Δραματικη Ποιηση, Αριστοφανη 'ΟρνιθεΣ
Γ Γυμνασιου

Η εισαγ­ωγή σ­τ­ο­­ μ­­ά­­θ­ημα Όρ­νιθες του Α­ρι­στοφά­νη­ περιλαμβάνει, ­εκτός από τα σχετικά με το συγκεκριμένο έργο, βασικές πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο (δράμα και παράσταση). Η αναφορά αυτή κρίνεται απαραίτητη, καθώς η όποια παράλειψη θα καθιστούσε τη διδασκαλία του μαθήματος μετέωρη. Πιο συγκεκριμένα, θα αναφερθούμε σε στοιχεία του αρχαίου δράματος, του αρχαίου θεάτρου και στον Αριστοφάνη.

­­­­­(ΕYΕΛΠΙΔΗΣ — ΠΕΙΣΕΤΑΙΡΟΣ —­ ΥΠΗΡΕΤΗΣ ΤΣΑΛΑΠΕΤΕΙΝΟΥ — ΤΣΑΛΑΠΕΤΕΙΝΟΣ)
Δυσάρεστη κατάσταση • Σχέδιο • Πρόκληση ενδιαφέροντος

Πρόλογος ονομάζεται το εισαγωγικό τμήμα του έργου πριν από την Πάροδο, την είσοδ­ο του χορού. Στον Πρόλογο παρουσιάζεται μια δυσάρεστη κατάσταση και συγχρόνως αποκαλύπτεται—τουλάχιστον ως ένα βαθμό— το σχέδιο του κωμικού ήρωα, με το οποίο φιλοδοξεί να υπερβεί αυτή την κατάσταση. Το σχέδιο αποτελεί τον άξονα για την οργάνωση της πλοκής. Κύριο μέλημα του ποιητή στον Πρόλογο είναι η πρόκληση του ενδιαφέροντος του κοινού, το οποίο στην αρχή παρακολουθεί πράγματα αινιγματικά ή ακατανόητα.

­­­­ ­

Πάροδος ονομάζεται το τμήμα του έργου αμέσως μετά τον Πρόλογο, στη διάρκεια του οποίου εισέρχεται (ή εισορμά) ο χορός και έχει την πρώτη του επαφή με τους υποκριτές. Ο χορός άλλοτε υποστηρίζει τον κωμικό ήρωα και άλλοτε αντιδρά στο σχέδιο του. Στη δεύτερη περίπτωση η αντίδραση παίρνει συνήθως τη μορφή δυναμικής αντιπαράθεσης (Πολεμική σκηνή). Και στις δύο περιπτώσεις η παρέμβαση του χορού καθορίζει την εξέλιξη της πλοκής. Από τη στιγμή ωστόσο που δέχεται να ακούσει τα επιχειρήματα του ήρωα, αυτό παύει να ισχύει και η πρωτοβουλία περνάει στον ήρωα.
Στους Όρνιθες η Πάροδος αρχίζει από τη στιγμή που αρχίζει η διαδικασία για το κάλεσμα των πουλιών. Στους πρώτους 60 στίχους κυριαρχεί το τραγούδι και η μουσική — βρισκόμαστε στον χώρο των πουλιών! Διακρίνονται τρία μέρη:

• α) το αναπαιστικό κάλεσμα της Αηδόνας (στ. 232-47: τραγούδι),
• β) η απάντηση της Αηδόνας (αύλ­ηση μετά τον στ. 247) και
• γ) το κάλεσμα των άλλων πουλιών (στ. 252-92: μονωδία).

Το αναπαιστικό κάλεσμα της Αηδόνας λειτουργεί ως εισαγωγή και προανάκρουσμα για τη μετρικά και μουσικά πολύ πιο σύνθετη μονωδία. Ως προς τον τύπο (δομή και περιεχόμενο) το κάλεσμα της Αηδόνας και το κάλεσμα των άλλων πουλιών έχουν συντεθεί ως κλητικοί ύμνοι.

­­ ­­­

O Επιρρηματικός Αγώνας είναι λεκτική αντιπαράθεση του κωμικού ήρωα με τον αντίπαλο του ή τον χορό, η οποία έχει συμμετρική δομή και περιλαμβάνει μέρη που τραγουδιούνται (αδόμενα) και μέρη που απαγγέλλονται (απαγγελλόμενα). Ονομάζεται επιρρηματικός επειδή τα απαγγελλόμενα μέρη ακολουθούν μετά τα αδόμενα (επιλέγονται -> επίρρημα). Με τον Αγώνα κορυφώνεται η εξέλιξη της πλοκής και επέρχεται η αποφασιστική καμπή: ο ήρωας εξουδετερώνει ή πείθει όσους αντιδρούν και μπορεί στη συνέχεια να πραγματοποιήσει το μεγαλόπνοο σχέδιο του.

Στην πλήρη μορφή του ο Αγώνας απαρτίζεται από εννέα μέρη, που διαφοροποιούνται ως προς το μέτρο, το περιεχόμενο ή τον τρόπο εκφοράς. Τα οκτώ πρώτα μέρη είναι δύο μετρικά απολύτως όμοιες ακολουθίες (1-4 = 5-8).

Στην Ωδή ο χορός τονίζει τη σημασία της αντιπαράθεσης, στην Αντωδή εκφράζει συχνά τον θαυμασμό του για τα επιχειρήματα που προβλήθηκαν. Ο Κατακελευσμός (κατακελεύω = προτρέπω) και ο Αντικατακελευσμός είναι δίστιχες προτροπές του χορού προς τον ήρωα και τον αντίπαλο του. Στο Επίρρημα και στο Αντεπίρρημα εκτίθενται οι διαφορετικές ή αντίθετες απόψεις των αντιπάλων. Στο Πνίγος (κατά γράμμα: αυτό που σε πνίγει) και στο Αντίπνιγος προέχει το πώς εκφέρεται ο λόγος, δηλαδή χωρίς διακοπή, χωρίς ανάσα. H Σφραγίδα, την οποία κάποιοι δεν θεωρούν μέρος του Αγώνα, περιέχει τον έπαινο για τον νικητή.

Ο Αγώνας των Ορνίθων παρουσιάζει μια ιδιομορφία: εδώ δεν αντιπαρατίθενται, όπως συμβαίνει συνήθως, δύο αντίπαλοι, αλλά το ίδιο πρόσωπο (ο Πεισέταιρος) εκθέτει στον χορό το σχέδιο του και αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του τόσο στο Επίρρημα όσο και στο Αντεπίρρημα. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι μιλάει το ίδιο πρόσωπο, υπάρχει σαφής διαφοροποίηση ως προς το περιεχόμενο: στο Επίρρημα υποστηρίζεται ότι τα πουλιά είναι τα παλαιότερα πλάσματα στον κόσμο, ότι τους ανήκει αυτοδικαίως η βασιλεία και ότι στα παλιά εκείνα χρόνια ήταν βασιλιάδες· στο Αντεπίρρημα παρουσιάζεται το σχέδιο για την ανάκτηση της βασιλείας και προτείνονται συγκεκριμένα μέτρα για την αποτελεσματική διεκδίκησή της.

­­ ­

­­ ­­­­

Στην Παράβαση ο χορός στρέφεται προς τους θεατές, προχωρεί προς το μέρος τους (παραβαίνει -> παράβασις) και είτε ως δραματικός χαρακτήρας είτε ως κωμικός χορός μιλάει, για λογαριασμό του ή εξ ονόματος του ποιητή, για θέματα που συνδέονται με την υπόθεση του έργου και τον ρόλο του, με την τέχνη του κωμικού και το θέατρο ή με την επικαιρότητα.

Στην πλήρη μορφή της η Παράβαση απαρτίζεται από επτά μέρη, που διαφοροποιούνται ως προς το μέτρο, το περιεχόμενο ή τον τρόπο εκφοράς.

Θεματικά τα τρία πρώτα μέρη συγκροτούν συνήθως μία ενότητα. Το Κομμάτιον (κατά γράμμα: μικρό κομμάτι) συνδέει με τα προηγούμενα και εισάγει στα επόμενα. Στην κυρίως Παράβαση και στο Πνίγος ο χορός άλλοτε μιλάει ως κωμικός χορός -αυτό συμβαίνει στα έργα πριν από τους Όρνιθες- και άλλοτε ως δραματικός χαρακτήρας, όπως συμβαίνει στους Όρνιθες. Εδώ ο χορός, που έχει ενστερνιστεί τις απόψεις του Πεισέταιρου, διευρύνει την επιχειρηματολογία του κωμικού ήρωα. H Ωδή και η Αντωδή κατά κανόνα είναι ύμνοι: ο χορός απευθύνεται ευθέως ή εμμέσως σε κάποιους θεούς, όχι στους θεατές. Στο Επίρρημα και στο Αντεπίρρημα, που συχνά έχουν διαφορετικό περιεχόμενο, ο χορός μιλάει συνήθως ως δραματικός χαρακτήρας.
O Αγώνας και η Παράβαση, που μοιάζει με τον Αγώνα ως προς την επιρρηματική δομή (εναλλαγή αδόμενων και απαγγελλόμενων μερών), διαφέρει όμως από αυτόν επειδή εκφέρεται αποκλειστικά από τον χορό, είναι τα δύο πιο χαρακτηριστικά δομικά στοιχεία της αριστοφανικής κωμωδίας του 5ου αιώνα.

H Παράβαση επισφραγίζει την επικράτηση του κωμικού ήρωα. Οι θεατές του Αριστοφάνη, που ήταν εξοικειωμένοι με τη δομή των κωμωδιών του, περίμεναν αμέσως μετά να ακολουθήσει –όπως και ακολουθεί– σειρά διαλογικών (ιαμβικών) σκηνών, καθεμία από τις οποίες έχει σχετική αυτοτέλεια. Στις σκηνές αυτές ο ήρωας, σε μια πορεία προς τον τελικό θρίαμβο του στην Έξοδο, αντιμετωπίζει διάφορους ανεπιθύμητους επισκέπτες που θέλουν να επωφεληθούν από τη νέα κατάσταση και κάποιους που θίγονται απ' αυτήν. H συμμετοχή του χορού στο τμήμα του έργου μετά την Παράβαση είναι σχετικώς περιορισμένη. Για τους Όρνιθες, όπως και για τα άλλα έργα που έχουν δεύτερη Παράβαση, αυτό ισχύει σε μικρότερο βαθμό. Ωστόσο, και εδώ ο χορός εμπλέκεται ελάχιστα σε διάλογο, και μάλιστα μόνο με τον Πεισέταιρο (και τον Ευελπίδη) - ποτέ με κάποιο από τα νέα πρόσωπα. Ο ρόλος του, αν εξαιρέσουμε την Έξοδο, περιορίζεται στο να τραγουδάει λυρικά κομμάτια μιας ή, το πολύ, δύο στροφών, που παρεμβάλλονται ανάμεσα στις σκηνές.

Στους Όρνιθες, μετά την Παράβαση, επανεμφανίζονται ο Πεισέταιρος και ο Ευελπίδης φορώντας φτερά. H εξέλιξη της πλοκής επανέρχεται έτσι στο σημείο που είχε διακοπεί από την Παράβαση. Έπειτα από αμοιβαία πειράγματα για την εμφάνισή τους, δίνεται το όνομα στη νέα πόλη και, αμέσως μετά, καλείται ο Ιερέας, προκειμένου να γίνει η θυσία για την ίδρυση της πόλης. Όταν ο Ιερέας δεν λέει να σταματήσει να καλεί πουλιά, ενώ το ζώο είναι «πετσί και κόκαλο», ο Πεισέταιρος τον αποπέμπει. Στη συνέχεια εμφανίζονται διαδοχικά πέντε απρόσκλητοι επισκέπτες (ο Ποιητής, ο Χρησμολόγος, ο Μέτωνας, ο Επιθεωρητής και ο Νομοπώλης), που ζητούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στη νέα πόλη - με το αζημίωτο, φυσικά. Με την εξαίρεση του Ποιητή, που αντιμετωπίζεται με συμπάθεια, οι υπόλοιποι ξυλοκοπούνται από τον Πεισέταιρο και εκδιώκονται. Το πλαίσιο και για τις πέντε αυτές κατά βάση ομοιόμορφες σκηνές είναι η θυσία, που δεν θα ολοκληρωθεί ποτέ επί σκηνής. Ο κίνδυνος οι ομοιόμορφες σκηνές να καταντήσουν μονότονη επανάληψη εξουδετερώνεται με διάφορους τρόπους που αποσκοπούν στην ποικιλία.

­­ ­

Οι Όρνιθες, όπως και όλα τα παλαιότερα έργα του Αριστοφάνη, εκτός από τους Αχαρνείς (425 π.Χ.), έχουν και δεύτερη Παράβαση, η οποία όμως περιλαμβάνει μόνο τη λεγόμενη επιρρηματική συζυγία (Ωδή - Επίρρημα ~ Αντωδή - Αντεπίρρημα). Και στη δεύτερη Παράβαση ο χορός διατηρεί τον δραματικό του χαρακτήρα, μιλάει δηλαδή ως χορός πουλιών. Μόνο στο Αντεπίρρημα απευθύνεται στους κριτές και ως κωμικός χορός. H Ωδή και η Αντωδή ξαναπιάνουν θέματα που τα συναντήσαμε ήδη στο Επίρρημα και το Αντεπίρρημα, που απαρτίζονται και εδώ, όπως και στην (κύρια) Παράβαση, από 16 τροχαϊκούς 15σύλλαβους, η θεματική αλλάζει.

Στην ενότητα αυτή περιλαμβάνονται τα παρακάτω: 

Οι δύο Μαντατοφόροι (στ. 1173-1241).

Η ωδή (στ. 1242-1246)

Η Ίριδα (στ. 1247-1320)

Η αντωδή (στ. 1321-1325)

Ο Κήρυκας (στ. 1326-1370)

Εγκωμιαστικό αμοιβαίο (στ. 1371-1397)

Σκηνές διεκπεραίωσης Β' (στ. 1398-1539)

Το σκωτπικό στάσιμο (στ. 1540-1563)

Η αναμέτρηση με τους θεούς (στ. 1564-1773)

Σκωπτικό άσμα [αντιστροφή] (στ. 1774-1787)

­­ ­­­­­

Έξοδος ονομάζεται το τελευταίο τμήμα του έργου, στη διάρκεια του οποίου αποσύρονται - συνήθως μέσα σε ατμόσφαιρα θριάμβου - ο χορός και ο κωμικός ήρωας.

Η Έξοδος των Ορνίθων, αν εξαιρέσουμε τους εισαγωγικούς ιαμβικούς στίχους του Αγγελιαφόρου (1788-803), που απαγγέλλονται, απαρτίζεται αποκλειστικά από τμήμα­τα που τραγουδιούνται ή εκφέρονται με έναν ιδιαίτερο τρόπο (κάτι μεταξύ απαγγελίας και τραγουδιού).

Με τραγική μεγαλοστομία ο Αγγελιαφόρος προαναγγέλλει τη μεγαλειώδη εμφάνιση του θριαμβευτή Πεισέταιρου: ο νέος κοσμοκράτορας κρατάει στα χέρια του το σύμβολο της ισχύος του Δία, τον κεραυνό, φοράει γαμήλιο ένδυμα και έχει στο πλευρό του την πανέμορφη Βασίλεια. Ο χορός τραγουδάει γαμήλια τραγούδια ή υμνεί τον κεραυνό.­