Αισθητική Αγωγή - Καλλιτεχνικά (Γ Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

3.1. Ο ορισμός και η καταγωγή του ενδύματος

Με τον όρο ένδυμα εννοούμε κάθε υλικό, ατόφιο ή επεξεργασμένο που χρησιμοποιείται για να καλύπτει το ανθρώπινο σώμα: ρούχα, παπούτσια, καπέλα, γάντια, κοσμήματα κ.τ.λ. (Εικ.1).
H προέλευση του ενδύματος και του κοσμήματος χάνεται στα βάθη της ανθρώπινης ιστορίας και δεν γνωρίζουμε αν ο άνθρωπος ντύθηκε πρώτα ή στολίστηκε. Από αρχαιολογικές ανασκαφές σε τάφους έχουν βρεθεί πολύτιμα κοσμήματα, επειδή υπήρχε το αρχαίο έθιμο να θάβονται οι νεκροί μαζί με τα πολυτιμότερα αντικείμενά τους (Εικ.2).
Το ένδυμα δεν χρησιμοποιείται αποκλειστικά για πρακτικούς λόγους. Ακόμη και τον πρωτόγονο άνθρωπο τον συναντάμε ντυμένο σε τόπους όπου οι καιρικές συνθήκες δεν το επέβαλαν, έχοντας την επιθυμία να στολίσει και να διακοσμήσει το σώμα του με σκοπό να κυριαρχήσει και να επιβληθεί.
Το ένδυμα επηρεάζει τον άνθρωπο που το φοράει και τους άλλους γύρω του, αφού αποτελεί μέσο επικοινωνίας και είναι ένας τρόπος μεταβίβασης πληροφοριών για την προσωπική και κοινωνική ταυτότητα του ατόμου. Οι άνθρωποι στην πορεία της ιστορίας εξέφρασαν αξίες, συναισθήματα και πρόβαλαν την κοινωνική τους θέση με τις ενδυματολογικές τους επιλογές.

3. Το σχέδιο ενδύματος και η παραγωγή του.

3.2. Σχεδίαση του ενδύματος

Για να γίνει οποιοδήποτε έργο τέχνης, ο δημιουργός του αποτυπώνει συνήθως την αρχική του ιδέα σε κάποια προσχέδια. Έτσι και στον χώρο του ενδύματος, ο σχεδιαστής επεξεργάζεται την ιδέα του με σχέδια, προτού καταλήξει στο τελικό το οποίο θα προχωρήσει στην παραγωγή (Εικ.3).
Ο σχεδιαστής γνωρίζει καλά τις αναλογίες του ανθρώπινου σώματος και με βάση αυτές δημιουργεί τα σχέδια, με τα οποία μεταφέρονται στο χαρτί τα μεγέθη, τα σχήματα, οι όγκοι, η υφή (ανάλογα με το υλικό που θα χρησιμοποιηθεί), όσα δηλαδή έχουν μεγαλύτερη σημασία για την κατασκευή του ρούχου. Οι τόνοι και τα χρώματα σκιαγραφούνται για να δηλώσουν τις διαφορές, ενώ στο σχέδιο σημειώνονται όλες οι πληροφορίες που θα αξιοποιηθούν αργότερα, όπως διαστάσεις, χρώμα, υλικά κ.ά.
Τα υλικά που χρησιμοποιούνται για τη σχεδίαση είναι τα χαρτιά, τα χρωματιστά μολύβια, τα κάρβουνα, οι πένες και τα πινέλα για σινική μελάνη, οι μαρκαδόροι και οι ακουαρέλες.

4. Κόρη από την Ακρόπολη, 520 π.Χ.

5. «Ο Ηνίοχος», 475 π.Χ.
5. «Ο Ηνίοχος»,
475 π.Χ.

3.3. Ιστορική διαδρομή του ενδύματος και η μόδα

Τα ενδύματα των πρωτόγονων ανθρώπων ήταν από δέρματα ζώων, φύλλα, φυτά, φτερά πουλιών κ.ά. Τα κοσμήματά τους ήταν από κέρατα ζώων, όστρακα, κεχριμπάρι κ.ά Με την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας δημιουργήθηκαν υφάσματα από ζωικές και φυτικές ύλες, όπως μαλλί, βαμβάκι και μετάξι.
Οι αρχαίοι Έλληνες φορούσαν ρούχα λιτά και πρακτικά. Ο χιτώνας ήταν από λινό ύφασμα, ραμμένο στους ώμους και τα πλάγια, με ανοίγματα στο κεφάλι και τα μπράτσα και τον φορούσαν άντρες και γυναίκες (Εικ.4, 5). Ο Όμηρος αναφέρει συχνά το ένδυμα αυτό και το χαρακτηρίζει «λαμπερό, λευκό και μακρύ». Το ιμάτιο ήταν ένα πανωφόρι που δενόταν στη μέση με διάφορους τρόπους. Ο πέπλος, το κατ’ εξοχήν γυναικείο ένδυμα, στερεωνόταν με περόνες στους ώμους και ζώνη στη μέση.

Σκεφθείτε τα ενδύματα των αρχαίων Ελλήνων και περιγράψτε διαφορές που κατά την κρίση σας υπήρχαν στα ενδύματα αντρών και γυναικών.

6. «Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα», ψηφιδωτό
από τη Ραβένα της Ιταλίας, 6ος αι. μ.Χ., λεπτομέρεια.

Στο Βυζάντιο φορούσαν χιτώνες από μετάξι, με έντονα χρώματα και διακοσμήσεις από χρυσοκέντητα επαναλαμβανόμενα μοτίβα (Εικ.6). Η Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση διατήρησε αυτή την ένδυση, που χρησιμοποιείται πλέον ως λειτουργικό ένδυμα των κληρικών στις ακολουθίες της Ορθόδοξης λατρείας.
Στην Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα οι άνδρες φορούσαν εφαρμοστό παντελόνι, πουκάμισο και μικρό κοντό γιλέκο και οι γυναίκες μακρύ φόρεμα με ζώνη κάτω από το στήθος, καπέλα μυτερά και μακριά, όπως οι νεράιδες των παραμυθιών (Εικ.7).
Η μόδα, ο καθορισμός δηλαδή του τρόπου ένδυσης σύμφωνα με την αισθητική, τον τύπο της συμπεριφοράς, την ηλικία, τις κλιματολογικές συνθήκες, τις εποχές και τις κοινωνικές αλλαγές, εμφανίστηκε ως έκφανση της ανθρώπινης συμπεριφοράς κατά το 14ο αιώνα. Την περίοδο εκείνη η ενδυμασία της κάθε κοινωνικής τάξης καθοριζόταν από νόμους. Γενικά, τα ρούχα των ευγενών ήταν πολυτελή, ενώ των χωρικών τραχιά και άκομψα. Η μόδα άλλαζε σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής (Εικ.8). Κάτω από το φόρεμα οι γυναίκες φορούσαν το κρινολίνο, που κρατούσε το φόρεμα φουσκωτό (Εικ.9). Άνδρες και γυναίκες φορούν περούκες, που στα τέλη του 18ου αιώνα στη Γαλλική Επανάσταση καταργήθηκαν. Στο τέλος του 19ου αιώνα παρουσιάστηκαν οι πρώτες τεχνητές ίνες το ραϊγιόν, το νάιλον και το ορλόν και δημιουργήθηκαν καινούρια υφάσματα που διευκόλυναν την παραγωγή των ρούχων.
Στη δεκαετία του ‘60 εμφανίστηκε στην Ευρώπη η μόδα που απευθυνόταν κυρίως στους νέους και την επόμενη δεκαετία έγινε μόδα το αντικομφορμιστικό στιλ ποιητών και καλλιτεχνών (γενιά των beat), ένα γενικά ατημέλητο ντύσιμο με τολμηρούς συνδυασμούς χρωμάτων και γερά υφάσματα.

Μερικά ρούχα απέκτησαν ιδιαίτερο συμβολισμό, όπως τα μπλου τζιν, τα οποία υιοθετήθηκαν από τους νέους ως σύμβολο ελευθερίας. Το παντελόνι, ρούχο πρακτικό και άνετο, κατέκτησε τη γυναίκα, εκφράζοντας ως ένα βαθμό την εξίσωσή της με το άλλο φύλο. Σήμερα πλέον ο καθένας ντύνεται ανάλογα με το γούστο, την ψυχοσύνθεση και τις ιδέες του, ακολουθώντας πολλές φορές τα πρότυπα που προτείνονται από τους «μαιτρ» της μόδας.

Ποια από τα αξεσουάρ του παρελθόντος έχουν καταργηθεί στη σύγχρονη εποχή και ποια καινούρια έχουν εμφανιστεί;
Περιγράψτε την παραδοσιακή φορεσιά του τόπου καταγωγής σας.

3.4. Η μεταμφίεση και το θεατρικό κοστούμι

Ανάλογα με το τι φοράει κάποιος αλλάζει ο βηματισμός, οι κινήσεις και η συμπεριφορά του. Καταλαβαίνουμε λοιπόν τη δύναμη της αμφίεσης, είτε στο καθημερινό και επίσημο ντύσιμο είτε στις παραδοσιακές γιορτές είτε στο θέατρο, τον χορό και τον κινηματογράφο.
Ο ηθοποιός χρειάζεται το κοστούμι για να μεταμφιεστεί και να ενσαρκώσει τον ρόλο του. Οι ενδυματολόγοι δημιουργούν τα ρούχα, ώστε να πλαισιώσουν και να συμπληρώσουν το ρόλο του ηθοποιού και πρέπει να γνωρίζουν σχέδιο, ζωγραφική, τεχνικές και υλικά.
Η μάσκα είναι ένα σημαντικό στοιχείο της μεταμφίεσης και φοριέται στο πρόσωπο για να κρύψει ή να αλλάξει αυτόν που την φοράει. Οι μάσκες χρησιμοποιούνται στο θέατρο αλλά και στις γιορτές του καρναβαλιού σε όλο τον κόσμο.

	11. Σχέδιο του Δ. Φωτόπουλου για τον χορό στις Τρωάδες του Ευριπίδη, 1979.
10. Ηθοποιοί του γιαπωνέζικου θεάτρου Καμπούκι.

12. «Γενίτσαρος», μεταμφίεση σε
παραδοσιακή γιορτή της Νάουσας.

13. Χορευτές με κοστούμια του Σλέμερ, 1926.

3.5. Yλικά και τεχνικές για την κατασκευή κοσμημάτων

Το πολύτιμο μέταλλο που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από αρχαιοτάτων χρόνων στην κοσμηματοποιία είναι ο χρυσός. Εξαιτίας της λάμψης του ταυτίστηκε με τον ήλιο και έγινε σύμβολο του Θείου. Ο άργυρος ήταν γνωστός από την εποχή του Χαλκού, ενώ από το 17ο αιώνα τον χρησιμοποιούσαν ως υποστήριγμα σε συνθέσεις με διαμάντια και άλλους πολύτιμους λίθους. Εκτός από τα μέταλλα, άλλα πολύτιμα υλικά που χρησιμοποιούνται είναι τα μαργαριτάρια, οι πολύτιμοι λίθοι (διαμάντια, ρουμπίνια, ζαφείρια, σμαράγδια) και οι ημιπολύτιμοι λίθοι (ήλεκτρο, κοράλλι). Η σύγχρονη κοσμηματοποιία χρησιμοποιεί και μη πολύτιμα μέταλλα (σίδερο, ορείχαλκο, χαλκό), καθώς και διάφορα άλλα υλικά (δέρμα, γυαλί, κεραμικό, ξύλο, πλαστικό).

Κατασκευή καρφίτσας με πηλό που στεγνώνει χωρίς ψήσιμο: α) πλάθουμε τον πηλό να μαλακώσει, β) τον απλώνουμε, γ) διαμορφώνουμε το σχήμα που θέλουμε, δ) ζωγραφίζουμε, ε) κολλάμε την παραμάνα.

Κατασκευή κολιέ: δημιουργούμε τη σύνθεση περνώντας σε κυρωμένο σπάγκο ή δέρμα εναλλάξ χάντρες και λωρίδες από δέρμα, που από πριν έχουμε διπλώσει και δέσει με λεπτό σύρμα.

Κατασκευή βραχιολιού: α) τυλίγουμε σύρμα σε κυλινδρικό δοχείο για να φορμαριστεί, β) λυγίζουμε τη μια άκρη καιπερνάμε διάφορες χάντρες μέχρι να γεμίσει το σύρμα.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1.Να σχεδιάσετε μια ολοκληρωμένη ενδυμασία επιλέγοντας ένα από τα θέματα: γεωμετρικά σχήματα, φύση, όνειρο. Να δουλέψετε το θέμα σας και με τους τρεις παρακάτω τρόπους: α) σκιτσάρουμε με μολύβι, β) σχεδιάζουμε και χρωματίζουμε, γ) σχεδιάζουμε κάθε μέρος του ενδύματος επάνω σε φύλλα περιοδικών, που έχουμε επιλέξει για το χρώμα τους, τα κόβουμε και τα συναρμολογούμε κολλώντας τα επάνω στο χαρτί.
2.Να κατασκευάσετε μια θεατρική μάσκα ακολουθώντας την παρακάτω διαδικασία: α) πλάθουμε με πηλό ένα προσωπείο, β) το διατηρούμε υγρό απλώνοντας επάνω του σελοφάν και μετά κολλάμε αλλεπάλληλες στρώσεις από λωρίδες χαρτιού, γ) αφαιρούμε το μέρος με τα χαρτιά, που θα είναι η μάσκα και αφού στεγνώσει ανοίγουμε τρύπες για μάτια, στόμα, μύτη και σχηματοποιούμε (κόβοντας με το ψαλίδι) το εξωτερικό περίγραμμα της μάσκας, δ) ζωγραφίζουμε και διακοσμούμε.

3.Να σχεδιάσετε ένα κόσμημα διαλέγοντας ένα από τα θέματα: αγάπη, ειρήνη, νερό, αθλητισμός, γιορτή, φωτιά.
4.Να συλλέξετε διάφορα υλικά από την φύση και το περιβάλλον σας και να φτιάξετε ένα κόσμημα.

ΥΛΙΚΑ
1.Σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβια Β, 2Β, γόμα, ξύστρα, μπλοκ ακουαρέλας, μαρκαδόροι, ξυλομπογιές, ακουαρέλες, μπλοκ σινικής, χρωματιστά μελάνια, πένες, πινέλα.
2.Για κολάζ και κατασκευή μάσκας: περιοδικά, εφημερίδες, κόλλα, ψαλίδι.
3.Για κοσμήματα: κοχύλια, ξυλαράκια, μικρά πολύχρωμα λιθαράκια, φτερά, ξηραμένοι καρποί και φύλλα, σύρμα, κλωστές, σχοινιά, χάντρες, κουμπιά, μικρά κομμάτια υφάσματος και δέρματος, τανάλια.