1 Η ζωή και η προσωπικότητα του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.)

α) Γέννηση και καταγωγή

Ο Αριστοτέλης υπήρξε ο πιο πολυμερής και μεθοδικός φιλόσοφος της αρχαιότητας. Έζησε την εποχή κατά την οποία η ηγεμονία της Μακεδονίας επεκτεινόταν σε ολόκληρη την Ελλάδα, με συνέπεια την παρακμή της πόλης-κράτους και την επέκταση του ελληνισμού στην Ανατολή. Γεννήθηκε το 384 π.Χ. στα Στάγιρα της Χαλκιδικής, πόλη ακραιφνώς ελληνική που είχε εποικιστεί από την Άνδρο και τη Χαλκίδα. Πατέρας του ήταν ο Νικόμαχος, προσωπικός γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του Β', και μητέρα του η Φαιστίς που η οικογένειά της προερχόταν από τη Χαλκίδα. Φαίνεται ότι ο Αριστοτέλης απέκτησε το ενδιαφέρον του για τη βιολογία από τον πατέρα του, αφού οι Ασκληπιάδες εκπαίδευαν τα παιδιά τους από μικρή ηλικία στην ανατομία και, ενδεχομένως, βοηθούσε τον πατέρα του όταν ήταν μικρός. Έχασε τους γονείς του σε μικρή ηλικία και ανατράφηκε από έναν συγγενή του στον Αταρνέα, πόλη της Μ. Ασίας.

β) Η μαθητεία στην Ακαδημία του Πλάτωνα

Το 367 π.Χ., σε ηλικία δεκαεπτά ετών, πήγε στην Αθήνα για να σπουδάσει στην Ακαδημία του Πλάτωνα, όπου και παρέμεινε για είκοσι χρόνια μέχρι τον θάνατο του δασκάλου του. Υπήρξε ο καλύτερος μαθητής του Πλάτωνα, ο οποίος τον αποκαλούσε νοῦν της Ακαδημίας. Ένθερμος υποστηρικτής του όσο εκείνος ζούσε, κράτησε αργότερα κριτική στάση προς τη φιλοσοφία του και ανέπτυξε δικό του ανεξάρτητο φιλοσοφικό σύστημα.

γ) Εγκατάσταση στην Άσσο και φιλοσοφική διδασκαλία

Μετά τον θάνατο του Πλάτωνα, το 347 π.Χ., ο Αριστοτέλης έφυγε από την Αθήνα και πήγε στην Άσσο, πόλη της Μικράς Ασίας απέναντι από τη Λέσβο, κοντά στον Αταρνέα, όπου είχε μεγαλώσει. Ήταν, πιθανώς, δυσαρεστημένος επειδή ο Σπεύσιππος, Αθηναίος πολίτης και ανιψιός του Πλάτωνα, τον διαδέχθηκε στη διοίκηση της Ακαδημίας. Πιο πιθανόν, ωστόσο, είναι να έφυγε από την Αθήνα για λόγους πολιτικούς, αφού υπήρχε εκεί αντιμακεδονικός πυρετός μετά την κατάληψη της Ολύνθου από τον Φίλιππο (348 π.Χ.) και την πολιτική άνοδο του Δημοσθένη, που ήταν επικεφαλής του αντιμακεδονικού κόμματος. Στην Άσσο παρέμεινε τρία χρόνια και γνώρισε τον Θεόφραστο που έγινε αργότερα μαθητής του. Εκεί ερεύνησε τον κόσμο των ζώων και των φυτών και έγραψε τα φυσιογνωστικά του έργα.

δ) Ο Αριστοτέλης δάσκαλος του νεαρού Αλεξάνδρου στη Μακεδονία

Έπειτα από πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππου, ο Αριστοτέλης πήγε στην Πέλλα και ανέλαβε την εκπαίδευση του γιου του Αλεξάνδρου, που ήταν τότε 13 ετών. Για την αγωγή του Αλεξάνδρου χρησιμοποίησε τα ομηρικά έπη και άλλα έργα της ελληνικής γραμματείας. Επηρέασε θετικά την πολιτική συμπεριφορά του Αλεξάνδρου, ο οποίος είχε πει: Στον πατέρα μου οφείλω το «ζῆν», στο δάσκαλό μου το «εὖ ζῆν». Το 336 π.Χ. ο Φίλιππος δολοφονήθηκε και ο Αλέξανδρος ανέβηκε στον θρόνο. Ο Αριστοτέλης έγραψε γι' αυτόν και του αφιέρωσε το Περὶ βασιλείας έργο του, με προτροπές για ορθή άσκηση της εξουσίας.

ε) Η ίδρυση του Λυκείου στην Αθήνα

Το 335 π.Χ., μετά από σύντομη παραμονή στα Στάγιρα, ο Αριστοτέλης επέστρεψε στην Αθήνα και ίδρυσε δική του σχολή, το «Λύκειον», ανάμεσα στον λόφο του Λυκαβηττού και τον ποταμό Ιλισό, κοντά στον ναό του Λυκείου Απόλλωνα, όπου συνέχισε την επιστημονική έρευνα και τη διδασκαλία του. Το «Λύκειον», η περίφημη «Περιπατητική Σχολή», ονομάστηκε αργότερα και «Περίπατος», από ένα οικοδόμημα τριγυρισμένο από στοές, όπου οι μαθητές, οι «περιπατητικοί», περπατούσαν συζητώντας θέματα που τους απασχολούσαν. Το Λύκειο εξελίχθηκε σε ανώτατο πνευματικό ίδρυμα και έδωσε τη δυνατότητα στον Αριστοτέλη να γράψει εκεί τα σημαντικότερα έργα του. Το 323 π.Χ., μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, ο Αριστοτέλης κατηγορήθηκε για φιλομακεδονικά φρονήματα και ασέβεια. Αναγκάστηκε να αποσυρθεί στη Χαλκίδα, όπου πέθανε το 322 π.Χ. από αρρώστια, σε ηλικία 62 χρόνων. Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, τη ρητορική, την ποίηση και τις επιστήμες, είχε ισχυρή ηθική συνείδηση και τόνιζε τη σημασία της επιστημονικής εντιμότητας. Μετά τον θάνατό του, σχολάρχης έγινε ο μαθητής, φίλος και συνεργάτης του Θεόφραστος.

2 Τα έργα του Αριστοτέλη

Έχουν διασωθεί τρεις κατάλογοι των έργων του Αριστοτέλη που αναφέρουν ότι έγραψε γύρω στα 150 έργα. Τα έργα του χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες: (α) έργα εκλαϊκευτικού χαρακτήρα που τα είχε δημοσιεύσει ο ίδιος, (β) σημειώσεις και συλλογές υλικού που προορίζονταν για επιστημονικές πραγματείες και (γ) τα ίδια τα επιστημονικά έργα. Όλα σχεδόν τα έργα του που σώζονται σήμερα, εκτός από την Αθηναίων Πολιτεία που εντάσσεται στην πρώτη κατηγορία, ανήκουν στην τρίτη κατηγορία. Από αυτά θα γνωρίσουμε στο κεφάλαιο αυτό τα ηθικά και τα πολιτικά του συγγράμματα. Στα ηθικά έργα του (Ηθικά Νικομάχεια, Ηθικά Μεγάλα και Ηθικά Ευδήμια) εξετάζονται προβλήματα που σχετίζονται με την αναζήτηση του ατομικού αγαθού και την ευδαιμονία, τον αγαθό χαρακτήρα, την εκούσια πράξη και την προαίρεση, τις ηθικές και τις διανοητικές αρετές, τη δικαιοσύνη, την ηδονή, τη φιλία και τον ευδαίμονα βίο. Θέματα ηθικής φιλοσοφίας εξετάζονται και στη Ρητορική του, έργο που αναφέρεται στην τέχνη της ρητορικής και τα διάφορα είδη της πειθούς. Στα Πολιτικά, εξετάζονται προβλήματα πολιτικής φιλοσοφίας, που σχετίζονται με τη δημιουργία της πόλης-κράτους, τη φύση της πολιτικής κοινωνίας, την έννοια του πολίτη, τα είδη των πολιτευμάτων, τα ορθά πολιτεύματα και τις παρεκβάσεις τους, τη δικαιοσύνη, τη μορφολογία και την παθολογία του κράτους και το ιδανικό πολίτευμα.

3 Φιλοσοφία και μέθοδος

Στον Αριστοτέλη οφείλουμε την άποψη ότι η ελληνική φιλοσοφία χωρίζεται ριζικά στα δύο, ανάμεσα στους «προσωκρατικούς» φυσιοκράτες και στο νέο είδος που εισηγήθηκε ο Σωκράτης και συνέχισε ο Πλάτων, αφού ο Σωκράτης έστρεψε την προσοχή του στην ηθική και ο Πλάτων, αργότερα, στη μεταφυσική. Ο Αριστοτέλης επιδίωξε, κατά κάποιον τρόπο, να συμφιλιώσει τις δύο αυτές τάσεις. Διέκρινε τη γνώση σε τρεις κατηγορίες, την πρακτική, την παραγωγική και τη θεωρητική. Η γνώση είναι θεωρητική όταν ο σκοπός της δεν είναι ούτε η παραγωγή ούτε η πράξη, αλλά απλώς η αλήθεια και περιλαμβάνει όλα όσα τώρα θεωρούμε επιστήμη. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η θεωρητική γνώση υποδιαιρείται σε τρία είδη, τη μαθηματική, τη φυσική επιστήμη και τη θεολογία. Οι παραγωγικές επιστήμες είναι αυτές που σχετίζονται με τη δημιουργία των πραγμάτων (λ.χ. γεωργία, μηχανική, οικοδομική, ζωγραφική, ποιητική), ενώ οι πρακτικές ασχολούνται με το πώς οφείλουμε να πράττουμε σε ιδιωτικά και σε δημόσια θέματα. Τα Ηθικά και τα Πολιτικά έργα αποτελούν τη βασική συνεισφορά του Αριστοτέλη στις πρακτικές επιστήμες. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε την παραγωγική, δηλαδή την αναλυτική μέθοδο που εκκινεί από το γενικό και μεταβαίνει στα επιμέρους, και την επαγωγική μέθοδο, που είναι συνθετική και ακολουθεί αντίθετη πορεία.

4 Η επίδραση του Αριστοτέλη: αριστοτελικοί και νεοαριστοτελικοί

Το έργο του Αριστοτέλη έχει ασκήσει μεγάλη επίδραση σε όλες σχεδόν τις εποχές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Τα έργα του μεταφράστηκαν στην αραβική γλώσσα και έγιναν ευρύτατα γνωστά στη μεσαιωνική Δύση. Πολλοί σημαντικοί Άραβες φιλόσοφοι σχολίασαν τα έργα του, όπως ο Αλ-Κίντι, ο Αλ-Φαράμπι, ο Ιμπν Σίνα (Αβικέννας) και ο Ιμπν Ρουσντ (Αβερρόης). Σημαντικός αριστοτελιστής υπήρξε επίσης ο Ιουδαίος φιλόσοφος Μωυσής Μαϊμονίδης. Άσκησε ιδιαίτερη επιρροή στη χριστιανική Δύση κατά τους Μέσους Χρόνους και επηρέασε καθοριστικά το θεολογικό και φιλοσοφικό έργο του Θωμά Ακινάτη, ο οποίος έκανε σύνθεση της αριστοτελικής και της δογματικής χριστιανικής διδασκαλίας. Γενικότερα, η επίδρασή του Αριστοτέλη υπήρξε τόσο καταλυτική που ο αριστοτελισμός κυριάρχησε στη φυσική θεολογία όλων των μονοθεϊστικών θρησκειών (ιουδαϊσμός, χριστιανισμός, ισλαμισμός). Κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας στον ελληνικό χώρο η παρουσία του Αριστοτέλη στην εκπαίδευση είναι σημαντική. Κυριότερος σχολιαστής του Αριστοτέλη τον 17ο αι. υπήρξε ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς (νεοαριστοτελισμός). Από τα μέσα του 19ου αι. μέχρι σήμερα αναζωπυρώνεται το ενδιαφέρον για τη μελέτη της σκέψης του Αριστοτέλη.

5 Η επικαιρότητα της αριστοτελικής φιλοσοφίας

Η ηθική, η πολιτική και η κοινωνική φιλοσοφία του Αριστοτέλη είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Η ηθική φιλοσοφία του μελετάται συστηματικά βρισκόμενη στον αντίποδα των νεότερων ηθικών θεωριών. Η πολιτική φιλοσοφία του έχει, επίσης, επηρεάσει σύγχρονες πολιτικές θεωρίες που ασκούν κριτική στη θεωρία του φιλελευθερισμού.