1250 κ.εξ.

Η φτερωτή Ίριδα εμφανίζεται από μηχανής, δηλαδή πάνω σε ένα είδος γερανού, με τη βοήθεια του οποίου εμφανίζονταν στο θέατρο -κυρίως στο τέλος τραγωδιών του Ευριπίδη- θεοί ή υπερφυσικά όντα που έρχονταν διασχίζοντας τον αέρα. Ο Πεισέταιρος προσπαθεί να ακινητοποιήσει την αιωρούμενη Ίριδα, η οποία παραμένει συνέχεια πάνω στη μηχανή.

1254

Bάρκα ή φακιολίτσα: Η κίνηση της μηχανής και τα φτερά, που αντιστοιχούν στα κουπιά, δικαιολογούν το πρώτο σκέλος της ερώτησης. Το δεύτερο ( «φακιολίτσα» -το φακιόλι είναι μαντίλι που δένουν στο κεφάλι τους οι γυναίκες) υποδηλώνει ίσως ότι η Ίριδα φορούσε καπέλο.

1255-6

Σαλαμινία ή Πάραλος: Οι δύο ιερές αθηναϊκές τριήρεις που εκτελούσαν επείγουσες ειδικές αποστολές.

Aρχαϊστικό ανάγλυφο με παράσταση
του Διονύσου, 1ος αι. π.X.
(Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο.)

1264 κ.εξ. 

Οι γραφειοκρατικές διατυπώσεις (εμφάνιση στους αρχηγούς των καλιακούδων, σφραγίδα από τα λελέκια, άδεια για διαμονή) ίσως θύμιζαν στους Αθηναίους ανάλογους περιορισμούς που ενδεχομένως είχαν επιβληθεί λόγω του πολέμου.

1265

Οι καλιακούδες αναφέρονται ως ημεροφύλακες (ημερήσιοι σκοποί).

1291 

Η μεταβολή έχει συντελεστεί· τα πουλιά είναι τώρα οι αποδέκτες των τιμών και των θυσιών.

1293 κ.εξ. 

Η Ίριδα μιλάει με στόμφο και ύφος τραγικό. Αντίθετα, ο Πεισέταιρος χρησιμοποιεί γενικά λόγο κοινό έως χυδαίο. Περιστασιακά ωστόσο μιμείται το ύφος της Ίριδας, για να το υπονομεύσει.

1296

η Δίκη (η Δικαιοσύνη): Κόρη του Δία. με το τσαπί του Δία: Εννοεί με τον κεραυνό. Η τολμηρή έκφραση, όπως και άλλες σ' αυτούς τους στίχους, προέρχεται από την τραγωδία.

1300

Λυδός ή Φρύγας: Και οι Λυδοί και οι Φρύγες θεωρούνταν ιδιαίτερα δειλοί.

1307

πορφυροπούλια (αρχ. πορφυρίωνας ): Βλ. στ. 592 σχόλ.

1330

Πες να σταματήσω: Μετά τον καταιγισμό των έξι προσφωνήσεων, η απροσδόκητη αυτή προτροπή φαίνεται να υπογραμμίζει ότι έχουν εξαντληθεί όλες οι διαθέσιμες σχετικές προσφωνήσεις.

1338 κ.εξ.

Η επιθυμία για αλλαγή χαρακτήριζε τους Αθηναίους και πριν από την ίδρυση της Νεφελοκοκκυγίας.

1339

λακωνομανία: Οι Σπαρτιάτες ήταν λιτοδίαιτοι, άφηναν μακριά μαλλιά, ίσως δεν είχαν τις καλύτερες σχέσεις με την καθαριότητα και κρατούσαν χαρακτηριστικά ραβδιά (στ. 1342). Οι φιλολάκωνες της Αθήνας προσπαθούσαν να τους μιμηθούν.

Xρυσό στεφάνι κισσού από την Πιερία, μέσα 4ου αι. π.X.
(Δίον, Aρχαιολογικό Mουσείο.)

1341

σωκρατοφέρνανε: Ο Σωκράτης φαίνεται ότι θαύμαζε τον σπαρτιατικό τρόπο ζωής και ότι, όπως οι Σπαρτιάτες, ζούσε λιτά και δεν εθεωρείτο υπόδειγμα καθαριότητας (βλ. και στ. 1628).

1352

Φιλομήλας: Η μυθική Φιλομήλα ήταν κόρη του βασιλιά της Αθήνας Πανδίονα, την οποία οι θεοί μεταμόρφωσαν σε χελιδόνι.

1358

Γνωστά νεοελληνικά δημοτικά τραγούδια (« Kίνησε η γερακίνα …», « Άσπρο μου περιστέρι …»).

1360

σαν τα τρυγόνια: Τα τρυγόνια θεωρούνταν πρότυπο συντροφικής αφοσίωσης.

1365

Το κλίμα είναι πρόσφορο για να υπάρξει αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των ανόμοιων ομάδων.

1369

ο Μανής: Ο δούλος (βλ. στ. 697 σχόλ.).

1378-81

Ο Έρωτας (αρχ. Πόθος) και οι Χάριτες υποβάλλουν την ιδέα μιας ειδυλλιακής κατάστασης. Η Σοφία και οι Χάριτες φαίνεται να συνδέονται με την υπεροχή της Αθήνας στη διανόηση και τις τέχνες, ενώ η αναφορά στην Ησυχία λειτουργεί κωμικά - μόνο ήσυχη δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η Νεφελοκοκκυγία.

1398-400

Ο Πατροκτόνος εμφανίζεται τραγουδώντας λυρικότατους στίχους του Σοφοκλή. Στη μετάφραση οι λυρικοί στίχοι αποδίδονται με εύρυθμους ανάπαιστους.

1406 κ.εξ.

Η αρχαία λέξη νόμος μπορεί να έχει τη νεοελληνική σημασία (στ. 1406) ή, ιδίως όταν αναφέρεται σε πουλιά, να σημαίνει «μελωδία» (στ. 1407).
Ο Πατροκτόνος επικαλείται ένα νόμο και ο Πεισέταιρος του παρουσιάζει τον αντίθετό του. (Σε κάθε λόγο υπάρχει και ο αντίλογος, δίδασκαν οι σοφιστές.)

1408-11 

Ένα από τα «πλεονεκτήματα» που αναφέρθηκαν στη «διαφήμιση» της ζωής με τα πουλιά ήταν ότι θα μπορούσε κανείς να δέρνει τον πατέρα του (στ. 799-801). Στην Αθήνα του 5ου αιώνα η νομοθεσία του Σόλωνα προέβλεπε αυστηρότατες ποινές (στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων) για τους γιους που κακοποιούσαν ή παραμελούσαν τους γονείς τους.

Nόμισμα της Σικυώνας
(στατήρας), περ. 420 π.X.
(Aθήνα, Nομισματικό Mουσείο.)

1423

σαν ορφανό: Το πρότυπο είναι και πάλι η Αθήνα. Η πόλη της Αθήνας φρόντιζε ως την ενηλικίωσή τους τους γιους εκείνων που είχαν πέσει στον πόλεμο. Τη χρονιά που ενηλικιώνονταν γινόταν, στο πλαίσιο των Μεγάλων Διονυσίων, τιμητική παρουσίαση των ορφανών γιων, οι οποίοι φορούσαν πανοπλία που τους είχε χαρίσει η πόλη.

1426-8

Είναι πιθανό ότι ο Πεισέταιρος δίνει στον νεαρό επίδοξο πατροκτόνο ασπίδα («φτερούγα»), ξίφος ή δόρυ («νύχι») και περικεφαλαία («λειρί»).

1433

στη Θράκη: Η αρχαία Θράκη κάλυπτε και μέρος της σημερινής (ανατολικής) Μακεδονίας. Οι Αθηναίοι είχαν συμφέροντα στην περιοχή. Το θέμα πρέπει να ήταν επίκαιρο όταν παίζονταν οι Όρνιθες.

1436

Ο Κινησίας εμφανίζεται στη σκηνή τραγουδώντας λυρικούς στίχους. Ο πρώτος στίχος προέρχεται από τον μεγάλο λυρικό ποιητή του 6ου αιώνα Ανακρέοντα και πιθανώς ήταν γνωστός στο κοινό. Τραγουδιστά εκφέρονται οι στ. 1436-7, 1439, 1442, 1454-7, 1459-60. Στη μετάφραση οι λυρικοί αυτοί στίχοι του πρωτοτύπου αποδίδονται με δακτυλικό μέτρο.

1438

Φορτίο: Έχει να καλύψει πετώντας τόσους (μουσικούς) δρόμους.

1440

κουφόξυλό μου: Το ξύλο της κουφοξυλιάς είναι πολύ ελαφρύ.

1441

το κουτσό… πόδι: Αναφορά στα πολύ λεπτά πόδια του Κινησία, στο μέτρο των στίχων 1437 και 1439, το οποίο (στο πρωτότυπο) φαίνεται προβληματικό, και ίσως στην τάση των διθυραμβογράφων να χρησιμοποιούν συχνά περιφράσεις με τη λέξη «πόδι». κυκλοφέρνεις: Αναφορά στους κυκλικούς διθυραμβικούς χορούς (βλ. στ. 1467-9 σχόλ.) και στις κυκλικές χορευτικές κινήσεις που φαίνεται ότι κάνει ο Κινησίας.

O Σιληνός, που ονομάζεται
ΔIΘYPAMΦOΣ, παίζει τη λύρα.
(Σχεδιαστική απόδοση
παράστασης σε αττικό
ερυθρόμορφο αγγείο.)

1445 κ.εξ.

Τους διθυραμβογράφους τους αντιμετώπιζαν ως αερολόγους και αιθεροβάμονες. Οι ίδιοι πίστευαν ότι αποτελούν πρωτοπορία και φρόντιζαν να υπογραμμίζουν τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της ποίησης και της μουσικής τους.

1455-7

Τα σύννεφα που κινούνται παρομοιάζονται με πουλιά που πετούν. Χαρακτηριστικό του στομφώδους ύφους του διθυράμβου ήταν τα νεόκοπα σύνθετα επίθετα.

1465

Ειρωνικό σχόλιο για κάτι που του έκανε ο Πεισέταιρος - ίσως άδειασε πάνω του ένα καλάθι φτερά.

1467-9

Οι διθυραμβικοί χοροί ήταν οι κατεξοχήν κυκλικοί χοροί. Γι' αυτό ονομάζονταν και απλώς κύκλιοι . Καθεμία από τις δέκα αθηναϊκές φυλές συμμετείχε στα Μεγάλα Διονύσια με δύο διθυραμβικούς χορούς, έναν χορό ανδρών και έναν παίδων (αγοριών, εφήβων). Κάθε χορός είχε 50 μέλη. Οι κορυφαίοι διθυραμβογράφοι πρέπει να ήταν περιζήτητοι, από τη στιγμή που το ενδιαφέρον για τη νίκη ήταν μεγάλο.
Ο Κινησίας αιφνιδιάζεται από την αντίθεση που διαπιστώνει στην αντιμετώπισή του από τον Πεισέταιρο σε σχέση με την αντιμετώπισή του από τους Αθηναίους.

1471

Κεκροπίδα: Το όνομα της φυλής (από τον μυθικό βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα) θυμίζει ονόματα ή φωνές πουλιών.

1472

χορηγός ο Λεωτροφίδης: Ο Λεωτροφίδης, ο οποίος αργότερα έγινε στρατηγός, ήταν υπερβολικά λεπτός - όπως και ο Κινησίας. Για τους χορηγούς βλ. σελ. 14.

1476-8

Ελαφρώς παραλλαγμένοι στίχοι του Αλκαίου, του μεγάλου λυρικού ποιητή από τη Λέσβο (περ. 600 π.Χ.).

1482-3

Το νόημα δεν είναι απολύτως σαφές. Ίσως εννοεί ότι το ρούχο που φοράει ο Καταδότης είναι «παρδαλό» από τα πολλά μπαλώματα. Με ένα τέτοιο ρούχο χρειάζεται « πολλά… χελιδόνια » που θα φέρουν γρήγορα την άνοιξη.

1487

Σε ιππικούς αγώνες που γίνονταν στην Πελλήνη της Αχαΐας δίνονταν ως έπαθλο μάλλινες χλαίνες.

1488-9

τους νησιώτες: Πρόκειται για τους συμμάχους των Αθηναίων στα νησιά του Αιγαίου. Yποθέσεις στις οποίες εμπλέκονταν Αθηναίοι και σύμμαχοι εκδικάζονταν στην ­Αθήνα.

1497

Βλ. στ. 1188 σχόλ.: με πέτρες στην κοιλιά τους: O Aριστοφάνης είχε προφανώς υπόψη του τη λαϊκή αντίληψη ότι οι γερανοί κατάπιναν πέτρες -εδώ ογκόλιθους για τα θεμέλια!- για να μην παρασύρονται από τον άνεμο.

1508

στα κουρεία: Οι Αθηναίοι, οι οποίοι δεν είχαν τους τόπους συναντήσεων που έχουμε εμείς, συχνά περνούσαν την ώρα τους στα κουρεία.

1510

ο τάδε: Στο πρωτότυπο αναφέρεται συγκεκριμένο όνομα.

1521

Συνήθως επικαλείται κανείς την οικογενειακή παράδοση για θετικά πράγματα.

1533

της Κέρκυρας φτερούγες: Ο Πεισέταιρος έχει στο χέρι του ένα κερκυραϊκό μαστίγιο. Τα φοβερά αυτά μαστίγια είχαν δύο λουριά, λαβή από ελφαντόδοντο και ήταν μεγάλα.

1544

Καρδιά (αρχ. Καρδία): Ελληνική αποικία σε στρατηγική τοποθεσία στη θρακική Χερσόνησο. Το όνομά της επιτρέπει στον Αριστοφάνη να αναφερθεί, μία ακόμη φορά, στη δειλία του πολιτικού Κλεώνυμου (δεν έχει καρδιά), ο οποίος διακωμωδείται συχνά ως δειλός, συκοφάντης, ρίψασπις και μεγαλόσωμος (βλ. και στ. 319 σχόλ.).

1552

μια χώρα μακρινή: Τελικά αποδεικνύεται ότι αυτοί οι μακρινοί τόποι, όπου συναντάει κανείς παράξενα πράγματα, βρίσκονται μέσα στην Αθήνα ή στις παρυφές της.

1555 κ.εξ. 

Για τους αρχαίους οι ήρωες ήταν συνήθως νεκροί του ηρωικού παρελθόντος και κατείχαν θέση ενδιάμεση ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους. Οι ήρωες συνδέονται με συγκεκριμένο τόπο -συχνά τάφο- και ο χώρος επιρροής τους είναι περιορισμένος. Οι άνθρωποι λάτρευαν κατά τόπους τους ήρωες. Η κυριότερη λατρευτική εκδήλωση ήταν τα γεύματα, στα οποία εθεωρείτο ότι συμμετείχαν και οι ίδιοι οι ήρωες. Πίστευαν ότι ένας ήρωας ήταν δυνατό να εμφανιστεί ζωντανός σε έναν άνθρωπο. Μια τέτοια συνάντηση, ιδίως νυχτερινή, μπορούσε να είναι άκρως επικίνδυνη - υπήρχε η αντίληψη ότι προκαλούσε παράλυση.

1561

τον ήρωα Ορέστη: Ο Ορέστης, ο γιος του Αγαμέμνονα, λατρευόταν ως ήρωας. Για λόγους που δεν γνωρίζουμε, το όνομα «Ορέστης» το είχαν δώσει σε κάποιον κακοποιό (ή κάποιους κακοποιούς), που έκανε επιθέσεις τη νύχτα και άρπαζε τα ρούχα από τα θύματά του.

1564 κ.εξ. 

Ο Τιτάνας Προμηθέας τιμωρήθηκε ανελέητα από τον Δία, επειδή έκλεψε από τους θεούς τη φωτιά και τη χάρισε στους ανθρώπους. Γι' αυτό εμφανίζεται στη σκηνή με καλυμμένο το πρόσωπο και παίρνει όλες τις προφυλάξεις ώστε να μην τον εντοπίσει ο Δίας.

1573

Nα σκάσεις (αρχ. οἴμωζε μεγάλα): Το αρχαίο κείμενο (οἴμωζε = βόγγα) δείχνει ότι τον χτυπάει και μάλιστα δυνατά (μεγάλα).

1578

σκιάδι: Κατασκευή παρόμοια με ομπρέλα για να προστατεύει από τον ήλιο (σκιά → σκιάδι). Μπορούσε να ανοίγει και να κλείνει.

1589

Θεσμοφόρια: Μεγάλη πανελλήνια γιορτή προς τιμήν της Δήμητρας και της Περσεφόνης, στην οποία συμμετείχαν μόνο παντρεμένες γυναίκες. Στην Αθήνα γιορτάζονταν στα τέλη Οκτωβρίου και ο εορτασμός διαρκούσε τρεις ημέρες. Τη δεύτερη ημέρα οι συμμετέχουσες νήστευαν - γι' αυτό η συγκεκριμένη ημέρα ονομαζόταν «Νηστεία».

1591

σαν Ιλλυριοί: Βαρβαρικά φύλα που κατοικούσαν στις νότιες περιοχές της σημερινής Αλβανίας και της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (πάνω από τους Έλληνες). Καθώς δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τη γεωργία, όταν τους πίεζε η πείνα, έκαναν επιδρομές προς τον Nότο. Οι πολεμοχαρείς Ιλλυριοί πρέπει να ήταν γνωστοί και για τις πολεμικές κραυγές τους, που ενέβαλλαν φόβο.

1597

ρίζα της γενιάς του (αρχ. πατρῷος [θεός]): Κάθε γνήσιος Αθηναίος πολίτης είχε τον πατρῶο (πατρικό) θεό του, τον Απόλλωνα πατρῷον . Ο «βάρβαρος» Εξηκεστίδης (βλ. στ. 12 σχόλ.) δεν μπορεί παρά να είχε και βάρβαρο πατρῶο θεό.

1599

Τριβαλλούς: Θρακική φυλή που ζούσε κυρίως σε περιοχές της σημερινής δυτικής Βουλγαρίας. Οι Τριβαλλοί, που ήταν σύμμαχοι των Αθηναίων, θεωρούνταν το άκρον άωτον της βαρβαρότητας και του έκνομου βίου.

1607

Βασιλεία (αρχ. Βασίλεια = βασίλισσα): Μορφή επινοημένη από τον Αριστοφάνη, η οποία του επιτρέπει να παρουσιάσει τον θρίαμβο του Πεισέταιρου στην Έξοδο ως ευφρόσυνη γαμήλια γιορτή.

1610-2

Οι θεατές του Αριστοφάνη, ακούγοντας αυτόν τον κατάλογο, δεν θα δυσκολεύονταν να αναγνωρίσουν συνθήματα των συντηρητικών (π.χ. εφαρμογή των νόμων) και των ακραίων δημοκρατών (π.χ. μισθοδοσία).

1620

Τίμωνας: Ο μισάνθρωπος κατεξοχήν. Δεν γνωρίζουμε αν ήταν υπαρκτό πρόσωπο στην Αθήνα του 5ου αιώνα ή μορφή του θρύλου. Όπως ο Τίμωνας μισούσε τους ανθρώπους, έτσι ο Προμηθέας μισούσε τους θεούς.

1623

κανιστροφόρας (αρχ. κανηφόρος): Έτσι ονομάζονταν τα ανύπαντρα κορίτσια από αριστοκρατικές αθηναϊκές οικογένειες τα οποία αναλάμβαναν τιμητικά να μεταφέρουν σε θρησκευτικές πομπές το κανούν (κάνιστρο), που περιείχε τα απαραίτητα για τη θυσία. Την κανηφόρο τη συνόδευε κόρη μετοίκου που κρατούσε το σκιάδι. Μία ακόμη συνοδός ίσως κρατούσε ένα σκαμνί.

1625

Ισκιοπόδηδες (αρχ. Σκιάποδες): Μυθικός λαός που ζούσε κοντά στον Iσημερινό. Οι Σκιάποδες χρησιμοποιούσαν τα πελώρια πέλματά τους για να προστατεύονται από τον ήλιο (σαν σκιάδι).

1626

μια λίμνη: Χώρος κατάλληλος για νεκρομαντεία. Το πλαίσιο είναι εξωτικό, αλλά τα πρόσωπα που σατιρίζονται είναι γνωστοί διανοούμενοι και πολιτικοί της Αθήνας.

1626-8

Ο ρυπαρός Σωκράτης (βλ. στ. 1341 σχόλ.), ο οποίος, όταν δίδασκε, μιλούσε συχνά για την ψυχή, παρουσιάζεται εδώ σαν άλλος Οδυσσέας (Οδύσσεια λ) που προσφέρει θυσία για να εμφανιστούν οι ψυχές των νεκρών.

1629

Πείσαντρος: Γνωστός Αθηναίος πολιτικός. Αρχικά ήταν με τους δημοκρατικούς, αργότερα όμως πρωτοστάτησε στο ολιγαρχικό πραξικόπημα του 411 π.Χ. Διακωμωδείται, μεταξύ άλλων, ως δειλός (συχνά), λαίμαργος και γιγαντόσωμος - γι' αυτό και το ζώο που θυσιάζει (καμήλα) έχει ανάλογες διαστάσεις και «αρετές».

1638

Χαιρεφώντας: Φίλος και μαθητής του Σωκράτη που ήταν ασυνήθιστα ωχρός. Τον αποκαλούσαν «νυχτερίδα». Διακωμωδείται ως «μισοπεθαμένος», κλέφτης, καταδότης κ.ά.

Η πρεσβεία των θεών. Από παράσταση των Ορνίθων
που δόθηκε στη Βουδαπέστη το 1938.

1711

Ο Πεισέταιρος μιλάει με συγκατάβαση, περίπου σαν να κάνει χάρη στον Δία. Αυτός ο «ιπποτισμός» του πρέπει να συνδέεται με ένα ταμπού: το να παντρευτεί ένας θνητός την Ήρα, τη σύζυγο του ύψιστου θεού, φαίνεται ότι δεν ήταν ανεκτό, ακόμα και στην κωμωδία.

1718

για μια γυναίκα: Η διατύπωση παραπέμπει σαφώς στον άλλο πόλεμο, τον Τρωικό, που έγινε «για μια γυναίκα».

1730

είσαι νόθος γιος, δεν είσαι γνήσιος: Από τα μέσα του 5ου αιώνα και έπειτα, για να είναι κάποιος γνήσιος Αθηναίος πολίτης, έπρεπε να είναι Αθηναίοι πολίτες και οι δύο γονείς του. Τηρουμένων των αναλογιών ο Ηρακλής ως γιος του αθάνατου Δία και της θνητής -επομένως, ξένης- Αλκμήνης δεν μπορεί να θεωρηθεί γνήσιος.

1734

κληρονόμα (αρχ. ἐπίκληρος ): Πιθανώς υπήρχε σχετικός λατρευτικός τίτλος της θεάς (᾿Αθηνᾶ ἐπίκληρος ). (᾿Επίκληρος ονομαζόταν η μοναχοκόρη που κληρονομούσε την πατρική περιουσία, όταν δεν υπήρχαν γνήσιοι γιοι.)

1742-4

Το εδάφιο του νόμου που παρατίθεται είναι και πάλι γραμμένο σε πεζό λόγο.

1760

σαν τα χελιδόνια: Το αρχαίο ρήμα χελιδονίζω (κατά γράμμα: «τιτιβίζω σαν το χελιδόνι») είχε τη σημασία βαρβαρίζω (μιλάω γλώσσα ακατανόητη, άλλη από την ελληνική).

1767 κ.εξ.

Ο γάμος, με τον οποίο ολοκληρώνεται το έργο, συμβολίζει με τον πλέον θεαματικό τρόπο τη γεφύρωση των ακραίων αντιθέσεων που είχαν προκύψει στη διάρκεια του έργου.

1774-5

Φανές (αρχ. Φάναι): Τοπωνύμιο στη μακρινή Χίο. Κλεψύδρα: Πηγή στη βορειοδυτική πλευρά της Ακρόπολης, κάτω από τον ιερό βράχο. Τα δύο τοπωνύμια επιλέγονται επειδή παραπέμπουν στη γνωστή δικομανία των Αθηναίων, το πρώτο (Φανές) στο φαίνω (φανερώνω, καταγγέλλω, συκοφαντώ ), το δεύτερο (Κλεψύδρα) στο «χρονόμετρο» των αρχαίων δικαστηρίων. (Η κλεψύδρα ήταν αγγείο με οπή στη βάση, από την οποία έρρεε, με συγκεκριμένη ταχύτητα, ορισμένη ποσότητα νερού. Όταν τέλειωνε το νερό, τέλειωνε και ο χρόνος που είχε στη διάθεσή του να μιλήσει καθένας από τους διαδίκους.)

1777

γλωσσοκοπανοφάηδες  (αρχ. ᾿ Εγγλωττογάστορες): ᾿Εγγλωτογάστορες είναι αυτοί που ζουν από τη γλώσσα τους. Τους επινόησε ο Αριστοφάνης κατ' αναλογία προς τους ᾿Εγχειρογάστορες (αυτούς που ζουν από τα χέρια τους, από τη δουλειά τους).

1782

Γοργίες και Φίλιπποι: Ο Γοργίας είναι ο γνωστός σοφιστής. Καταγόταν από τους Λεοντίνους της Σικελίας. Ήρθε πρώτη φορά στην Αθήνα ως απεσταλμένος της πατρίδας του το 427 π.Χ. και κατέπληξε τους Αθηναίους με τη ρητορική του δεινότητα. Έζησε στην Αθήνα διδάσκοντας ρητορική. Έγινε γνωστός πρωτίστως για το περίτεχνο ύφος του με τα πολλά ρητορικά σχήματα. Άσκησε μεγάλη επίδραση σε πολλούς. Ο Φίλιππος πρέπει να ήταν μαθητής του.

1786-7

Κατά τη θυσία, έκοβαν από το σφάγιο τη γλώσσα και την πρoσέφεραν στον ιερέα -κάποτε, σε περίπτωση δημόσιας θυσίας, στον κήρυκα. Η λατρευτική αυτή συνήθεια εξηγείται, κωμική αδεία, με την αναφορά στους Εγγλωττογάστορες , οι οποίοι κερδίζουν τα πάντα με τις γλώσσες τους.