1 Το ποιητικό ταξίδι του Παρμενίδη: Οδοί της γνώσης και της πλάνης¹

Κι η θεά με καλοδέχτηκε, πήρε το χέρι το δεξί μου
στο δικότης και με τούτα τα λόγια με προσφώνησε:
«Καλώς όρισες, νέε, εσύ που έρχεσαι στο σπίτι μου συνοδεμένος
από αθάνατους ηνίοχους, με τ' άλογα που σε κουβαλούν.
∆ε σ' έβαλε μοίρα κακἠ σ' αυτό τον δρόμο, που τόσο μακριά
είναι απ' των ανθρώπων τα βἠματα,
αλλά η δικαιοσύνη². Πρέπει όλα να τα μάθεις,
την ήσυχη καρδιά της στρογγυλής Αλήθειας³
και τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες⁴.
Αλλά θα μάθεις και πώς πρέπει να 'ναι οι γνώμες των ανθρώπων
για να έχουν βάση και να διαπερνούν τα πάντα»⁵.

ό,τι λέγεται και νοείται πρέπει αναγκαία να είναι·
γιατί υπάρχει μόνο το είναι, το μηδέν δεν υπάρχει⁶.

Κανένας άνθρωπος δεν ξέρει, ούτε κανείς θα γνωρίσει την αλήθεια (το
σαφἐς) για τους θεούς και για όλα τα πράγματα για τα οποία μιλώ. Κι αν
κάποιος συμβεί να πει την πλήρη αλήθεια, ο ίδιος δε γνωρίζει. Πιθανή
γνώση⁷ μονάχα υπάρχει για όλα τα πράγματα.

1. Aπό το ποίημα του Παρμενίδη Περὶ φύσεως έχουν σωθεί το Προοίμιο και δύο μέρη που ονομάζονται «ο δρόμος της αλήθειας» και ο «δρόμος της δοξασίας». Στο Προοίμιο, που είναι περιγραφή εμπνευσμένη από τον Hσίοδο του φανταστικού ταξιδιού ενός νέου, του Κούρου, ο Παρμενίδης (που ταυτίζεται με τον ήρωα) ταξιδεύει ανεβασμένος πάνω σε ένα άρμα το οποίο σέρνουν άλογα. Ακολουθεί τον δρόμο του Ήλιου και διαγράφει μια πορεία που τον φέρνει στην πύλη η οποία χωρίζει τον δρόμο της Νύχτας από τον δρόμο της Ημέρας. O ποιητής διαλέγει τον δρόμο της Ημέρας και φτάνει στη χώρα του φωτός, όπου τον υποδέχεται μια ανώνυμη θεά, ίσως η Δίκη, η οποία τον ξεναγεί στον κόσμο της αλήθειας (τοῦ ὄντος) και στον κόσμο της φαινομενικής πραγματικότητας (τῆς δόξης).
   
2. Μοίρα – δικαιοσύνη: αναφορά στις μυθολογικές δυνάμεις Mοίρα και Δίκη προηγούμενων μύθων και ποιητικών αναφορών και υπαινιγμός στη σχέση Δίκης-Aλήθειας. O Παρμενίδης θέλει να κάνει υπέρβαση της εμπειρίας, να εγκαταλείψει τον γνώριμο κόσμο της καθημερινής πραγματικότητας, όπου η νύχτα (σκοτάδι) εναλλάσσεται με την ημέρα (φως), εναλλαγή που διέπεται από την Ανάγκη ή Δίκη, που εγγυάται την κοσμική τάξη.
3. Στρογγυλή Aλήθεια: εὔκυκλος, επειδή την παρακολουθεί κανείς διαγράφοντας έναν κύκλο και φτάνοντας πάλι στο σημείο απ' όπου ξεκίνησε. Η σφαίρα είναι ως γνωστό το τέλειο σχήμα. Αποτελεί την τέλεια δομή, αφού τα πάντα ισορροπούν από το μέσον προς όλες τις κατευθύνσεις.
4. Τις ιδέες των θνητών τις ψεύτικες: ο Παρμενίδης θεωρεί ότι οι πίστεις, οι πεποιθήσεις, οι γνώμες των ανθρώπων δεν αντανακλούν μια αντικειμενική αλήθεια και ότι είναι ψευδείς, προϊόντα συμβάσεων, που δημιουργεί το ανθρώπινο μυαλό.
5. Aλλά θα μάθεις… διαπερνούν τα πάντα: εκτός από τον δρόμο της αλήθειας και αυτόν της πλάνης η θεά δείχνει, τέλος, και έναν άλλο δρόμο, αυτόν που ακολουθούν οι άνθρωποι, οι οποίοι στηρίζονται στη λογική εξήγηση και την έρευνα. Στο ποίημά του ο Παρμενίδης συνδυάζει το αίτημα της έρευνας του φυσικού κόσμου με την αναγκαιότητα της αντικειμενικής αλήθειας, σύμφωνα με την οποία κάτι είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει. Tίποτε δε γεννιέται από το κενό. O ίδιος υποστηρίζει, επίσης, ότι ο άνθρωπος είναι μια πραγματικότητα μέσα στον φυσικό κόσμο.
6. Υπάρχει μόνο το είναι, το μηδέν δεν υπάρχει: το ρήμα «είναι», που χρησιμοποιείται στο ποίημα, έχει δύο σημασίες, την υπαρκτική (υπάρχει) και τη συνδετική (Α είναι χ). Το «μη είναι», δηλαδή το μηδέν, απορρίπτεται από τον Παρμενίδη, ο οποίος θεωρεί ότι μόνο με τη νόηση (τὸ νοεῖν) μπορούμε να μάθουμε την ουσία των όντων και να φθάσουμε στην αλήθεια. Απορρίπτει έτσι τη γνώση που στηρίζεται στην εμπειρία και τις αισθήσεις. Γι' αυτόν, η έσχατη πραγματικότητα είναι γεμάτη από το ον, αδιάβρωτη από το μηδέν και το κενό.
   
7. Πιθανή γνώση: ο Ξενοφάνης διακρίνει εδώ τη γνώση από τη γνώμη (δόξα) που είναι εικασία και παρέχει πιθανή γνώση.

1. Ποια είναι η άποψη του Παρμενίδη για την αλήθεια και την πλάνη;
2. O Παρμενίδης χρησιμοποιεί το ρήμα «είναι» ως υπαρκτικό και συνδετικό. Εμείς χρησιμοποιούμε στον καθημερινό λόγο το ρήμα «είναι» με περισσότερες σημασίες. Mε τη βοήθεια ενός λεξικού αναζητήστε δέκα τουλάχιστον τέτοιες φράσεις και προσπαθήστε να τις αντικαταστήσετε με άλλες ισοδύναμης σημασίας (π.χ. ήταν να φύγω = επρόκειτο, ήθελα να φύγω / επαναστάτησε με όλο του το είναι κ.ά.).
   
3. Mε ποια μέσα γνωρίζει ο άνθρωπος τα πράγματα, σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, και γιατί χαρακτηρίζει ο Δημόκριτος τη γνώση «γνήσια» και «σκοτεινή»; Παράλληλα κείμενα (1) και (2)].
4. Ποια εικόνα του θείου εισάγει ο Ξενοφάνης; Πώς θεωρεί αυτός ότι αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τους θεούς; [Παράλληλα κείμενα (3) και (4)].
   

Για ποιους λόγους νομίζετε ότι ο Παρμενίδης και ο Eμπεδοκλής έγραψαν σε έμμετρο ποιητικό λόγο; Nα απαντήσετε γραπτά σε δύο παραγράφους, αξιοποιώντας όσα γνωρίζετε για την επίδραση της επικής ποίησης, τον ρόλο των ραψωδών και τους τρόπους διάδοσης της γνώσης στην αρχαϊκή εποχή.

Με αφορμή το παράλληλο κείμενο (4) και τις εικόνες που παρατίθενται, να αναζητήσετε υλικό που να δείχνει τις διαφορές στην απεικόνιση των θεών από τους Αιγυπτίους και τους Έλληνες.