Δεύτερη φάση της μάχης

   [3] Καὶ οἱ μὲν πρῶτοι τῶν Μακεδόνων ξυμμίξαντες τοῖς Πέρσαις κατεκόπησαν πρὸς αὐτῶν, ἄνδρες ἀγαθοὶ γενόμενοι, ὅσοι γε μὴ πρὸς Ἀλέξανδρον πελάζοντα ἀπέκλιναν αὐτῶν. Ἀλέξανδρος γὰρ ἤδη πλησίον ἦν, ἅμα οἷ ἄγων τὸ κέρας τὸ δεξιόν, καὶ ἐμβάλλει ἐς τοὺς Πέρσας πρῶτος, ἵνα τὸ πᾶν στῖφος τῆς ἵππου καὶ αὐτοὶ οἱ ἡγεμόνες τῶν Περσῶν τεταγμένοι ἦσαν· καὶ περὶ αὐτὸν ξυνειστήκει μάχη καρτερά· [4] καὶ ἐν τούτῳ ἄλλαι ἐπ' ἄλλαις τῶν τάξεων τοῖς Μακεδόσι διέβαινον οὐ χαλεπῶς ἤδη. Καὶ ἦν μὲν ἀπὸ τῶν ἵππων ἡ μάχη, πεζομαχίᾳ δὲ μᾶλλόν τι ἐῴκει. Ξυνεχόμενοι γὰρ ἵπποι τε ἵπποις καὶ ἄνδρες ἀνδράσιν ἠγωνίζοντο, οἱ μὲν ἐξῶσαι εἰς ἅπαν ἀπὸ τῆς ὄχθης καὶ ἐς τὸ πεδίον βιάσασθαι τοὺς Πέρσας, οἱ Μακεδόνες, οἱ δὲ εἶρξαί τε αὐτῶν τὴν ἔκβασιν, οἱ Πέρσαι, καὶ ἐς τὸν ποταμὸν αὖθις ἀπώσασθαι. [5] Καὶ ἐκ τούτου ἐπλεονέκτουν ἤδη οἱ σὺν Ἀλεξάνδρῳ τῇ τε ἄλλῃ ῥώμῃ καὶ ἐμπειρίᾳ καὶ ὅτι ξυστοῖς κρανεΐνοις πρὸς παλτὰ ἐμάχοντο.

Η γενναιότητα του Αλεξάνδρου

 [6] Ἔνθα δὴ καὶ Ἀλεξάνδρῳ ξυντρίβεται τὸ δόρυ ἐν τῇ μάχῃ· ὁ δὲ Ἀρέτην ᾔτει δόρυ ἕτερον, ἀναβολέα τῶν βασιλικῶν· τῷ δὲ καὶ αὐτῷ πονουμένῳ συντετριμμένον τὸ δόρυ ἦν, ὁ δὲ τῷ ἡμίσει κεκλασμένου τοῦ δόρατος οὐκ ἀφανῶς ἐμάχετο, καὶ τοῦτο δείξας Ἀλεξάνδρῳ ἄλλον αἰτεῖν ἐκέλευεν· Δημάρατος δέ, ἀνὴρ Κορίνθιος, τῶν ἀμφ' αὐτὸν ἑταίρων, δίδωσιν αὐτῷ τὸ αὑτοῦ δόρυ. [7] Kαὶ ὃς ἀναλαβὼν καὶ ἰδὼν Μιθριδάτην τὸν Δαρείου γαμβρὸν πολὺ πρὸ τῶν ἄλλων προϊππεύοντα καὶ ἐπάγοντα ἅμα οἷ ὥσπερ ἔμβολον τῶν ἱππέων ἐξελαύνει καὶ αὐτὸς πρὸ τῶν ἄλλων, καὶ παίσας ἐς τὸ πρόσωπον τῷ δόρατι καταβάλλει τὸν Μιθριδάτην. Ἐν δὲ τούτῳ Ῥοισάκης μὲν ἐπελαύνει τῷ Ἀλεξάνδρῳ καὶ παίει Ἀλεξάνδρου τὴν κεφαλὴν τῇ κοπίδι· [8] καὶ τοῦ μὲν κράνους τι ἀπέθραυσε, τὴν πληγὴν δὲ ἔσχε τὸ κράνος. Καὶ καταβάλλει καὶ τοῦτον Ἀλέξανδρος παίσας τῷ ξυστῷ διὰ τοῦ θώρακος ἐς τὸ στέρνον. Σπιθριδάτης δὲ ἀνετέτατο μὲν ἤδη ἐπ' Ἀλέξανδρον ὄπισθεν τὴν κοπίδα, ὑποφθάσας δὲ αὐτὸν Κλεῖτος ὁ Δρωπίδου παίει κατὰ τοῦ ὤμου καὶ ἀποκόπτει τὸν ὦμον τοῦ Σπιθριδάτου ξὺν τῇ κοπίδι· καὶ ἐν τούτῳ ἐπεκβαίνοντες ἀεὶ τῶν ἱππέων ὅσοις προὐχώρει κατὰ τὸν ποταμὸν προσεγίγνοντο τοῖς ἀμφ' Ἀλέξανδρον.

3

ξυμμείγνυμί τινι

συγκρούομαι με κάποιον

κατακόπτομαι ὑπὸ τινός

φονεύομαι από κάποιον

ὅσοι γε μὴ

εκτός βέβαια από εκείνους οι οποίοι

πελάζω < (πέλας)

πλησιάζω

ἀποκλίνω

καταφεύγω, κατευθύνομαι

ἅμα οἷ (= σὺν ἑαυτῷ)

μαζί του

4

ξυνειστήκει (ξυνίσταμαι) μάχη καρτερὰ

είχε συναφθεί πεισματώδης μάχη

ἄλλαι ἐπ’ ἄλλαις τῶν τάξεων τοῖς Μακεδόσι

το ένα τάγμα μετά το άλλο των Μακεδόνων

πεζομαχίᾳ… ἐῲκει (ἔοικα)

έμοιαζε... με πεζομαχία

ξυνέχομαί τινι

συμπλέκομαι με κάποιον

οἱ μέν… οἱ δὲ

ενν. πειρώμενοι (= προσπαθώντας)

ἐξῶσαι (ἐξωθέω-ῶ) ἐς ἅπαν

να απομακρύνουν εντελώς

βιάζομαί τινα

απωθώ με τη βία κάποιον

εἶρξαι (εἴργνυμι)

να εμποδίσουν

αὖθις ἀπώσασθαι

πάλι να τους σπρώξουν

5

τῇ τε ἄλλῃ ῥώμῃ

και εξαιτίας της σωματικής τους δύναμης

ξυστὸν (< ξύω) κρανέϊνον

δόρυ από ξύλο κρανιάς

παλτόν

μικρό ακόντιο (περσικό)

6

ἔνθα δὴ

τότε λοιπόν

ᾒτει (αἰτέω-ῶ) ἕτερον δόρυ

ζητούσε άλλο δόρυ

ἀναβολέα τῶν βασιλικῶν

ιπποκόμο από τους βασιλικούς

τῷ δὲ καὶ αὐτῷ πονουμένῳ

τη στιγμή που αγωνιζόταν και αυτός με κόπο

τῷ ἡμίσει… δόρατος

με το μισό από το σπασμένο δόρυ

7

οὐκ ἀφανῶς

γενναία, λαμπρά

καὶ ὅς

και αυτός (ο Αλέξανδρος)

προϊππεύοντα καὶ ἐπάγοντα τῶν ἱππέων (οι μτχ. κατηγορ.)

να προχωρεί έφιππος μπροστά από τους άλλους και να οδηγεί τους ιππείς

ὥσπερ ἔμβολον

σε σφηνοειδή παράταξη

παίσας (παίω)… καταβάλλει

αφού χτύπησε… σκοτώνει

8

κοπίς, ἡ

σπαθί (καμπύλο)

τὴν πληγὴν ἔσχε

το χτύπημα ανέκοψε

ἀνετέτατο (ἀνατείνομαι)

είχε σηκώσει (ν.ε. ανάταση)

ὑποφθάσας (ὑποφθάνω)

πρόλαβε να…

ἐπεκβαίνοντες… προὐχώρει (απρόσ.)

έβγαιναν έξω…όσοι μπορούσαν

προσγίγνομαὶ τινι

ενώνομαι με κάποιον

3.

Καὶ οἱ πρῶτοι τῶν Μακεδόνων... κατεκόπησαν· η πρώτη επίθεση των Μακεδόνων έγινε με τις ίλες του Αμύντα και του Σωκράτη και φαίνεται ότι, παρά τις απώλειες, πέτυχε τον αντικειμενικό στόχο της, να καθηλώσει δηλ. τις συγκεντρωμένες περσικές δυνάμεις στο αριστερό μέρος. Κατά τη φάση αυτή η νίκη κλείνει προς την πλευρά των Περσών, γιατί πλεονεκτούν ως προς τον οπλισμό (ακόντια και παλτά εναντίον δοράτων) και στην υψηλότερη θέση στην οποία βρίσκονται.

ἄνδρες ἀγαθοὶ γενόμενοι· οι Μακεδόνες παρ' ότι είχαν να αντιμετωπίσουν την πληθώρα των εχθρικών βελών, το ορμητικό ρεύμα του ποταμού και το ασταθές έδαφος, εντούτοις αγωνίστηκαν γενναία και οι απώλειές τους δεν ήταν πολύ μεγάλες. Οι 115 νεκροί καθ' όλη τη μάχη είναι πολύ λίγες απώλειες σε σχέση με τις απώλειες των Περσών. Τον έπαινο της ανδρείας όσων σκοτώνονται στη μάχη αναφέρουν τόσο ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο του Περικλή (2,33): «ἀνδρῶν ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων, ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι τὰς τιμὰς» όσο και ο Ηρόδοτος (6,14): «ἐν στήλῃ ἀναγραφῆναι πατρόθεν ὡς ἀνδράσι ἀγαθοῖσι γενομένοισι».

Ἀλέξανδρος... καὶ ἐμβάλλει ἐς τοὺς Πέρσας πρῶτος· στη δεύτερη και καθοριστική φάση η μάχη κλείνει προς την πλευρά των Μακεδόνων. Ο Αλέξανδρος, επικεφαλής όλου του ιππικού, όρμησε, κατά τη συνήθη τακτική του, πρώτος μέσα στο ποτάμι, προς τα αριστερά, ακολουθώντας το ρεύμα του ποταμού. Έτσι διευρύνει το μέτωπο επίθεσης και περιορίζει τη δυνατότητα των Περσών να επιτεθούν από τα πλάγια, ενώ θα βγαίνει από το ποτάμι.

4.

ξυνειστήκει μάχη καρτερὰ· μόλις έφτασε στο σημείο της όχθης που είχε επιλέξει για τη διάβαση, ο Αλέξανδρος έδωσε διαταγή να στραφούν δεξιά, καλύπτοντας τα πλάγιά του. Ταυτόχρονα κτυπάει τις εξασθενημένες δυνάμεις των Περσών και κατορθώνει να διαβεί το ποτάμι, δημιουργώντας προγεφύρωμα, ύστερα από μεγάλη δυσκολία («χαλεπῶς καὶ μόλις», όπως γράφει ο Πλούταρχος).

Kαι ἦν... ἡ μάχη, πεζομαχίᾳ... ἐῴκει· ο Αρριανός επικεντρώνει τη λεπτομερή περιγραφή της μάχης στο σημείο που αγωνίζεται ο Αλέξανδρος. Η μάχη έχει μεταβληθεί σε πεζομαχία, παρ' ότι αγωνίζονται με τους ίππους. Ο τρόπος της σύγκρουσης, με τον ωθισμό των ιππέων, δίνει την εντύπωση ότι αγωνίζονται πεζοί και όχι ιππείς. Οι πηγές πάντως δεν παρέχουν αρκετά στοιχεία για την τακτική του μακεδονικού ιππικού.

5.

καὶ ἐκ τούτου ἐπλεονέκτουν· μόλις οι Μακεδόνες αρχίζουν να εξέρχονται από το ποτάμι, διευρύνοντας το προγεφύρωμα, αρχίζει να φαίνεται η υπεροχή τους.

τῇ τε ἄλλῃ ῥώμῃ... ἐμάχοντο· η υπεροχή των Μακεδόνων οφείλεται όχι μόνο στη ρώμη και την εμπειρία τους αλλά και στον οπλισμό τους, ιδιαίτερα στα σκληρά κρανέινα δόρατα απέναντι στα εύθραυστα περσικά ακόντια (παλτά).

6.

Ἔνθα δή... συντρίβεται τὸ δόρυ ἐν τῇ μάχῃ· το σπασμένο δόρυ δεν εμποδίζει τον Αλέξανδρο να συνεχίσει τον αγώνα.

ἀναβολέα τῶν βασιλικῶν· οι αναβολείς (ιπποκόμοι) βοηθούσαν τον βασιλιά να ανέβει στο άλογο, το οποίο προετοίμαζαν και για τη μάχη. Το αξίωμά τους θεωρούνταν τιμητικό, κυρίως μεταξύ των Περσών. Οι σημερινοί αναβολείς (ζιγκιά), που κρέμονται από τις σέλλες των αλόγων και βοηθούν τον αναβάτη να ανέβει μόνος του στο άλογο, δεν υπήρχαν στους αρχαίους.

τῷ ἡμίσει κεκλασμένου τοῦ δόρατος· όταν έσπαζε η αιχμή του δόρατος, τότε ο στρατιώτης χρησιμοποιούσε το κάτω μέρος του που ήταν οξύ και λεγόταν στύρακας ή σαυρωτήρας. Ήταν οξύ για να μπορούν οι στρατιώτες, όταν ξεκουράζονταν, να το μπήζουν στο χώμα.

Δημάρατος, ἀνὴρ Κορίνθιος· πατρικός φίλος του Αλεξάνδρου από την Κόρινθο, ο οποίος, εξαιτίας της φιλομακεδονικής στάσης και της ελευθεροφροσύνης του εγκατέλειψε την πατρίδα του και κατέφυγαν στον Φίλιππο. Λέγεται ότι δώρισε στον Αλέξανδρο τον Βουκεφάλα. Η αναφορά των ονομάτων των συνεργατών του αλλά και των αντιπάλων του είναι στοιχείο που αποδεικνύει την αξιοπιστία του ιστορικού, κυρίως όταν αυτά συνδέονται με συγκεκριμένα περιστατικά.

7.

Μιθριδάτην τὸν Δαρείου γαμβρόν· η άμεση αντίδραση του Αλεξάνδρου στην επίθεση του Μιθριδάτη αποδεικνύει τη στρατηγικότητά του, η σφηνοειδής, επίθεση των Περσών μπορούσε να διασπάσει τη μακεδονική παράταξη. Ο θάνατος όμως του Μιθριδάτη ανέτρεψε τον στόχο τους.

ὥσπερ ἔμβολον τῶν ἱππέων· σφηνοειδής παράταξη της μάχης κατά την οποία το μέτωπο προς το μέρος του εχθρού έχει μορφή οξείας γωνίας, ενώ τα τελευταία μέλη της είναι ανοιχτά και απέχουν μεταξύ τους. Με τον τρόπο αυτό επεδίωκαν να διασπάσουν τις εχθρικές γραμμές.

Ῥοισάκης· αδελφός του Σπιθριδάτη, σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας πριν απ' αυτόν. Η επίθεση του Ροισάκη δείχνει ότι οι Πέρσες επιδιώκουν να σκοτώσουν τον Αλέξανδρο, για ν' αποτρέψουν τη συνέχιση της εκστρατείας. Ο Αλέξανδρος καταφέρνει, χάρις στη γενναιότητά του ν' αποφύγει το παρ' ολίγον θανατηφόρο χτύπημα του Ροισάκη.

8.

τὴν πληγήν ἔσχε τὸ κράνος· το κράνος ήταν κατασκευασμένο από μέταλλο με εσωτερική επένδυση, συνήθως, δέρματος. Η ανθεκτικότητα του κράνους έσωζε πολλές φορές τους μαχητές, όπως και τώρα έσωσε τον Αλέξανδρο. Κατά τον Πλούταρχο (Αλέξ. 16) «τὸν μὲν λόφον ἀπέρραξε μετὰ θἀτέρου πτεροῦ, τὸ δὲ κράνος πρὸς τὴν πληγήν ἀκριβῶς καὶ μόλις ἀντέσχεν ὥστε τῶν πρώτων ψαῦσαι τριχῶν τὴν πτέρυγα τῆς κοπίδος» («του έκοψε το λοφίο μαζί με ένα φτερό και η περικεφαλαία μόλις που συγκράτησε το χτύπημα, ώστε η κόψη του σπαθιού να αγγίξει τις πρώτες τρίχες του κεφαλιού του).

Σπιθριδάτης... τήν κοπίδα· Πέρσης στρατηγός, σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας. Η γενναιότητα του Αλεξάνδρου ήταν γνωστή σε όλους τους στρατιώτες από τις μάχες της Χαιρώνειας και εναντίον των Τριβαλλών και Ιλλυριών. Η ασυγκράτητη ορμή του να επιτεθεί εναντίον του εχθρού με κίνδυνο της ζωής του οφειλόταν, εκτός αυτού, και στη νεαρή ηλικία του.

Κλεῖτος ὁ Δρωπίδου· αδερφός της Λανίκης, της τροφού του Αλεξάνδρου. Ιλάρχης της βασιλικής ίλης, έγινε το 328 σατράπης της Βακτριανής και Σογδιανής. Σ' ένα συμπόσιο, επειδή μίλησε με αυθάδεια και κατέκρινε τον Αλέξανδρο για τη συμπεριφορά του και τον θάνατο του Φιλώτα και του Παρμενίωνα, ο Αλέξανδρος οργισμένος τον σκότωσε με τη σάρισσα.