματικοί άνθρωποι. Τους απλούς ανθρώπους επηρέασαν ιδιαίτερα τα κηρύγματα των ανατολικών θρησκειών όπως της Ίσιδας, της Κυβέλης, του Μίθρα, που επαγγέλλονταν μια πιο ευτυχισμένη «ζωή» μετά το θάνατο, όπου θα αποδιδόταν δικαιοσύνη στους κατατρεγμένους και βασανισμένους της καθημερινής ζωής.