17. Χριστιανική άσκηση – Μοναχισμός

Η άσκηση είναι συστατικό στοιχείο της ζωής της Εκκλησίας και εντοπίζεται ήδη στα πρώτα χρόνια της ζωής της. Αργότερα, ο μοναχισμός ως ασκητικό ρεύμα έγινε θεσμός της Εκκλησίας και επηρέασε την εκκλησιαστική ζωή.

Ασκητής με το εργόχειρό του. Χαρακτικό του Γ. Κόρδη

α. Η ασκητική ζωή στην Εκκλησία

Άσκηση, στην εκκλησιαστική γλώσσα, ονομάζεται ο αγώνας του ανθρώπου εναντίον των παθών του και αποτελεί ένα από τα μέσα για την ένωση του ανθρώπου με τον Θεό. Η άσκηση ως τρόπος χριστιανικής ζωής είναι χρέος όλων των χριστιανών, είτε είναι μοναχοί είτε κοσμικοί – λαϊκοί. Οι απαιτήσεις του ασκητικού τρόπου ζωής είναι κοινές, τροποποιούνται όμως σε σχέση με τις συνθήκες στις οποίες επιλέγει να ζει ο χριστιανός. Είτε κάποιος αποφασίσει να ζήσει στο μοναστήρι είτε μέσα στην κοινωνία, η ταπείνωση, η μετάνοια, η νηστεία, η συνεχής προσευχή, ο αγώνας για να ολοκληρωθεί πνευματικά, να υπερβεί τον εγωισμό του και να αποκτήσει την αυτογνωσία είναι κοινές ασκητικές μέθοδοι. Ιδιαίτερα η αγάπη προς τον πλησίον του οφείλει να είναι έμπρακτη, όταν προσκαλείται σε αγώνες για την ειρήνη, το δίκαιο και την ελευθερία του ανθρώπου.

β. Αναχωρητισμός και κοινόβιο: οι δρόμοι της άσκησης στη χριστιανική ζωή

Μοναχός επισκέπτεται τον άγ. Αντώνιο. Έργο του Γ. Κόρδη

Οι πρώτοι χριστιανοί που απομακρύνθηκαν από τον κόσμο τον 3ο μ.Χ. αιώνα και αναζήτησαν την ησυχία, δηλαδή την αφιέρωση στο Θεό μέσα στη μοναχική ζωή και τη γαλήνη της αδιάλειπτης (συνεχούς) προσευχής στην ερημιά, ονομάζονται αναχωρητές. Κύριος εκπρόσωπος και σύμβολο του αναχωρητισμού στην έρημο της Αιγύπτου είναι ο Μέγας Αντώνιος (251-355 μ.Χ.). Οι αναχωρητές μοναχοί ζούσαν απομονωμένοι ο ένας από τον άλλο, εργάζονταν ατομικά και συγκεντρώνονταν όλοι μαζί μόνο για τη Θεία Λατρεία και για την κοινή προσευχή. Αρνούνταν την κοσμική ζωή, τα υλικά αγαθά και τις απολαύσεις.

Τον 4ο μ.Χ. αιώνα στις μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας υπήρχε μία έκπτωση της πνευματικότητας, επειδή ασπάζονταν τον Χριστιανισμό μεγάλες ομάδες οι οποίες, όμως, δε γνώριζαν καλά τη διδασκαλία του. Από την άλλη πλευρά, αρκετοί χριστιανοί συμμάχησαν με την κρατική εξουσία και απομακρύνθηκαν από το χριστιανικό πνεύμα της ανιδιοτέλειας και της προσφοράς προς τον συνάνθρωπο χωρίς την απαίτηση πολλαπλάσιας ανταπόδοσης. Αυτή η εισβολή του κοσμικού φρονήματος και τρόπου ζωής στην Εκκλησία (στην εκκλησιαστική γλώσσα ονομάζεται εκκοσμίκευση) προκάλεσε κρίση στην εκκλησιαστική ζωή στα μεγάλα αστικά κέντρα. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες πολλοί πιστοί εγκατέλειψαν τον κόσμο και αναχώρησαν σε μοναστήρια ή σε τόπους ερημικούς, για να αφιερωθούν στη μετάνοια και στην προσευχή.

Καθολικό Iεράς Mονής Κουτλουμουσίου, Αγίου Όρους.

Ο μοναχισμός διαδόθηκε γρήγορα στην Παλαιστίνη, στη Συρία, στη Μεσοποταμία, στη Μ. Ασία, αλλά και στη Δύση. Ο Παχώμιος (†346) ίδρυσε στην Αίγυπτο μοναστήρια στα οποία έμεναν και συντηρούνταν πολλοί μαζί ασκητές. Αυτό το είδος της άσκησης ονομάζεται κοινοβιακός μοναχισμός. Στο κοινοβιακό σύστημα προβλέπεται οι μοναχοί να έχουν ομοιόμορφη ενδυμασία, να κάνουν κοινή προσευχή και να συμμετέχουν όλοι στις εργασίες για την κάλυψη των αναγκών του κοινοβίου. Ο Μ. Βασίλειος, αργότερα, καθόρισε τους κανόνες λειτουργίας του κοινοβιακού συστήματος. Το κοινοβιακό σύστημα ανακαλεί στη μνήμη των χριστιανών τις πρώτες κοινότητες των Ιεροσολύμων και την αλληλεγγύη που επεδείκνυαν με την κοινοχρησία των αγαθών.

Στο τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα και στις αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα την πνευματική εποπτεία των μοναστηριών είχε ο επίσκοπος της περιοχής στην οποία βρίσκονταν. Μέχρι τότε είχαν μια αυτονομία που τους επέτρεπε να παρεμβαίνουν δυναμικά στα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Εκκλησία, κατά τον τρόπο που οι μοναχοί έκριναν ως ορθό. Η επιρροή που ασκούσαν οι μοναχοί στους πιστούς, αλλά και κάποιες ακρότητες που σημειώθηκαν τους παραπάνω αιώνες στον αγώνα της Ορθοδοξίας κατά των αιρέσεων, οδήγησαν την Εκκλησία στο να περιορίσει τις δραστηριότητες των μοναχών και να τους ασκήσει έλεγχο. Ο περιορισμός αφορούσε ορισμένες ακραίες συμπεριφορές και επεμβάσεις τους στην κοινωνική ζωή. Αυτό, άλλωστε, φαίνεται από το ότι δεν παρεμποδίστηκε ουσιαστικά η δράση των μοναχών και ο ρόλος τους στην εκκλησιαστική ζωή, όταν αυτό κρίθηκε αναγκαίο.

Μοναχός με το σήμαντρο.

γ. Η συμβολή του μοναχισμού στην κοινωνική αλληλεγγύη, στην πνευματική ζωή και την τέχνη

Στο μοναχισμό, αν και έχουμε μια απομάκρυνση από τα εγκόσμια, το ενδιαφέρον για τον άνθρωπο παραμένει ζωντανό και μάλιστα παρουσιάζεται ενδυναμωμένο. Ο μοναχισμός αγωνίζεται εναντίον της πλεονεξίας, του ατομικισμού και της ιδιοτέλειας. Ο ασκητής στηρίζει πνευματικά και ηθικά τον άνθρωπο που ζει μέσα στον κόσμο, προκειμένου να αντέξει τις δυσκολίες και να διατηρήσει ακμαίο το χριστιανικό του φρόνημα. Γι' αυτό και τα μοναστήρια είναι τόποι πνευματικής ζωής για τους ανθρώπους και οι μοναχοί πνευματικοί πατέρες των ανθρώπων που καταφεύγουν σε αυτούς. Σε πολλά μοναστήρια στο παρελθόν υπήρχαν νοσοκομεία, γηροκομεία, σχολεία και καταλύματα για τους ανθρώπους που βίωναν τον πόνο, την εγκατάλειψη ή την ορφάνια. Οι μονές αποτελούσαν το άσυλο των καταδιωγμένων, το σπίτι των φτωχών, το καταφύγιο των επαναστατημένων απέναντι στον κατακτητή, το εργαστήρι όσων ήθελαν να μάθουν μια τέχνη για να ζήσουν με αξιοπρέπεια.

Μαγειρείο του Μεγάλου Μετεώρου.

Στα μεγάλα μοναστήρια υπήρχαν κέντρα αντιγραφής της Αγίας Γραφής και των κλασικών έργων της αρχαιότητας. Μεγάλο μέρος της υμνογραφίας και των πατερικών κειμένων γράφτηκε από ασκητές σε μοναστήρια. Στα μοναστήρια, συγχρόνως, υπηρετήθηκε και η τέχνη. Η βυζαντινή ζωγραφική, τα ιστορημένα χειρόγραφα (ζωγραφικά σχέδια στα περιθώρια καλλιγραφικών κειμένων), η ποίηση και η γλυπτική, η μουσική, καλλιεργήθηκαν και άκμασαν σε πολλά μοναστήρια, π.χ. Μονή Στουδίου, Aγία Αικατερίνη Σινά, Άγιον Όρος. Σήμερα, υπάρχουν πολλά ορθόδοξα μοναστήρια σ' ολόκληρο τον κόσμο που ακμάζουν και προσφέρουν σημαντικό έργο.

Ορθόδοξες μοναχές.

Η ζωή του μοναχού, όμως, έχει δυσκολίες και προκλήσεις. Οι πειρασμοί είναι πολλοί: η αγάπη και η εμπιστοσύνη των πιστών προς τον μοναχό είναι δυνατόν να του γεννήσουν εγωισμό και αλαζονεία, να του δημιουργήσουν την εντύπωση ότι κατέχει κάποια μορφή εξουσίας. Ο πλούτος, η δόξα, η πνευματική έπαρση και η δύναμη της εξουσίας είναι οι αντίπαλοι του μοναχού, τους οποίους πάντα καλείται να αντικρούσει.

Αλλά και ο λαϊκός χριστιανός, ο ασκητής στην καθημερινή κοινωνική δράση, έχει να αντιμετωπίσει όλες τις δυσκολίες και τις ευθύνες της σύγχρονης ζωής. Οικογένεια, εργασία, κοινωνικές σχέσεις απαιτούν ετοιμότητα και σταθερότητα στις αρχές της χριστιανικής ζωής. Ο αγώνας είναι αδιάκοπος και γι' αυτό πρέπει να είναι συνεχής και η αμοιβαία συμπαράσταση μεταξύ των χριστιανών, είτε αυτοί είναι σύζυγοι είτε είναι φίλοι είτε συνεργάτες.

 

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ - ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

1. Πολλοί σύγχρονοι χριστιανοί σέβονται τους μοναχούς και τους θεωρούν «ανθρώπους του Θεού». Νομίζετε ότι αυτή τους η στάση δημιουργεί μια διάκριση (που δεν πρέπει να υπάρχει) μεταξύ μοναχών και λαϊκών;
2. Να παρουσιάσετε, με τη βοήθεια του καθηγητή σας, την πολιτισμική προσφορά του Αγίου Όρους (γράμματα, τέχνες, ιστορία).
3. Να σχολιάσετε το κείμενο που βρίσκεται στο τέλος της διδακτικής ενότητας και να το παραβάλετε με τον Ύμνο της Αγάπης του Απ. Παύλου στην Κ. Διαθήκη.
4. Αφού επιλέξετε ένα μοναστήρι, πιθανώς από την περιοχή σας, να γράψετε μια σύντομη εργασία με θέμα την ιστορία και την προσφορά του.