Αρχαια Ελληνικη Γλωσσα και Γραμματεια - Ρητορικα Κειμενα
Β Γενικου Λυκειου - Προσ/μου Ανθρωπιστικων Σπουδων

Η γενική εισαγωγή του εγχειριδίου παρέχει στοιχεία για τη γέννηση και την εξέλιξη της αρχαίας ελληνικής ρητορικής, για τη σχέση της με τη σοφιστική, για τα είδη και τα μέρη του ρητορικού λόγου με έμφαση στις έντεχνες πίστεις. Αναφέρεται επίσης στα προσόντα του ρήτορα και στη σημασία της μελέτης των ρητορικών κειμένων σήμερα.

Διδακτικοί στόχοι:

• Να γνωρίσουν οι μαθητές την ιστορία και τη θεωρία της αρχαίας ελληνικής ρητορικής.
• Να κατανοήσουν τη σημασία της μελέτης των ρητορικών κειμένων σήμερα.

Στο εγχειρίδιο περιέχονται ολόκληροι οι δικανικοί λόγοι του Λυσία Κατά Φίλωνος δοκιμασίας και Υπέρ Μαντιθέου. Και οι δύο συγκεκριμένοι λόγοι αφορούν έναν βασικό θεσμό του αθηναϊκού πολιτεύματος, τη διαδικασία της «δοκιμασίας», τη διαδικασία δηλ. εξέτασης των αιρετών και κληρωτών αρχόντων που διαπίστωνε αν πληρούνταν όλες οι νόμιμες προϋποθέσεις για την ανάληψη των καθηκόντων τους και αν ήσαν άξιοι για το αξίωμα που είχαν κληθεί να αναλάβουν. Ο πρώτος λόγος γράφτηκε από τον Λυσία για τον κατήγορο που αμφισβήτησε την καταλληλότητα εκλογής του Φίλωνα στο αξίωμα του βουλευτή, ενώ ο δεύτερος λόγος αποτελεί την απολογία του Μαντιθέου απέναντι σε μια παρόμοια κατηγορία. Το αρχαίο κείμενο των δύο λόγων συνοδεύεται από εισαγωγή στους λογογράφους και στον βίο και το έργο του Λυσία κι από άφθονα γλωσσικά και ερμηνευτικά σχόλια.

Διδακτικοί στόχοι:

• Να διαπιστώσουν οι μαθητές βασικές αρετές του λόγου του Λυσία, τη σαφήνεια, την απλότητα του λεξιλογίου και την προσαρμογή της έκφρασης στον χαρακτήρα των ομιλητών, για τους οποίους έγραφε τους δικανικούς λόγους του (ηθοποιία).
• Να εκτιμήσουν την αριστοτεχνική κατασκευή των λόγων του ως προς τη δομή αλλά και την έντεχνη χρήση των σχημάτων του λόγου στην υπηρεσία της επιδιωκόμενης προβολής του ήθους των πελατών του.
• Να γνωρίσουν έναν από τους βασικότερους θεσμούς της αθηναϊκής δημοκρατίας, τη δοκιμασία, στην οποία υποβάλλονταν όσοι Αθηναίοι κληρώνονταν βουλευτές για τη βουλή του επόμενου έτους.
• Να εκτιμήσουν τη μεγάλη σημασία που απέδιδε η βουλή στον έντιμο, δημοκρατικό και ανεπίληπτο ηθικά βίο των δοκιμαζομένων, προκειμένου να ασκήσουν δημόσιο λειτούργημα.
• Να αξιολογήσουν, σε σύγκριση με τον «Επιτάφιο» του Περικλή, την σταθερή πολιτική άποψη των Αθηναίων ότι καλός κἀγαθός πολίτης δεν είναι απλώς ο ηθικός και νομοταγής, πολύ περισσότερο δεν είναι αυτός που επιδιώκει καιροσκοπικά μόνο το ατομικό του συμφέρον, αλλά ο ενεργός πολίτης που μετέχει συνειδητά στα κοινά, θέτει το συμφέρον της πολιτείας πάνω από το ατομικό και έχει σταθερή προσήλωση στη δημοκρατία.
• Να συνειδητοποιήσουν, τέλος, με την ερμηνεία του Κατά Φίλωνος δοκιμασίας και του Υπέρ Μαντιθέου πόσο δοκιμάστηκαν τα δημοκρατικά ήθη των Αθηναίων τα χρόνια που ακολούθησαν τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου, την τυραννία των Τριάκοντα και την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Παρά τη γενική αμνηστία που κήρυξε η αποκατασταθείσα δημοκρατία, πολλοί θέλησαν να υποδαυλίσουν παλαιά πάθη, για να αποκομίσουν ίδιο όφελος.

Από το έργο του Δημοσθένη παρατίθενται στο εγχειρίδιο, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση, οι συμβουλευτικοί λόγοι του Υπέρ της Ροδίων ελευθερίας και Υπέρ Μεγαλοπολιτών. Και οι δύο λόγοι αφορούν την εξωτερική πολιτική της Αθήνας, και ειδικότερα την απάντηση που θα πρέπει να δώσει σε δύο αιτήματα βοήθειας που της απευθύνουν. Ο πρώτος λόγος εκφωνήθηκε από τον Δημοσθένη στην Εκκλησία του Δήμου το 351 π.Χ., για να υποστηρίξει τους δημοκρατικούς Ρόδιους φυγάδες, οι οποίοι απευθύνθηκαν στους Αθηναίους ζητώντας τη βοήθειά τους, προκειμένου να αποτινάξουν την Καρική επικυριαρχία από την πόλη τους. Ο δεύτερος εκφωνήθηκε το 353 π.Χ., για να υποστηρίξει το αίτημα των Αρκάδων για σύναψη αμυντικής συμμαχίας με την Αθήνα, προκειμένου να αντιμετωπίσουν από κοινού τη Σπάρτη σε περίπτωση πολέμου. Το αρχαίο κείμενο των δύο λόγων συνοδεύεται από εισαγωγή στον βίο και το έργο του Δημοσθένη κι από άφθονα γλωσσικά και ερμηνευτικά σχόλια.

Διδακτικοί στόχοι:

• Να επισημάνουν οι μαθητές τα στοιχεία που διακρίνουν το προσωπικό ύφος του Δημοσθένη, τον χειμαρρώδη λόγο του και την εύστροφη επιχειρηματολογία του.
• Να διακρίνουν την αταλάντευτη πεποίθησή του ότι η Αθήνα είναι η εγγυήτρια δύναμη της ελευθερίας όλων των ελληνικών πόλεων λόγω του δημοκρατικού της πολιτεύματος, το οποίο την καθιστά αντίθετη με κάθε μορφή τυραννίας ή πολιτικής επιβουλής.
• Να διαπιστώσουν την επικαιρότητα της πρότασής του, σύμφωνα με την οποία η εξωτερική πολιτική πρέπει να διαμορφώνεται με βάση το γενικότερο συμφέρον και όχι τα συναισθήματα των πολιτών.
• Να εκτιμήσουν την πολιτική θέση του Δημοσθένη ότι η δημοκρατική Αθήνα πρέπει να στηρίξει με δικαιοσύνη αλλά και αποφασιστικότητα κάθε μικρή δύναμη που αδικείται ή κινδυνεύει να υποδουλωθεί σε οποιοδήποτε ανελεύθερο ολιγαρχικό καθεστώς, όπως οι Ρόδιοι στο Μαύσωλο ή την Αρτεμισία, οι Μεγαλοπολίτες στη Σπάρτη ή οι Ολύνθιοι στον Φίλιππο.
• Να συζητήσουν την πεποίθηση του Δημοσθένη ότι για όλους τους παραπάνω λόγους η Αθήνα πρέπει να επιδιώκει σταθερά την ηγεμονία στον ελληνικό κόσμο και να μην παραιτηθούν από αυτή την αρχή, όπως συνιστούσε ο Ισοκράτης στον λόγο του Περί ειρήνης, που εκφωνήθηκε την ίδια εποχή με τον Υπέρ της Ροδίων ελευθερίας, μετά τον συμμαχικό πόλεμο (357-355 π.Χ.)

Το έργο του Ισοκράτη αντιπροσωπεύεται στο εγχειρίδιο με εκτενή αποσπάσματα από τους λόγους του Περί ειρήνης και Αρεοπαγιτικός, οι οποίοι κυκλοφόρησαν ως πολιτικά φυλλάδια. Οι δύο λόγοι συνδέονται μεταξύ τους, καθώς γράφτηκαν την ίδια περίπου εποχή και έχουν στόχο μεταρρυθμιστικό, ο πρώτος στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, ενώ ο δεύτερος στον τομέα της εσωτερικής. Ο Περί ειρήνης λόγος γράφτηκε μάλλον το 356 π.Χ., κατά τη διάρκεια του Συμμαχικού πολέμου, και στόχο είχε να πείσει τους Αθηναίους να τερματίσουν τον πόλεμο συνάπτοντας ειρήνη με τους επαναστατημένους συμμάχους τους και να μεταβάλουν την εξωτερική πολιτική τους, παραιτούμενοι από τις ηγεμονικές διαθέσεις τους και επιβάλλοντας την ειρήνη και τη δικαιοσύνη στον ελληνικό κόσμο. Με τον Αρεοπαγητικό, που γράφτηκε μάλλον το 355 ή 354 π.Χ. ο Ισοκράτης θα προσπαθήσει να πείσει τους Αθηναίους για την αναγκαιότητα μεταρρύθμισης του πολιτεύματος προς μια μορφή περιορισμένης δημοκρατίας, αποδίδοντας στον Άρειο πάγο τις αρμοδιότητες που είχε στο παρελθόν και του είχαν αφαιρεθεί. Εμφανίζεται έτσι ως νοσταλγός μιας παλιότερης μορφής του πολιτεύματος (πάτριος πολιτεία). Το αρχαίο κείμενο των δύο λόγων συνοδεύεται από εισαγωγή στον βίο και το έργο του Ισοκράτη κι από άφθονα γλωσσικά και ερμηνευτικά σχόλια.

Διδακτικοί στόχοι:

• Να διαπιστώσουν τα στοιχεία που συγκροτούν το προσωπικό ύφος του Ισοκράτη, την ισορροπημένη, νηφάλια και ρέουσα έκφρασή του και την εύληπτη επιχειρηματολογία του, που στηριζόταν πάντοτε σε ρεαλιστική εκτίμηση των καταστάσεων.
• Να επισημάνουν τη φιλειρηνική πολιτική του έναντι των άλλων πόλεων, που τον κατέστησε ηγέτη της φιλειρηνικής παράταξης της Αθήνας τον 4ο π.Χ. αι.
• Να διερευνήσουν τους λόγους που οδήγησαν στη μετατόπισή του από την υποστήριξη της ηγεμονικής θέσης της Αθήνας (στον κατά των Περσών πόλεμο) στην προτροπή προς τους συμπατριώτες του να παραιτηθούν από την επιθυμία της ηγεμονίας.
• Να επισημάνουν τη βασική του αντίληψη ότι όποια απόφαση κι αν πάρουν για την ειρήνη ή την ηγεμονία, δεν πρόκειται να ευτυχήσουν, αν δεν βελτιώσουν τη δημοκρατική λειτουργία της πολιτείας τους, η οποία παρουσίαζε σαφή σημεία παρακμής.
• Να εκτιμήσουν την πεποίθησή του ότι η ακμή της Αθήνας στο παρελθόν οφειλόταν στην άριστη λειτουργία της δημοκρατίας επί Σόλωνος και Κλεισθένους και στην αγαθοποιό επίβλεψη της πολιτικής ζωής από την « ἐξ Ἀρείου Πάγου βουλήν».
• Να συγκρίνουν, τέλος, και τους τρεις ρήτορες ως προς την κοινή πίστη τους στην αξία του δημοκρατικού πολιτεύματος για τη ζωή και την ευτυχία όλων των πολιτών της Αθήνας αλλά και κάθε άλλης πόλης.
• Να αξιοποιήσουν τη συζήτηση όλων των παραπάνω αρχών, για να διαπιστώσουν τη διαχρονική σημασία τους για τον άνθρωπο κάθε εποχής και μάλιστα της σημερινής.

Στο Επίμετρο του εγχειριδίου υπάρχει (α) χρονολογικός πίνακας των σημαντικότερων γεγονότων από την έναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου μέχρι τον θάνατο του Δημοσθένη (431-322 π.Χ.) και (β) ανθολόγιο παράλληλων κειμένων, στο πρωτότυπο και σε μετάφραση, για συγκριτική ανάγνωσή τους με τους διδασκόμενους λόγους των τριών ρητόρων.