Κοινωνικη και Πολιτικη Οργανωση στην Αρχαια Ελλαδα
Β Γενικου Λυκειου - ΕπιλογηΣ

­ Στην ενότητα αυτή γίνεται μια περίληψη της πορείας της Αρχαίας ­Ελληνικής κοινωνίας από την προ-ομηρική κοινωνία μέχρι την Ελληνιστική περίοδο. Οι αρχαίες ελληνικές κοινωνίες είναι αγροτικές και εξελίσσονται άλλοτε με βραδείς και άλλοτε με ταχείς ρυθμούς. Η προτεραιότητα που δίνεται στη γεωργία, και επομένως στην κατοχή της γης, προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό τον τύπο και το περιεχόμενο των κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται. Κατά την προ-ομηρική εποχή, στις κοινωνίες του μινωικού και μυκηναϊκού κόσμου, φαίνεται ότι γεωργοί, έμποροι και τεχνίτες διαφοροποιούνται, όχι μόνο με κριτήριο τον οικονομικό παράγοντα αλλά και σε σχέση με τη θέση τους στη διοικητική ιεραρχία και το βαθμό εξάρτησης τους από τους βασιλείς, οι οποίοι συγκεντρώνουν στα χέρια τους όλες τις εξουσίες. ­ ­

Πολύ νωρίς η μινωική κοινωνία έπαψε να στηρίζεται αποκλειστικά στην αγροτική παραγωγή, με συνέπεια να οδηγηθεί σε π ι ο σύνθετη κοινωνική οργάνωση. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται στην ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Περί το τέλος της 3ης χιλιετίας π.Χ. οι Μινωίτες εισάγουν χαλκό από την Κύπρο και κασσίτερο από τη Μ. Ασία, με αντάλλαγμα προϊόντα της εγχώριας παραγωγής. Ταυτόχρονα, η ανάπτυξη της μεταλλουργίας, της κεραμικής και της μικροτεχνίας έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του όγκου των εξαγωγών1. Συνέπεια των εξελίξεων αυτών είναι η διαφοροποίηση της κοινωνικής σύνθεσης του πληθυσμού. Παράλληλα δηλαδή με τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους, εμφανίζονται τώρα οι νέες κοινωνικές ομάδες των εμπόρων, των ναυτικών και των ειδικευμένων τεχνιτών. Η οικονομική διαφοροποίηση και υπεροχή των νέων αυτών κοινωνικών ομάδων σε σχέση με τους αγρότες αποτυπώνεται στη διαφορά των παραλιακών σε σχέση με τους αγροτικούς οικισμούς.
Συγκεκριμένα, στην ενότητα αυτή περιγράφεται η πορεία προς την κοινωνία της ­Πόλης-Κράτους. Η ενό­τητα αυτή έχει τις παρακάτω υποενότητες:­
1. Η Κοινωνία της Μινωϊκής Εποχής
2. Η Κοινωνία της Μυκηναϊκής Εποχής
3. Η Ελληνική Κοινωνία από τον 11° ως τον 8° Αιώνα Π.Χ.

­Από τον 8ο π.Χ. αιώνα σημαντικά γεγονότα οδηγούν σε κοινωνικές εξελίξεις και μετασχηματισμούς. Πρόκειται κυρίως για τον αποικισμό που διευρύνει το χώρο της ­εγκατάστασης και δραστηριότητας των Ελλήνων και για τη δημιουργία και προοδευτική ανάπτυξη της πόλης-κράτους. Ο αποικισμός συμβάλλει στην ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, γεγονός που μπορεί να θεωρηθεί καθοριστικό για την εμφάνιση νέων κοινωνικών ομάδων. Στις πόλεις-κράτη της αρχαϊκής εποχής οι ομάδες αυτές αμφισβητούν την κοινωνική και πολιτική κυριαρχία των ευγενών. Κατά την ίδια περίοδο, οι αντιδράσεις των κατώτερων στρωμάτων προκαλούν κοινωνικές αναταραχές και ανακατατάξεις. Οι κοινωνικές εξελίξεις θα οδηγήσουν στη διαμόρφωση ενός κοινωνικού συστήματος που θα επικρατήσει στο μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού χώρου κατά την κλασική εποχή. Στο τέλος της περιόδου αυτής αρχίζει η σταδιακή φθορά του.

­ Στην κλασική περίοδο η οικονομική ανάπτυξη των πόλεων συνεχίζεται και μάλιστα, μετά την οριστική επικράτηση των Ελλήνων στους περσικούς πολέμους, η οικονομική κυριαρχία τους στο μεσογειακό χώρο είναι αναμφισβήτητη. Τα δημοκρατικά καθεστώτα που καθιερώνονται σε πολλές ελληνικές πόλεις ευνοούν τον οικονομικό ανταγωνισμό και η περαιτέρω ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας αυξάνει το κοινωνικό κύρος της αριστοκρατίας του πλούτου. Παρόλα αυτά, οι ευγενείς που έλκουν την καταγωγή από παλαιά αριστοκρατικά γένη συνεχίζουν να διατηρούν την υψηλή κοινωνική τους θέση, που τους εξασφαλίζει την πιο άνετη πρόσβαση στην πολιτική και διοικητική ιεραρχία. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού αποτελούν τα μεσαία και κατώτερα στρώματα, που έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα και στις δημοκρατικές πόλεις μπορούν να φτάσουν, θεωρητικά τουλάχιστον, στα ανώτερα αξιώματα. Το κριτήριο της καταγωγής συνεχίζει να έχει μεγάλη σημασία για το ποσοστό της ελευθερίας των ανθρώπων. Έτσι, η τάξη των μετοίκων αποκλείεται από την πολιτική ζωή, παρά το γεγονός ότι συνήθως διαθέτει σημαντική οικονομική δύναμη. Τέλος, οι δούλοι βρίσκονται στη χειρότερη μοίρα, εφόσον εξαρτώνται απόλυτα από τους κυρίους τους, και τους αναγνωρίζονται ελάχιστα δικαιώματα.

­Κατά την ελληνιστική εποχή, οι μεγάλες κατακτήσεις δημιουργούν ένα νέο ελληνικό κόσμο και παράλληλα προκαλούν ποικίλες κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις στον παλαιό. Τα νέα ελληνιστικά βασίλεια αποκτούν τη δική τους φυσιογνωμία: οι βασιλείς, περιστοιχιζόμενοι από Έλληνες αξιωματούχους, εφαρμόζουν στη διοίκηση και την οικονομία συστήματα που χαρακτηρίζονται από έντονο συγκεντρωτισμό. Οι ιθαγενείς, αν εξαιρέσει κανείς τα θρησκευτικά, ελάχιστα προνόμια απολαμβάνουν.
Οι κάτοικοι των κρατών της μητροπολιτικής Ελλάδας δέχονται τα ευνοϊκά ή δυσμενή αποτελέσματα των κατακτήσεων. Η ύπαιθρος ερημώνεται, οι αγρότες μετακινούνται στις πόλεις, τα κτήματα και ο πλούτος περιέρχονται στην κατοχή μιας μικρής μειονότητας. Η συρρίκνωση των μεσαίων στρωμάτων που είχε αρχίσει από την κλασική περίοδο συνεχίζεται με εντονότερο ρυθμό. Η παραγραφή των χρεών και ο αναδασμός της γης αποτελούν μόνιμα αιτήματα των οικονομικά ασθενέστερων κοινωνικών στρωμάτων. Παράλληλα, το δημοκρατικό πολίτευμα ατροφεί, καθώς η εξουσία ουσιαστικά ασκείται από τους οικονομικά ισχυρούς. Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες οι κοινωνικές συγκρούσεις είναι αναπόφευκτες.

­ Οι κοινωνικοί θεσμοί αποτελούν για κάθε κοινωνία το βασικότερο ίσως συστατικό στοιχείο της. Η δομή τους, οι λειτουργίες που επιτελούν και οι κοινωνικοί ρόλοι που απορρέουν απ' αυτούς σχετίζονται με την επίτευξη ση- μαντικών κοινωνικών σκοπών, γι' αυτό και συνήθως έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα. Η μελέτη των κοινωνικών θεσμών της αρχαίας Ελλάδας επιτρέπει να κατανοήσουμε βαθύτερα τη μορφή και τη λειτουργία της κοινωνίας. Στο κεφάλαιο που ακολουθεί εξετάζεται η οικογένεια, η εκπαίδευση, ο στρατός και η θρησκεία, ως αντιπ­ροσωπευτικά δείγματα θεσμών της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας.

Στα ομηρικά έπη εκτός από περιπέτειες και πολεμικά γεγονότα υπάρχουν πολλά στοιχεία της καθημερινής ζωής της εποχής στην οποία αναφέρονται και αυτής κατά την οποία γράφτηκαν. Στην ομηρική κοινωνία εργάζονταν από κοινού βασιλείς, άρχοντες, ελεύθεροι πολίτες και δούλοι.
Κατά τα αρχαϊκά χρόνια το σκηνικό αλλάζει. H πόλη-κράτος ως θεσμός ισχυροποιείται, το εμπόριο με την εισαγωγή του νομίσματος, την αύξηση του πληθυσμού και τον αποικισμό ξεφεύγει από τα στενά τοπικά όρια και το άτομο απελευθερώνεται. Κάτω από τέτοιες συνθήκες οι τεχνίτες βρίσκουν την ευκαιρία να εγκατασταθούν μόνιμα σε κάποια πόλη, να ανοίξουν το εργαστήριο τους και με τη βοήθεια δούλων να αυξήσουν την παραγωγή τους. Σταδιακά τα εργαστήρια πολλαπλασιάζονται. Συνέπεια της οικονομικής εξέλιξης είναι η εμφάνιση νέων επαγγελμάτων, που έρχονται να καλύψουν τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες και τις καταναλωτικές απαιτήσεις.
Κατά την κλασική περίοδο, παρά το ότι κάποιοι επώνυμοι αριστοκράτες (Πλάτων, Αριστοτέλης, Ξενοφών) θεωρούσαν υποτιμητική κάθε μισθωτή και χειρωνακτική εργασία, δεν ήταν δυνατόν να ανακοπεί το διαρκώς ογκούμενο ρεύμα ανάπτυξης νέων επαγγελμάτων. Επειδή η συμμετοχή των Αθηναίων πολιτών στα κοινά της πόλης απαιτούσε πολύ χρόνο αλλά και για άλλους λόγους, σταδιακά δούλοι και μέτοικοι ανέλαβαν τις περισσότερες χειρωνακτικές ή μισθωτές εργασίες.

­­ Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται η πολιτική οργάνωση στην Αρχαία Ελλάδα. Η ενότητα αυτή περιγράφει την εξέλιξη του πολιτικού συστήματος. Μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών κρατών στον ελληνικό χώρο επικρατεί ο τύπος του φυλετικού κράτους. Κάθε φύλο ή τμήμα φύλου, με τη διαίρεση του σε φυλές, φρατρίες και γένη, αποτελεί ένα κράτος, επικεφαλής του οποίου είναι ο βασιλιάς. Κοντά στο βασιλιά λειτουργεί ένα συμβούλιο ευγενών (βουλή) με ρόλο συμβουλευτικό. Στρατός και λαός συγκαλούνται κατά την κρίση του βασιλιά, μόνο για να ακούσουν τις αποφάσεις του.

­ Ένα μεγάλο τμήμα του ελληνικού κόσμου ήταν κατά τη μυκηναϊκή εποχή οργανωμένο με ένα συγκεντρωτικό σύστημα, στο οποίο ο μονάρχης (αναξ) κυβερνούσε έχοντας την ανώτατη στρατιωτική και δικαστική εξουσία και ελέγχοντας τη διοίκηση και την οικονομική ζωή, μέσω ενός σώματος υπαλλήλων που είχαν τις σχετικές αρμοδιότητες.Οι μυκηναίοι Έλληνες ήταν οργανωμένοι σε 4-5 μεγαλύτερα και άλλα τόσα μικρότερα κράτη με "ομοσπ­ονδιακό" χαρακτήρα.

­­ Το βασικό στοιχείο της πολιτικής οργάνωσης των πόλεων-κρατών είναι η συμμετοχή των πολιτών στη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων. Η συμμετοχή αφορά τόσο τον αριθμό των συμμετεχόντων όσο και το εύρος των δικαιωμάτων τους. Η ιδιότητα του­ πολίτη ορίζεται από μια δέσμη δικαιωμάτων αλλά και υποχρεώσεων που είναι:

• πολιτικά δικαιώματα: α) το δικαίωμα­ του πολίτη να είναι μέλος της συνέλευσης του λαού (π.χ. εκκλησία του δήμου στην Αθήνα, απέλλα στη Σπάρτη), β) το δικαίωμα να αναλαμβάνει δημόσια αξιώματα (π.χ. στρατηγός, έφορος κ.ά.) και γ) το δικαίωμα να είναι μέλος δικαστηρίων. Με την άσκηση των πολιτικών του δικαιωμάτων συμμετέχει στη νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική εξουσία.
• νομικά δικαιώματα: α) το δικαίωμα να έχει ακίνητη περιουσία και β) το δικαίωμα να παρίσταται στα δικαστήρια.
• θρησκευτικά δικαιώματα: α) το δικαίωμα συμμετοχής στις θυσίες και τις θρησκευτικές εορτές και β) το δικαίωμα άσκησης ιερατικού αξιώματος.­

Τα πολιτεύματα των πόλεων-κρατών μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τα δημοκρατικά, στα οποία όλοι οι πολίτες έχουν πολιτικά δικαιώματα και τα αριστοκρατικά ή ολιγαρχικά, στα οποία η ένταξη στο πολιτικό σώμα είναι περιορισμένη και συνδέεται με κριτήρια, όπως ο πλούτος και η καταγωγή. Στις ολιγαρχίες πολιτικά δικαιώματα μπορεί να έχουν λιγότεροι ή περισσότεροι, ή ακόμα, κοντά στους πολίτες που έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα, να υπάρχουν άλλοι, που ο πολιτικός τους ρόλος εξαντλείται συνήθως στο να είναι μέλη της εκκλησίας του δήμου. Συναντάμε ωστόσο και πολιτεύματα στα οποία η άσκηση της εξουσίας είναι προσωπική (τυραννίδα). ­

Η δημοκρατία ακολούθησε μια πορεία, την οποία μπορούμε να παρακολουθήσουμε στις πολιτειακές εξελίξεις της Αθήνας. Τα πρώτα βήματα είναι η διεύρυνση του πολιτικού σώματος με την παροχή πολιτικών δικαιωμάτων σε όλους τους πολίτες και η δημιουργία αντιπροσωπευτικής βουλής και δικαστηρίων, στα οποία μπορούν να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες. Ο περιορισμός της επιρροής των ευγενών και η διεύρυνση των δικαιοδοσιών της βουλής και της εκκλησίας του δήμου, με παράλληλη μείωση των αρμοδιοτήτων τήτων των αρχόντων διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η εκκλησία του δήμου γίνεται το κυρίαρχο όργανο της πολιτείας, καθώς ψηφίζει τους νόμους, παίρνει αποφάσεις για όλα τα σημαντικά ζητήματα, εκλέγει άρχοντες και ελέγχει όσους ασκούν την εξουσία. Η δημοκρατία είναι, ίσως, η σημαντικότερη προσφορά του ελληνισμού στην ανθρωπότητα. Η ακμή των πόλεων-κρατών φτάνει στο απόγειό της κατά την κλασική εποχή, αλλά η δύναμή τους μειώνεται κατά την ελληνιστική περίοδο.

Στο δημοκρατικό πολίτευμα παρατηρούμε την αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Επειδή οι περισσότερες πληροφορίες από τις αρχαίες πηγές αφορούν τη δημοκρατία της Αθήνας, η περιγραφή που ακολουθεί αναφέρεται μόνο σ' αυτή. Πάντως, κ­ατά τον 5ο π.Χ. αιώνα, εκατοντάδες πόλεις που συμμετείχαν στην Αθηναϊκή συμμαχία είχαν δημοκρατικά καθεστώτα, κατά το πρότυπο της Αθήνας. ­

­ Η εμφάνιση και η σταδιακή επικράτηση της πόλης-κράτους στον ελλαδικό χώρο δεν εξαφάνισε όλα τα ελληνικά βασίλεια. Στην Ήπειρο και τη Μακεδονία το πολίτευμα της βασιλείας θα παραμείνει έως τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Η επέκταση των Μακεδόνων στην Ανατολή και οι "πύρρειες" επιτυχίες των Ηπειρωτών ελάχιστα θα επηρεάσουν το χαρακτήρα του. Κατά την ελληνιστική εποχή τα κράτη της μητροπολιτικής Ελλάδας διατήρησαν σε γενικές γραμμές την προηγούμενη πολιτική οργάνωση, ενώ τα νέα ελληνιστικά βασίλεια της Ανατολής (Αιγύπτου, Συρίας), διαμόρφωσαν τη δική τους πολιτική φυσιογνωμία. Παράλληλα, αναδιοργανώθηκαν παλιά πολιτικά σχήματα (Συμπολιτείες/Κοινά). ­