Ζ

το έκτο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Κατά την κλασική περίοδο (5ος-4ος αι. π.Χ.) οι Έλληνες το πρόφεραν ως [zd].

• ως αριθμητικό σύμβολο: ζ΄ = 7, αλλά ͵ζ = 7.000.

δηλώνει κίνηση προς τόπο προς: Ἀθήναζε = προς την Αθήνα. Θήβαζε = προς τη Θήβα.

βράσιμο: ἡ ζέσις τοῦ ὕδατος.

• μεταφορικά ἡ ζέσις τῆς ψυχῆς = η φλόγα της ψυχής.

ΝΕ ζέση.

1. ζώο που το έχουν ζέψει με ένα άλλο: ἡμίονοι ζευγῖται = ένα ζευγάρι μουλάρια.

2. στον πληθυντικό ζευγῖται οι πολίτες που ανήκαν στην τρίτη από τις τέσσερις εισοδηματικές τάξεις (τιμήματα ή τέλη), στις οποίες ήταν χωρισμένοι οι Αθηναίοι. Λέγονταν επίσης διακοσιομέδιμνοι. (H ανώτατη εισοδηματική τάξη ήταν οι πεντακοσιομέδιμνοι, η δεύτερη οι ἱππεῖς και η τέταρτη και χαμηλότερη οι θῆτες).

Παρατ.	ἐζεύγνυν
Μέλλ.	ζεύξω
Αόρ.	ἔζευξα
Μέσ. μέλλ.	ζεύξομαι
Μέσ. αόρ.	ἐζευξάμην
Παθ. αόρ.α΄	ἐξεύχθην
Παθ. αόρ. β΄	ἐζύγην
Παθ. παρακ.	ἔζευγμαι

1. βάζω ένα ζώο κάτω από το ζυγό, ζεύω.

2. συνδέω, συνενώνω: διῶρυξ ἐζευγμένη πλοίοις = διώρυγα της οποίας τα δύο άκρα ήταν συνδεδεμένα με γέφυρα που σχηματιζόταν από συνεχόμενα πλοία.

ΝΕ ζεύω (με τη σημ. 1).

1. ζευγάρι βοδιών ή αλόγων.

2. άρμα: Διοκλείδην ἐπὶ ζεύγους ἦγον εἰς τὸ Πρυτανεῖον = οδήγησαν το Διοκλείδη πάνω σε άρμα στο Πρυτανείο.

3. άρμα που χρησιμοποιείται σε αρματοδρομίες και σύρεται από τέσσερα άλογα: συνωρίδι ἢ ζεύγει νενίκηκεν = νίκησε με άρμα δύο αλόγων ή με άρμα τεσσάρων αλόγων. = τέθριππον.

4. γενικά ζευγάρι.

ΝΕ ζεύγος και ζευγάρι (με τη σημ. 4).

ο Δίας (κύριο όνομα): Ζεὺς Κρονίδης = ο Δίας, ο γιος του Κρόνου.

• σε όρκους ή σε προσφωνήσεις νὴ (τὸν) Δία = μα το Δία. ὦ Ζεῦ καὶ ἄλλοι θεοί.

ΝΕ Δίας.

δυτικός ή βορειοδυτικός άνεμος.

Ενεστ. γ΄ εν.	ζεῖ
Μέλλ.	ζέσω
Αόρ.	ἔζεσα

βράζω, είμαι πολύ ζεστός: ζεῖ χύτρα, ζῇ φιλία (παροιμία) = όσο καιρό βράζει η χύτρα, ζει η φιλία (δηλ. όσο καιρό έχει συμφέρον κάποιος από σένα, τόσο μόνο σε έχει φίλο του).

ΝΕ το ζέον «στην εκκλησία, μικρό σκεύος όπου ζεσταίνεται νερό για την προετοιμασία της θείας κοινωνίας».

β΄ πρόσωπο προστακτικής ενεστώτα του ζήω-ῶ ως επιφώνημα να ζήσεις!

1. ζήλια.

2. άμιλλα: πρῶτον μὲν ζῆλος, ἀπὸ ζήλου δὲ φθόνος = (οι άνθρωποι αυτούς που ευτυχούν) στην αρχή θέλουν να τους μιμηθούν και έπειτα η άμιλλα γίνεται φθόνος.

ΝΕ ζήλος «μεγάλη διάθεση για κάτι».

Παρατ.	ἐζήλουν
Μέλλ.	ζηλώσω
Αόρ.	ἐζήλωσα
Παρακ.	ἐζήλωκα

1. έχω άμιλλα με κάποιον και προσπαθώ να τον μιμηθώ: ἡ ἡμετέρα πολιτεία οὐ ζηλοῖ τοὺς τῶν πέλας νόμους = η πολιτεία μας δεν προσπαθεί να μιμηθεί τους νόμους των γειτόνων μας.

2. με αρνητική σημ. ζηλεύω κάποιον.

3. μακαρίζω, θαυμάζω, επαινώ: μακαρίσαντες ὑμῶν τὸ ἀπειρόκακον οὐ ζηλοῦμεν τὸ ἄφρον = αν και σας μακαρίζουμε για την αγαθότητά σας, δε σας θαυμάζουμε για την τρέλα σας.

ΝΕ ζηλεύω (με τη σημ. 2).

αυτός που προσπαθεί με ζήλο να μιμηθεί κάτι: ζηλωταὶ τῆς ἀρετῆς/τῆς παιδείας.

ΝΕ ζηλωτής.

1. βλάβη, ζημιά: ζημίαν ποιῶ τινι = προκαλώ βλάβη σε κάποιον.

2. πρόστιμο, χρηματική ποινή: καταβάλλω ζημίαν = πληρώνω πρόστιμο.

3. γενικά τιμωρία, ποινή: ζημία θανάτου = ποινή θανάτου (το είδος της ποινής). ζημία ἀδικήματος = ποινή για αδίκημα (η αιτία της ποινής).

ΝΕ ζημιά (με τη σημ. 1).

Παρατ.	ἐζημίουν
Μέλλ.	ζημιώσω
Αόρ.	ἐζημίωσα
Παρακ.	ἐζημίωκα
Μέσ. μέλλ. με παθ. σημ.	ζημιώσομαι «θα πάθω ζημιά»
Παθ. μέλλ.	ζημιωθήσομαι
Παθ. αόρ.	ἐζημιώθην
Παθ. παρακ.	ἐζημίωμαι

1. προκαλώ ζημιά, βλάβη σε κάποιον, τον ζημιώνω. = κακῶς ποιέω -ῶ, βλάπτω. ≠ ὠφελέω -ῶ, εὖ ποιῶ.

• παθ. φωνή ζημιοῦμαι: ἡ πόλις μεγάλα ζημιώσεται = η πόλη θα πάθει μεγάλη ζημιά.

2. επιβάλλω πρόστιμο: ζημιῶ τινα χιλίαις δραχμαῖς = επιβάλλω σε κάποιον πρόστιμο χιλίων δραχμών.

3. γενικά τιμωρώ: ζημιῶ τινα θανάτῳ/φυγῇ = τιμωρώ κάποιον με θάνατο/με εξορία.

ΝΕ ζημιώνω (με τη σημ. 1).

Παρατ.	ἐζήτουν
Μέλλ.	ζητήσω
Αόρ.	ἐζήτησα
Παρακ.	ἐζήτηκα
Παθ. μέλλ.	ζητηθήσομαι

1. ψάχνω, προσπαθώ να βρω κάποιον ή κάτι: ἐζήτουν τοὺς δράσαντας = έψαχναν να βρουν τους δράστες. ζητεῖτε καὶ εὑρήσετε = να ψάχνετε και θα βρίσκετε (αἰτέω).

2. ερευνώ: οἱ ζητοῦντες τὰ θεῖα = αυτοί που ερευνούν την αλήθεια για τη θεότητα.

• τὸ ζητούμενον = το ζήτημα που ερευνάται.

ΝΕ ζητώ (κυρίως με τη σημ. που είχε το αρχαίο αἰτέω).

ζήτηση, αναζήτηση, ψάξιμο: ἡ ζήτησις τῶν δρασάντων = η αναζήτηση των δραστών. τροφῆς ζήτησις.

ΝΕ ζήτηση.

γ΄ πρόσωπο προστακτικής ενεστώτα του ζήω-ῶ

ως επιφώνημα να ζήσει!

ΝΕ ζήτω = να ζήσει, μπράβο (π.χ. Ζήτω η 25η Μαρτίου).

Παρατ.	ἔζων
Μέλλ.	ζήσω & ζήσομαι & βιώσομαι
Αόρ. β΄	ἐβίων
Παρακ.	βεβίωκα

1. υπάρχω στη ζωή, ζω: μεγίστη χρεία ἡ τῆς τροφῆς παρασκευὴ τοῦ ζῆν ἕνεκα = πολύ μεγάλη ανάγκη είναι η προετοιμασία της τροφής, για να μπορούμε να ζούμε.

2. περνώ τη ζωή μου: ζῶ βίον μοχθηρόν = ζω δύσκολη ζωή. ζῶ τὸν βίον ἀσφαλῶς = ζω με ασφάλεια. = βιόω -ῶ. ≠ ἀποθνῄσκω.

ΝΕ ζω (και με τις δύο σημ.).

Πληθ.

τὰ ζυγὰ

1. κατασκευή που προσαρμόζουν στον τράχηλο του ζώου για να το ζέψουν: ὑπὸ ζυγὸν ἤγαγεν ἵππους = έζεψε τα άλογα.

• παροιμία τὸν αὐτὸν ἕλκειν ζυγόν = λέγεται για ανθρώπους που τραβούν τις ίδιες δυσκολίες.
• μεταφορικά ζυγός, κάθε είδος εξαναγκασμού, καταπίεσης.

2. ζυγαριά: ἵστημί τι ἐν τῷ ζυγῷ = βάζω κάτι στη ζυγαριά (για να υπολογίσω το βάρος του).

3. γραμμή στρατιωτικής παράταξης: ἐν τῷ πρώτῳ ζυγῷ ἐμάχοντο = πολεμούσαν στην πρώτη γραμμή.

ΝΕ ζυγός (με όλες τις σημ.).

ζωγραφίζω: ζωγραφῶ σκυτοτόμους, τέκτονας = ζωγραφίζω τσαγκάρηδες, μαραγκούς. = γράφω «ζωγραφίζω».

ΝΕ ζωγραφίζω.

1. η τέχνη της ζωγραφικής, η ζωγραφική: τεθαύμακα ἐπὶ ζωγραφίᾳ Ζεῦξιν = έχω θαυμάσει το Ζεύξη για τη ζωφραφική του.

2. ζωγραφιά.

ΝΕ ζωγραφιά (με τη σημ. 2).

Παρατ.	ἐζώγρουν
Μέλλ.	ζωγρήσω
Αόρ.	ἐζώγρησα

συλλαμβάνω κάποιον ζωντανό, τον αιχμαλωτίζω: τοὺς μὲν ἀπέκτειναν, τινὰς δὲ καὶ ἐζώγρησαν = άλλους μεν τους σκότωσαν και μερικούς τους συνέλαβαν ζωντανούς.

Παρατ.	ἐζώννυν & ἐζώννυον
Μέλλ.	ζώσω
Αόρ.	ἔζωσα
Μέσ. μέλλ.	ζώσομαι
Μέσ. αόρ.	ἐζωσάμην
Παθ. αόρ. α΄	ἐζώσθην
Παθ. παρακ.	ἔζωσμαι

1. ζώνω, περιβάλλω.

2. μέση φωνή ζώννυμαι ζώνομαι.

ΝΕ ζώνω (με τη σημ. 1).

1. ζωντανό πλάσμα, ζώο: πᾶν ὅ,τι περ ἂν μετάσχῃ τοῦ ζῆν, ζῷον ἂν λέγοιτο = καθετί που μετέχει ζωής, μπορεί να λεχθεί ζωντανό πλάσμα.

2. ομοίωμα, εικόνα, ζωγραφιά, σχέδιο (όχι μόνο ζώου): ζῷα γράφω = ζωγραφίζω.

ΝΕ ζώο «ζώο» (από τη σημ. 1).

ζωντανός: ζωόν τινα λαμβάνω = πιάνω κάποιον ζωντανό.

1. αυτός που δίνει ή που διατηρεί τη ζωή: ζωτικαὶ δυνάμεις.

2. ζωηρός, γεμάτος ζωή: ζωτικὸν παρέχω τινά = δίνω ζωντάνια σε κάποιον.

ΝΕ ζωτικός (με τη σημ. 1).