19. Εικονομαχία: μια τραγωδία που συγκλόνισε την Εκκλησία

Μια νέα Οικουμενική Σύνοδος χρειάστηκε να συγκληθεί, όταν παρουσιάστηκε μια διένεξη σχετικά με την απεικόνιση του Χριστού. Οι εικονομάχοι, που θεωρούσαν ειδωλολατρική κάθε μορφή τέχνης που αναπαριστάνει το Θεό, απαιτούσαν την καταστροφή των εικόνων. Οι εικονολάτρες ή εικονόφιλοι, αντίθετα, υπερασπίζονταν την παρουσία των εικόνων στους ναούς με υπερβολικές πολλές φορές εκδηλώσεις λατρείας.

α. Τα αίτια της εικονομαχίας

Τα αίτια της εικονομαχίας είναι κυρίως θεολογικά, αλλά έχουν και πολιτικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Ειδικότερα:

1. Τον 8ο μ.Χ. αιώνα εδραιώνεται στην Ανατολή το Ισλάμ, ενώ ο Χριστιανισμός δέχεται ακόμη επιρροές από τον Ιουδαϊσμό. Οι θρησκείες αυτές αρνούνται την απεικόνιση του Θεού, αλλά και όλων των θρησκευτικών προσωπικοτήτων. Οι ανεικονικές αυτές αντιλήψεις επηρέασαν πολλούς πιστούς και βρήκαν γόνιμο έδαφος σε αιρετικές κοινότητες, όπως των Νεστοριανών και των Παυλικιανών*. Γενικότερα, στην Μ. Ασία υπήρχε μια τάση απόρριψης των εικόνων.
2. Το ανεικονικό πνεύμα του Ισλαμισμού και οι αντιλήψεις της Ανατολής επηρέασαν τη δυναστεία των Ισαύρων που καταγόταν από τη Συρία. Ο Λέων Γ' ο Ίσαυρος, όταν έγινε αυτοκράτορας, προσπάθησε να επιβάλλει στους πιστούς τις εικονομαχικές του απόψεις.
3. Στη διένεξη αυτή συνέβαλαν πολλοί αφελείς και χωρίς θεολογική παιδεία μοναχοί και λαϊκοί, που προέρχονταν από τα ευρύτερα λαϊκά στρώματα της κοινωνίας. Με τις υπερβολές και τις δεισιδαιμονίες τους σχετικά με τις εικόνες διαμόρφωσαν ένα κλίμα εικονολατρίας με ειδωλολατρικές εκδηλώσεις. Κατέληξαν να λατρεύουν το ξύλο, το χρώμα και το υλικό της εικόνας, τα οποία θεωρούσαν φορείς της θείας χάριτος και μέσον αγιασμού των πιστών.
4. Οι αντιλήψεις αυτές, αλλά και η δυσαρέσκεια για την αυστηρή οικονομική και κοινωνική πολιτική των Ισαύρων οδήγησε τις λαϊκές και οικονομικά ασθενείς κοινωνικές ομάδες με αφορμή τις εικονομαχικές θέσεις αυτής της δυναστείας, να αντιδράσουν δυναμικά στις μεταρρυθμίσεις τους.

Ζ' Οικουμενική Σύνοδος – Αναστήλωση εικόνων. Αγ. Νικόλαος, Τσεπέλοβο Ηπείρου

β. Δύο αιώνες συγκρούσεων για τις εικόνες

Στην εικονομαχία διακρίνουμε δύο ιστορικές φάσεις:

Η α' φάση (726-787) ξεκίνησε με τις αυτοκρατορικές εντολές του Λέοντα Γ' του Ίσαυρου κατά των εικόνων. Τότε έχουμε και τις πρώτες καταστροφές εικόνων. Το 730 με διάταγμα επιβάλλεται η καταστροφή των εικόνων. Ο Πατριάρχης Γερμανός και ο Πάπας Γρηγόριος Γ' αντιδρούν δυναμικά. Οι πιστοί στην Ελλάδα και στην Ιταλία επαναστατούν και συγκρούονται με τον εικονομαχικό στρατό του αυτοκράτορα. Ο Κωνσταντίνος Ε' (741-775), αργότερα, σκλήρυνε τον αγώνα κατά των εικόνων. Έκλεισε τα μοναστήρια και καταδίωξε τους μοναχούς που υποστήριζαν τη λατρεία των εικόνων. Ιερείς, μοναχοί, απλοί πιστοί κακοποιήθηκαν, εξορίστηκαν και πολλοί εκτελέστηκαν. Yπερασπιστής της Ορθοδοξίας αναδεικνύεται ο Ιωάννης Δαμασκηνός (675-749) με τους λόγους του «Yπέρ των αγίων εικόνων».Το 754 συγκαλείται Σύνοδος στο ανάκτορο που βρίσκεται στην ασιατική ακτή της Κωνσταντινούπολης, στην περιοχή Ιέρεια, η οποία θεσμοθετεί τις εικονομαχικές αντιλήψεις. Η πρώτη φάση της εικονομαχίας λήγει, όταν ήταν αυτοκράτειρα η Ειρήνη η Αθηναία, με την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια η οποία ακυρώνει όλες τις αποφάσεις της Συνόδου στην Ιέρεια και αναστηλώνει τις εικόνες.

Η β' φάση (815-843) της εικονομαχίας αρχίζει με τον αυτοκράτορα Λέοντα Ε' τον Αρμένιο, ο οποίος με Σύνοδο επαναφέρει τις αποφάσεις της συνόδου της Ιέρειας. Ηγέτης των ορθοδόξων αναδεικνύεται ο Θεόδωρος Στουδίτης (ηγούμενος της μονής του Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη και αγωνιστής της Ορθοδοξίας στη δεύτερη περίοδο της εικονομαχίας), ο οποίος φυλακίζεται και εξορίζεται. Ο αυτοκράτορας Θεόφιλος (829-842) ακολουθεί την ίδια σκληρή εικονομαχική πολιτική. Μετά το θάνατό του, η γυναίκα του Θεοδώρα συγκαλεί Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη (843) η οποία επαναφέρει σε ισχύ τις αποφάσεις της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου.

γ. Τιμούμε τις εικόνες και προσκυνούμε το πρόσωπο

Στη Νίκαια της Βιθυνίας, το 787 συνέρχεται η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος. Στη Σύνοδο αυτή συμμετέχει ο Πατριάρχης Ταράσιος, 350 επίσκοποι και εκπρόσωποι από τις Εκκλησίες της Ρώμης, της Αντιόχειας και της Αλεξάνδρειας. Η Σύνοδος καταδικάζει την εικονομαχία ως αίρεση και δέχεται την απόδοση τιμής στις εικόνες, οι οποίες αναστηλώνονται. Η διδασκαλία της Συνόδου συνοψίζεται στην εξής πρόταση: «ή γάρ τἤς εἱκόνος τιμή έπί τό πρωτότυπον διαβαίνει». Δηλαδή, οι εικόνες προσκυνούνται τιμητικά και η τιμή αναφέρεται στο εικονιζόμενο πρόσωπο και όχι στα υλικά, από τα οποία είναι φτιαγμένη η εικόνα. Αλλά και η τιμή προς τους αγίους ανάγεται έμμεσα, μέσα από τις εικόνες στον ίδιο το Θεό που έπλασε τον άνθρωπο «κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσίν» Του. Στον Θεό, άλλωστε, οφείλεται, μαζί με την ανθρώπινη συνεργασία, η αγιότητα της ζωής των αγίων.

Η σάρκωση του Κυρίου μας επιτρέπει να Τον απεικονίσουμε, χωρίς όμως να λατρεύουμε ή να τιμούμε το υλικό της απεικόνισης αυτής ή ακόμη και τη συγκεκριμένη απεικόνιση. Ο νους του πιστού οδηγείται στο πρωτότυπο (τον Θεό) και Αυτόν μόνο λατρεύει. Η ενανθρώπηση του Θεού μας επιτρέπει την απεικόνισή Του. Εξάλλου, η άρνηση της απεικόνισης του Χριστού αποτελεί και άρνηση της ενανθρώπησης του Θεού στο πρόσωπο του Ιησού και, κατά συνέπεια, υποτίμηση του ανθρώπου και της ύλης. Αντίθετα, η ενανθρώπηση του Θεού οδηγεί την ανθρώπινη φύση στη θέωση και καθαγιάζει την ύλη. Γι' αυτό και η τιμή στα πρόσωπα των αγίων είναι και τιμή στη ανθρώπινη φύση.

Οι εικόνες στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εκτός από τη θεολογική, έχουν και παιδαγωγική σημασία. Είναι τα παραστατικά και ζωντανά μέσα με τα οποία ο πιστός θυμάται και ενατενίζει τη ζωή και την προσωπικότητα των αγίων της Εκκλησίας και, προπάντων, του ίδιου του Χριστού. Είτε βρίσκονται στους ναούς είτε στα σπίτια των χριστιανών αποτελούν αναπόσπαστο στοιχείο της λατρευτικής παράδοσης και βοηθούν τους πιστούς να ανάγονται ευκολότερα προς το Θεό και τα πρόσωπα που τιμά η Εκκλησία.

Στη Σύνοδο του 843, στην Κωνσταντινούπολη, καθιερώθηκε η Κυριακή της Ορθοδοξίας ως επίσημη εορτή για την αναστήλωση των εικόνων. Από τότε, την πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής στο τέλος της Θείας Λειτουργίας διαβάζεται η απόφαση της Ζ' Οικουμενικής Συνόδου («Συνοδικό»). Προσκυνούνται και περιφέρονται οι εικόνες στο ναό, δοξάζεται ο Τριαδικός Θεός και εκφράζεται η ενότητα των ορθόδοξων χριστιανών.

Α	Β
Χάρη στην οριστική αναστύλωσή τους οι Εικόνες υπάρχουν μέχρι σήμερα στην Εκκλησία. A. Aγία Φιλοθέη, I.M. Kαθαρού, Σαλαμίνα. B. Πεντηκοστή του Γ. Kλόντζα, Πάτμος.

 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Να διαβάσετε τα κείμενα που βρίσκονται στη διδακτική ενότητα και να σχολιάστε το περιεχόμενό τους είτε προφορικά στην τάξη είτε με τη μορφή σύντομης εργασίας 100 λέξεων.
2. Να εξετάσετε την «εικόνα», με τη βοήθεια των καθηγητών σας, ως πραγματικότητα ιστορική, καλλιτεχνική, θεολογική, φιλοσοφική.
3. Να βρείτε ποιες άλλες χρήσεις έχει ο όρος «εικόνα» και να τις συζητήσετε (π.χ. κοινωνική εικόνα).
4. Να συντάξετε έναν πίνακα με δύο στήλες, στις οποίες θα καταγράψετε τα ονόματα των προσώπων που έλαβαν μέρος στη διένεξη ως εικονομάχοι και ως εικονόφιλοι. Σε παρένθεση να περιλάβετε επιγραμματικά για τον καθένα τις θέσεις και τη στάση του στην κρίσιμη αυτή για την Εκκλησία και την αυτοκρατορία σύγκρουση.