ΠΡΟΛΟΓΟΣ

1. Γιατί και πώς μελετούμε την Ιστορία
2. Η ιστορία της Εκκλησίας και η μελέτη της

3. Πεντηκοστή: το ξεκίνημα της Εκκλησίας
4. Ιεροσόλυμα: πρότυπο χριστιανικών κοινοτήτων
5. Ο πρώτος διωγμός των χριστιανών
6. Η μεταστροφή του Παύλου
7. Η Αποστολική Σύνοδος: συλλογική λήψη αποφάσεων
8. Ο Απόστολος Παύλος στην Ελλάδα

9. Οι μεγάλοι διωγμοί των χριστιανών
10. Οι κατακόμβες: τόπος καταφυγής και μνήμης
11. Ιγνάτιος ο Θεοφόρος
12. Διάταγμα των Μεδιολάνων: ένας νέος δρόμος ανοίγεται για τους χριστιανούς

13. Χριστιανισμός – Ελληνισμός: μια ιδιότυπη συνάντηση
14. Αιρέσεις: εσωτερική πληγή της Εκκλησίας
15. Μέγας Αθανάσιος: αγωνιστής της ορθής πίστης
16. Μέγας Βασίλειος: ένας κορυφαίος ιεράρχης
17. Χριστιανική άσκηση – Μοναχισμός
18. Ο ρόλος των Οικουμενικών Συνόδων στη ζωή της Εκκλησίας
19. Εικονομαχία: μια τραγωδία που συγκλόνισε την Εκκλησία
20. Εκκλησιαστική τέχνη Α': Ναοδομία και αγιογραφία
21. Εκκλησιαστική τέχνη Β': Yμνολογία

22. Ο εκχριστιανισμός των σλαβικών λαών
23. Η εξάπλωση του Χριστιανισμού στη Δυτική Ευρώπη
24. Οι άγιοι Ειρηναίος Λυώνος και Αμβρόσιος Μεδιολάνων
25. Η Εκκλησιαστική τέχνη στη Δύση
26. To σχίσμα του 1054: γεγονός μεγάλης οδύνης

27. Μαρτίνος Λούθηρος. Η Mεταρρύθμιση στη δυτική χριστιανοσύνη
28. Η εξάπλωση της Μεταρρύθμισης και οι συνέπειες της για τη δυτική χριστιανοσύνη
29. Προσπάθειες ανασυγκρότησης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας
30. Η Ανατολική Εκκλησία κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας
31. Η Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδας

32. Oι Pωμαιοκαθολικοί στην εποχή μας
33. Οι Προτεστάντες στην εποχή μας
34. Η Ορθοδοξία στο σύγχρονο κόσμο
35. Το όραμα και οι προσπάθειες για την ενότητα των χριστιανών

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Στις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου στο μάθημα των Θρησκευτικών γνωρίσαμε την προετοιμασία του κόσμου να δεχθεί το Χριστό (Παλαιά Διαθήκη) καθώς και τον καινούριο κόσμο που Αυτός εγκαινίασε με την παρουσία Του ανάμεσά μας (Καινή Διαθήκη). Φέτος, θα κάνουμε ένα μεγάλο ταξίδι: Θα δούμε πώς, μετά την ολοκλήρωση του έργου του Χριστού, οι μαθητές Του, με αφετηρία τα Ιεροσόλυμα, διέδωσαν το χαρμόσυνο μήνυμα του Ευαγγελίου σε όλο τον κόσμο, προτείνοντας έτσι ένα νέο τρόπο ζωής και ένα νέο πολιτισμό πάνω στη γη.

Η διαδρομή αυτή δεν ήταν καθόλου εύκολη. Οι χριστιανοί χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν προβλήματα στην οργάνωση της Εκκλησίας, καθώς και τους διωγμούς. Αλλά τα προβλήματα δε σταμάτησαν, ακόμα και όταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία οικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια του Χριστιανισμού. Ενώ το μήνυμα εξαπλωνόταν σε Ανατολή και Δύση, η εμφάνιση των αιρέσεων συντάρασσε την Εκκλησία. Με αφορμή αυτές, η Εκκλησία δυνάμωσε, ωρίμασε και με θάρρος απάντησε στα προβλήματα της εποχής. Στους αιώνες που ακολούθησαν το οδυνηρό γεγονός του Σχίσματος κλόνισε την ενότητά της. Και ενώ στην Ανατολή διατηρήθηκε η πνευματική ενότητα, στη Δύση ο χριστιανικός κόσμος γνώρισε νέες διασπάσεις, που άλλαξαν τον ρου της ιστορίας στον τότε γνωστό κόσμο. Tον 15ο αιώνα η Ορθόδοξη Βυζαντινή αυτοκρατορία αλώθηκε από τους Οθωμανούς και στη Δύση η ίδρυση εθνικών κρατών συνδυάστηκε άλλοτε με το Ρωμαιοκαθολικισμό και άλλοτε με τον Προτεσταντισμό.

Στην εποχή μας, η διασπασμένη Εκκλησία αναζητά το όραμα της αρχικής της ενότητας. Ο δρόμος είναι μακρύς και δύσκολος. Οι νέες προκλήσεις της πολυπολιτισμικότητας και της παγκοσμιοποίησης μας προσκαλούν να αντιμετωπίζουμε τη διαφορετικότητα του «άλλου» με την αγάπη που μας δίδαξε και μας έδωσε ο Χριστός, ο οποίος μας θυμίζει:

«Εγώ για σένα πατέρας, εγώ αδελφός, εγώ σύζυγος, εγώ σπίτι, εγώ τροφή, εγώ ρούχο, εγώ ρίζα, εγώ θεμέλιο, ό,τι θέλεις εγώ. Να μη σου λείψει τίποτα. Θα δουλέψω εγώ. Ήρθα να σε υπηρετήσω, όχι να με υπηρετήσεις. Εγώ και φίλος, και μέλος του σώματός σου και κεφάλι, και αδελφός και αδελφή και μητέρα, όλα εγώ. Μόνο να είσαι κοντά μου. Εγώ φτωχός για σένα και αλήτης για σένα. Στο σταυρό για σένα, στον τάφο για σένα. Στον ουρανό παρακαλώ για σένα τον Πατέρα μου, στη γη έρχομαι πρεσβευτής του Πατέρα μου για σένα. Εσύ είσαι τα πάντα για μένα, και αδελφός και συγκληρονόμος και φίλος μου και μέλος του σώματός μου. Τι άλλο θέλεις;»
(Ιω. Χρυσόστομος, Εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Ομιλία ΣΤ', PG 58, 700, μτφρ. Κονδύλη Ελένη).

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. Γιατί και πώς μελετούμε την Ιστορία

Η λέξη «ιστορία» ανακαλεί στη μνήμη μας κάποιες άλλες λέξεις που σχετίζονται μ' αυτήν: χρόνος, τόπος, πρόσωπα, γεγονότα. Όμως, η ιστορία δε σχετίζεται μόνο με το παρελθόν. Σήμερα κάθε άνθρωπος και κάθε λαός γράφει τη δική του ιστορία.

α. Η ιστορία: μια βαθύτερη γνώση του ανθρώπου και του πολιτισμού του

Η μελέτη του ανθρώπινου παρελθόντος

Δωρική επιγραφή του 5ου π.Χ. αι. που βρέθηκε στη Γόρτυνα της Kρήτης.

Στην έρευνα της ιστορίας πρωταρχική θέση κατέχει το παρελθόν του ανθρώπου, διότι ο άνθρωπος είναι δημιουργικό πλάσμα και, επομένως, το παρελθόν του παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Με την πολιτιστική του εξέλιξη ο άνθρωπος δημιουργεί ιστορία.

Την καταγραφή του ανθρώπινου παρελθόντος η ιστορία την κατορθώνει από τη χρονική στιγμή που έχει στη διάθεσή της κάποιες γραπτές πηγές. To χρονικό διάστημα που προηγείται των γραπτών πηγών δεν θεωρείται ιστορία˙ έτσι, ονομάζουμε τη χρονική αυτή περίοδο «Προϊστορία».

Η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού: αφορμή για βαθύτερη γνώση του ανθρώπου

Στην έρευνα της ιστορίας καταγράφονται και αξιοποιούνται οι σκέψεις, οι αποφάσεις και

Κομμάτι από αιγυπτιακό πάπυρο, 2ου αι. μ.Χ., με κείμενο της Καινής Διαθήκης.

αποφάσεις και οι ενέργειες του ανθρώπου. Παράλληλα, όμως, καταγράφονται και τα συναισθήματά του: ο φόβος, η αγωνία, η ελπίδα και η αισιοδοξία. Η μελέτη της ιστορίας, επομένως, φωτίζει και τις βαθύτερες πτυχές του ανθρώπου, αυτές που του δίνουν τα κίνητρα για να δημιουργήσει.

β. Πώς ερευνώνται τα γεγονότα της Ιστορίας

Μελέτη των αιτίων και των αφορμών

Σε κάθε προσπάθειά του, ο ιστορικός καλείται όχι απλώς να ερευνήσει, να καταγράψει και να αξιολογήσει τα γεγονότα, αλλά και να διερευνήσει τα αίτια και τις αφορμές που διαμόρφωσαν τις εξελίξεις.

Πήλινη πλάκα του 6ου π.Χ. αι., (μέρος του χρονικού της Βαβυλώνας).

Ο συγγραφέας της ιστορίας πρέπει να είναι άφοβος, αδέκαστος, ελεύθερος, φίλος της παρρησίας και της αλήθειας, να λέει τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη. Να μην έχει μίσος ούτε φιλία, σαν δίκαιος δικαστής που δεν έχει πόλη, που είναι αυτόνομος και αβασίλευτος (Λουκιανού, Πώς πρέπει να συγγράφεται η ιστορία, 55, 41).

Πρώτη έκδοση του Ομήρου, Φλωρεντία 15ος αι.

Όλες οι πτυχές της ιστορίας έχουν κάποια γενεσιουργά αίτια. Όταν ο ιστορικός τα εντοπίσει, καλείται να καταγράψει τις αφορμές των γεγονότων. Η αφορμή είναι ο σπινθήρας που πυροδοτεί τα αίτια και η διερεύνησή της είναι ευκολότερη από αυτή των αιτίων. Αίτια και αφορμές, λοιπόν, των ιστορικών γεγονότων αποτελούν τη βάση για την έρευνα της ιστορίας.

Τα συμπεράσματα της ιστορικής έρευνας

Στην τελική της φάση, η μελέτη των γεγονότων του παρελθόντος απαιτεί τη διατύπωση συμπερασμάτων. Προκειμένου να διατυπώσουμε συμπεράσματα, θα βασιστούμε στα αποτελέσματα των ιστορικών γεγονότων. Τα αποτελέσματα είναι δύο ειδών: αυτά που εκδηλώνονται άμεσα και αυτά που εμφανίζονται αργότερα. Η πρώτη κατηγορία αποτελεσμάτων είναι εύκολο να επισημανθεί από τον ιστορικό, εξαιτίας της σαφήνειας των γραπτών πηγών. Η δεύτερη, όμως, κατηγορία απαιτεί προσεκτική μελέτη της χρονικής περιόδου που ακολουθεί μετά τα γεγονότα, ώστε να επισημανθούν κάποια αποτελέσματα που εμφανίζονται αρκετά χρόνια αργότερα.

Η επισήμανση, πάντως, των αποτελεσμάτων των ιστορικών γεγονότων είναι το κρισιμότερο σημείο στην ιστορική έρευνα, διότι επιτρέπει την εξαγωγή συμπερασμάτων. Eίναι σαν ένα φως που οδηγεί το σήμερα με ασφάλεια προς το αύριο.

γ. Αντικειμενικότητα και αμεροληψία στην έρευνα της ιστορίας

Αντικειμενικότητα και αμεροληψία στη μελέτη της ιστορίας επιτυγχάνονται όταν ο ιστορικός: 1. «μεταφερθεί» ο ίδιος στην εποχή που μελετά και 2. ελέγξει την αξιοπιστία των πηγών του.

Είναι, επίσης, σαφές ότι δεν μπορεί να γραφεί αντικειμενική και αμερόληπτη ιστορία, όταν ο ιστορικός με τη συγγραφή του υπηρετεί ιδεολογικές και πολιτικές σκοπιμότητες.

1. Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ένας ιστορικός (ο H. Heimpel) είπε ότι η ιστορία είναι μια «προσπάθεια σωτηρίας και θεραπείας» του ανθρώπου, καθώς και «συμφιλίωσης» των ανθρώπων μεταξύ τους. Πώς κατανοείτε εσείς αυτή την άποψη;
2. Ένας αξιόλογος ιστορικός του 4ου μ.Χ. αιώνα, ο Αμμιανός Μαρκελίνος, έγραψε ότι στην ιστορία «δεν αξίζει κανείς να διηγηθεί όλα όσα συμβαίνουν στα ταπεινά άτομα». Ποιες σκέψεις σάς δημιουργεί η άποψη αυτή; Συσχετίστε την απάντησή σας με την άποψη που διδαχθήκατε, ότι, δηλαδή, ο ιστορικός πρέπει να κάνει επιλογή των σημαντικότερων γεγονότων.
3. Σε κάποιες περιπτώσεις, ο ιστορικός δε δίνει την πρέπουσα προσοχή και σημασία σ' όλους τους παράγοντες που διαμόρφωσαν το παρελθόν. Ποιες είναι οι πιθανές αιτίες αυτού του γεγονότος;
4. Πιστεύετε ότι οι βασικές προΰποθέσεις συγγραφής της ιστορίας, η αντικειμενικότητα και η αμεροληψία, είναι πραγματοποιήσιμες και μέχρι ποιο βαθμό; Ποιοι παράγοντες δημιουργούν προβλήματα στην πραγματοποίησή τους;

2. Η ιστορία της Εκκλησίας και η μελέτη της

Στην προηγούμενη ενότητα διδαχθήκαμε ότι η ιστορία εξετάζει-μεταξύ άλλων-και τα θέματα των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Η πτυχή αυτή της ιστορίας είναι από τις σημαντικότερες, διότι η θρησκευτική πίστη αποτελεί για τα άτομα και τους λαούς έναν σημαντικό παράγοντα της ιστορικής τους εξέλιξης.

Η ιστορία της Εκκλησίας, ειδικότερα, ενδιαφέρει όχι μόνο τα μέλη της, αλλά και κάθε άνθρωπο που επιθυμεί να γνωρίσει τα διάφορα πνευματικά ρεύματα που διαμόρφωσαν τον κόσμο.

α. Η έννοια της Εκκλησίας

Το περιεχόμενο του όρου

Η λέξη Εκκλησία είναι σύνθετη και δηλώνει την «πρόσκληση» όλων των πιστών για συγκέντρωση στον ίδιο τόπο («εκ-καλώ» σημαίνει «προσκαλώ»). Η λέξη αυτή έχει τις ρίζες της στην εκκλησία του δήμου της αρχαίας Αθήνας. Χρησιμοποιήθηκε, όμως, από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια,

Συριακός κώδικας με την αρχαιότερη μετάφραση του Ευαγγελίου. Αρχές 5ου αι. Βιβλιοθήκη Ι.Μ. Σινά.

διότι εξέφραζε με τον καλύτερο τρόπο μια βασική αλήθεια για τους χριστιανούς: τη συμμετοχή τους στη Θεία Ευχαριστία, με τη Μετάληψη του Σώματος και του Αίματος του Κυρίου.

Από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, επίσης, χρησιμοποιήθηκε για την Εκκλησία η έννοια του «σώματος», μέλη του οποίου ήταν οι βαπτισμένοι. Ο Aπ. Παύλος γράφει στους Κορινθίους: «όπως το ανθρώπινο σώμα είναι ένα, αλλά έχει πολλά μέλη, όλα δε τα μέλη του ενός σώματος, αν και πολλά, αποτελούν ένα σώμα, έτσι και ο Χριστός με το πλήθος των πιστών είναι ένα σώμα πνευματικό». (Α' Κορ. 12, 12).

Περγαμηνή του 11ου αι. Ι.Μ. Σινά.

Σκοπός του έργου του Χριστού είναι η σωτηρία του ανθρώπου. Το έργο αυτό συνεχίζεται με την ίδρυση της Εκκλησίας, για την οποία φρόντισε ο Ίδιος, όπως θα διδαχθούμε σε επόμενη ενότητα. Ο σκοπός της Εκκλησίας, επομένως, είναι η προσωπική συνάντηση και η ένωση του κάθε βαπτισμένου με τον Χριστό.

β. Η πορεία της Εκκλησίας μέσα στην ιστορία

Η Εκκλησία βρίσκεται μέσα στον κόσμο

Kάνουμε λόγο για ιστορία της Εκκλησίας, διότι η Εκκλησία ιδρύθηκε, ζει και πορεύεται μέσα στον κόσμο. Μέσα σ' αυτόν εμφανίστηκαν τα πρόσωπα της ιστορίας της και διαδραματίστηκαν τα γεγονότα που σχετίζονται μ' αυτήν.

Η Εκκλησία δίνει νόημα στην ιστορία του κόσμου

Από τη μελέτη της εκκλησιαστικής ιστορίας πηγάζει ένα βαρυσήμαντο συμπέρασμα: τα πρόσωπα, τα γεγονότα και η προσφορά της Εκκλησίας στην πνευματική ιστορία και στον πολιτισμό μεταμορφώνουν τη γενικότερη ανθρώπινη ιστορία. Δεν γίνεται μόνο μια τομή στο χρόνο, σε προ και μετά Χριστόν, αλλά η Εκκλησία μεταβάλλει και τον τρόπο της ζωής, της σκέψης και της ανθρώπινης δημιουργίας.

γ. Οι πηγές και ο τρόπος μελέτης της εκκλησιαστικής ιστορίας

Από πού μπορούμε να μελετήσουμε την ιστορία της Εκκλησίας

Κώδικες 11ου αι. Μονή Μεγάλου Μετεώρου.

Διακρίνουμε τις πηγές της εκκλησιαστικής ιστορίας σε δύο είδη: στις αρχαιολογικές και στα κείμενα.

Αρχαιολογικές πηγές είναι οι κατακόμβες, οι διάφοροι τόποι όπου μαρτύρησαν οι χριστιανοί, οι τύποι των ναών που εμφανίστηκαν στο πέρασμα των αιώνων, τα βαπτιστήρια, διάφορες επιγραφές που σχετίζονται με τους χριστιανούς, καθώς και τα ευρήματα της χριστιανικής τέχνης (γλυπτική, αγιογραφία, εκκλησιαστική μικροτεχνία).

Τα είδη των κειμένων, ως πηγές της εκκλησιαστικής ιστορίας, είναι πολλά: οι χρονογραφίες, τα έργα των εκκλησιαστικών συγγραφέων και των Πατέρων της Εκκλησίας, τα πρακτικά των Οικουμενικών Συνόδων, τα λατρευτικά κείμενα, επιστολές, κείμενα με βίους αγίων, καθώς και διάφορες νομοθεσίες της πολιτείας σχετικές με την Εκκλησία.

Πώς πρέπει να μελετούμε τις πηγές της εκκλησιαστικής ιστορίας

Ευαγγέλιο χειρόγραφο του 15ου αι. Ι. Μ. Σινά.

Όπως αναφέραμε στην προηγούμενη διδακτική ενότητα, η σωστή καταγραφή και μελέτη των πηγών της ιστορίας απαιτεί αντικειμενικότητα και αμεροληψία. Τα δύο αυτά στοιχεία είναι απαραίτητα και για τη σωστή μελέτη των πηγών της εκκλησιαστικής ιστορίας. Κι αυτό μπορεί να επιτευχθεί και με τη βοήθεια της αυτοκριτικής. Δηλαδή, εξετάζοντας την εκκλησιαστική ιστορία σε Δύση και Ανατολή, δε θα πρέπει να αποσιωπούνται «μελανές σελίδες» που οφείλονται στις ανθρώπινες αδυναμίες και στα πάθη.

1. Πιστεύετε ότι η μελέτη της ιστορίας του Χριστιανισμού συμπληρώνει τις ιστορικές σας γνώσεις ή ότι έρχεται σε αντίθεση με την ευρύτερη Ιστορία που διδάσκεστε στο μάθημα της «ιστορίας»;
2. Να εκθέσετε τις απόψεις σας για το κατά πόσο η ιστορία της Εκκλησίας μπορεί να καθοδηγήσει τη σύγχρονη Εκκλησία σε μία σωστή πορεία.
3. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα προβλήματα που δημιουργούνται, όταν ο σημερινός χριστιανός δε γνωρίζει την ακριβή έννοια της Εκκλησίας;