1 «Μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος¹»: Tα κριτήρια της γνώσης

Γιατί εγώ υποστηρίζω, βέβαια, ότι η αλήθεια είναι όπως την έχω γράψει, δηλαδή ότι καθένας μας είναι μέτρο και για όσα υπάρχουν και για όσα δεν υπάρχουν κι ότι πραγματικά είναι αναρίθμητες οι διαφορές²του ενός από τον άλλο ως προς αυτό, αφού άλλα πράγματα υπάρχουν και φαίνονται σύμφωνα με την άποψη του ενός και άλλα σύμφωνα με την άποψη του άλλου³…

Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα⁴ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν.

Τον ήλιο και το φεγγάρι και τα ποτάμια και τις πηγές και γενικά όλα όσα επενεργούν ευεργετικά στη ζωή οι παλαιοί τα εξέλαβαν, λόγω της ωφελιμότητάς τους⁵, για θεούς, ακριβώς όπως οι Αιγύπτιοι⁶τον Νείλο.

Οι παλαιοί νομοθέτες επινόησαν⁷τον θεό σαν, κατά κάποιο τρόπο, επιτηρητή των σωστών πράξεων και σφαλμάτων του ανθρώπου, ώστε –από φόβο για τη θεϊκή τιμωρία– κανένας να μην αδικεί κρυφά⁸τον διπλανό του.

1. Μέτρο… άνθρωπος: το απόσπασμα αυτό είναι από τον διάλογο του Πλάτωνα Θεαίτητος και συνήθως ονομάζεται Απολογία ή Υπεράσπιση του Πρωταγόρα. O Πρωταγόρας, αρχηγέτης της σοφιστικής, με τη διδασκαλία του ότι «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» υπογραμμίζει τον σχετικό χαρακτήρα της γνώσης, δέχεται ότι ο κάθε άνθρωπος είναι το κριτήριο για όλα τα θέματα, τα συγκεκριμένα και τα αφηρημένα, και εισάγει στη φιλοσοφία τον σχετικισμό. Η διδασκαλία αυτή εκφράζει τη θέση ότι κάθε γνώμη λογίζεται εξίσου αληθινή με οποιαδήποτε άλλη.
     
2. Αναρίθμητες διαφορές: ο Πρωταγόρας υποστηρίζει ότι επειδή η γνώση και η εμπειρία ποικίλλουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, γι' αυτόν τον λόγο υπάρχουν διαφορές στις αντιλήψεις και τις κρίσεις των ανθρώπων για την υλική πραγματικότητα. H γνώση είναι, συνεπώς, σχετική. Το ίδιο ισχύει για τα ήθη και τις συνήθειες σε διαφορετικούς πολιτισμούς και λαούς.
3. Υπάρχουν και φαίνονται… άλλου: ο Πρωταγόρας κάνει λόγο για την ποικιλία των γνωμών και συνηθειών που αφορά όχι μόνο στη γνώση αλλά και την αξιολόγηση των πραγμάτων. Θεωρούσε ότι για κάθε πράγμα είναι δυνατόν να δοθούν δυο διαφορετικές εξηγήσεις, ανάλογα με το πώς «φαίνεται» σε μένα ή σε σένα.
4. Δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: στάση αγνωστικισμού. O Πρωταγόρας αναγνωρίζει πως ο άνθρωπος έχει περιορισμένες δυνατότητες και η ζωή του είναι σύντομη, γι' αυτό δεν μπορεί να έχει κανείς βέβαιη γνώση για τίποτε, κατά συνέπεια ούτε για τους θεούς. Tα ερωτήματα που έθετε φαίνονταν να υπονομεύουν τη δημόσια λατρεία των θεών.
   
5. Λόγω της ωφελιμότητάς τους: οι φυσικές δυνάμεις, οι πλούσιοι φυσικοί πόροι και τα αγαθά από τη γεωργική δραστηριότητα αναγνωρίστηκαν στην αρχαιότητα από τους ανθρώπους ως θεοί. Με την παρατήρηση αυτή ο Πρόδικος, μαθητής του Πρωταγόρα, εξηγεί την πίστη στους θεούς με πράγματα υλικά, που συντηρούν και ωφελούν την ανθρώπινη ζωή, και θεωρεί πως η θρησκεία έχει ανθρώπινη προέλευση. Εξαιτίας αυτών των απόψεων κατηγορήθηκε για αθεΐα.
    
6. Όπως οι Αιγύπτιοι: σύγκριση με τις συνήθειες άλλων τόπων και κοινωνιών. Με τον τρόπο αυτόν οι Σοφιστές μπορούσαν να δείχνουν τη σχετικότητα των πίστεων, των ηθών αλλά και των νόμων.
7. Επινόησαν: ο Κριτίας, θείος του Πλάτωνα, μαθητής του Σωκράτη και ένας από τους τριάκοντα τυράννους, αναζητά τις απαρχές της θρησκείας και την προέλευση της ιδέας του θεού και υποστηρίζει εδώ ότι οι θεοί είναι επινόηση των ανθρώπων, είναι δηλ. αποτέλεσμα μιας σύμβασης ή συμφωνίας μεταξύ των ανθρώπων.
   
8. Να μην αδικεί κρυφά: εδώ υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είναι δίκαιοι, επειδή φοβούνται την τιμωρία των θεών και όχι από κάποιο αίσθημα δικαίου. Οι νόμοι δεν μπορούν, χωρίς τη βοήθεια της θρησκείας, να αντιμετωπίσουν την κρυφή παρανομία και την αναρχία.

1. Nα εξηγήσετε με δικά σας λόγια τη φράση του Πρωταγόρα «μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος» (Mπορείτε να χρησιμοποιήσετε και τα παράλληλα κείμενα).
2. Γιατί ο Πρωταγόρας θεωρήθηκε εισηγητής του σχετικισμού;
3. Στους Δελφούς ήταν γραμμένο το απόφθεγμα μέτρον ἄριστον. Με ποιον τρόπο ο όρος μέτρον χρησιμοποιείται στη φράση αυτή και ποια σημασία έχει στη φράση του Πρωταγόρα πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος ἐστίν;
4. Με ποιο πνεύμα προσέγγισαν οι Σοφιστές τις καθημερινές συνήθειες και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πόλεων και των κοινωνιών στις οποίες δίδαξαν; Δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός της σοφιστικής κίνησης ως «αρχαίος Διαφωτισμός»; (Aξιοποιήστε την Eισαγωγή, σελ. 37).
5. Mπορείτε να βρείτε κοινά σημεία ανάμεσα στους Προσωκρατικούς και τους Σοφιστές στις αντιλήψεις τους για τους θεούς;
    

1. Γνωρίζουμε ότι οι πεποιθήσεις των ανθρώπων για το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, το ωραίο και το άσχημο, ποικίλλουν ανάλογα με το πολιτισμικό περιβάλλον στο οποίο ζουν ή μεγάλωσαν. Με ποιον τρόπο νομίζετε ότι μπορεί, στην εποχή μας, να επιτευχθεί η ανεκτικότητα σε πολιτισμούς που διαφέρουν από τον δικό μας και η αναγνώριση της αξίας του άλλου;
     
2. Νομίζετε ότι ο προσδιορισμός κριτηρίων, όπως λ.χ. η ομοφωνία των πολλών, η αντοχή στο χρόνο ή η γνώμη του ειδικού, περιορίζουν τον σχετικισμό σε θέματα γνώσης ή αξιολόγησης;

Προσπαθήστε να βρείτε παραδείγματα από τη φύση, την κοινωνία και την τέχνη που να δείχνουν ότι για ορισμένες αξίες υπάρχει ομοφωνία που τις καθιερώνει διαχρονικά. Γράψτε σ' ένα φύλλο εργασίας τα παραδείγματα αυτά χρησιμοποιώντας τις παράπλευρες εικόνες και άλλο εικαστικό υλικό.