Εικαστικά (Γ' Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή
ΘΕΜΑ 3: Ο χώρος και το βάθος ΘΕΜΑ 5: Η δομή και η σύνθεση Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος
«Το να βλέπει κάποιος σημαίνει το να αντιλαμβάνεται δράση.»
Ρ. Αρνχάιμ

4.1.α. Τι είναι η κίνηση, η ένταση και η δυναμική

Κίνηση είναι η αλλαγή της θέσης ενός σώματος στον χώρο. Στις εικαστικές τέχνες τα σχήματα είναι προϊόντα κίνησης στον χώρο, αφού όταν το σημείο (η αρχή κάποιου στοιχείου στον χώρο) κινηθεί δημιουργεί τη γραμμή, όταν κινηθεί η γραμμή δημιουργεί την επιφάνεια, που με τη σειρά της όταν κινηθεί δημιουργεί τον όγκο.
Ένταση είναι η όξυνση μιας ενέργειας ή η κορύφωση μιας κατάστασης. Στο έργο τέχνης ένταση δημιουργείται με την αντιπαράθεση διαφορετικών στοιχείων, με την παραμόρφωση ή την πλάγια τοποθέτηση των σχημάτων.
Δυναμική ονομάζουμε τη διαδικασία ανάπτυξης ή την εξελικτική πορεία ενός φαινομένου. Στην φύση βλέπουμε συχνά στοιχεία με δυναμική, όπως π.χ. η καμπύλη ενός κύματος, οι οξείς εναλλαγές στις κορυφές των βουνών και τα σχήματα στους κορμούς των δέντρων που συστρέφονται και διογκώνονται. Στο έργο τέχνης η δυναμική κάποιου στοιχείου οφείλεται κυρίως στη σχέση του με τα υπόλοιπα μέσα στη σύνθεση.

4.1.β. Η κίνηση στην τέχνη

Οι οπτικές τέχνες είναι κυρίως τέχνες του χώρου που συχνά επεκτάθηκαν και στην χρονική διάσταση, όπως π.χ. ο χορός.
Η κίνηση στη ζωγραφική υπονοείται κυρίως από την ενέργεια των γραμμών, από την επανάληψη των στοιχείων ή τη ρυθμική τους εμφάνιση αλλά και από το ίδιο το θέμα (Εικ.1).
Η κίνηση στη γλυπτική είναι απαραίτητη για να έχουμε την πλήρη εικόνα οποιουδήποτε έργου της, είτε κινούμενοι εμείς γύρω του είτε περιστρεφόμενο το ίδιο το έργο μπροστά μας (Εικ.2). Η μοντέρνα γλυπτική αποτυπώνει την κίνηση με πολλούς δυναμικούς τρόπους, όπως π.χ. τα κινητικά γλυπτά που κινούνται από τον αέρα ή κάποια άλλη ενέργεια (Εικ.3).

1. Ντεγκά, «Η σταρ», 1876.    
2. Πάικ, «ΤV-Βούδας», 1974. 3. Κάλντερ, «Fafnir-Δράκος ΙΙ», 1969.
1. Ντεγκά, «Η σταρ», 1876. 2. Πάικ, «ΤV-Βούδας», 1974. 3. Κάλντερ, «Fafnir-Δράκος ΙΙ», 1969.
Πώς παρουσιάζεται η κίνηση στον χορό, τον κινηματογράφο, το θέατρο και τη λογοτεχνία; Σε ποια από αυτές τις τέχνες υπάρχει κίνηση στον χώρο και σε ποια κίνηση στον χρόνο;

4.1.γ. Πώς λειτουργούν τα σημεία, οι γραμμές και τα σχήματα μέσα στον χώρο

Τα σημεία όταν βρίσκονται στο κέντρο μιας επιφάνειας φαίνονται πως ηρεμούν (Εικ.4.α), όταν όμως τοποθετηθούν στο κάτω μέρος ή σε μια άκρη, η ένταση και η κινητικότητά τους αυξάνουν, γιατί μοιάζουν σαν να πέφτουν ή να φεύγουν (Εικ.4.β). Διαφορετικά σημεία σε σχήμα, μέγεθος και υφή, ανάλογα με την θέση τους στον χώρο, άλλοτε δείχνουν να ηρεμούν (Εικ.4.γ) και άλλοτε αποκτούν μεγάλη ένταση ή κινητικότητα (Εικ.4.δ).
Η ποικιλία, η ποσότητα και η θέση των μορφικών στοιχείων του ζωγραφικού έργου μπορούν να δημιουργήσουν την αίσθηση της ηρεμίας, της κίνησης, της έντασης ή της δυναμικής.

Εικόνα
Σκεφθείτε και άλλες εικόνες από το περιβάλλον όπου παρου-σιάζονται τα σημεία ή οι γραμμές. 5. Στις εικόνες που μας έρχονται από το διάστημα πολλές φορές πρωταγωνιστούν σημεία που με την κίνηση, το χρώμα και την ένταση που παρουσιάζουν μοιάζουν σαν ωραία ζωγραφικά έργα. 6. Το ίδιο διαπιστώνουμε σε εικόνες που φωτογραφίζουν τον κόσμο από ψηλά.

5. Στις εικόνες που μας έρχονται από το διάστημα πολλές φορές πρωταγωνιστούν σημεία που με την κίνηση, το χρώμα και την ένταση που παρουσιάζουν μοιάζουν σαν ωραία ζωγραφικά έργα.

6. Το ίδιο διαπιστώνουμε σε εικόνες που φωτογραφίζουν τον κόσμο από ψηλά.

7. Μάλεβιτς, «Οκτώ κόκκινα ορθογώνια», 1915. Σχήματα που με τον πλάγιο προσανατολισμό τους δημιουργούν κατευθυνόμενη ένταση και δυναμική στη σύνθεση.

8. Κλέε, «Το παραμύθι του Νείλου», 1937. Σημεία και γραμμές σε «ήρεμη κίνηση» μέσα σε χώρο από σχήματα.

 7. Μάλεβιτς, «Οκτώ κόκκινα ορθογώνια», 1915. Σχήματα που με τον πλάγιο προσανατολισμό τους δημιουργούν κατευθυνόμενη ένταση και δυναμική στη σύνθεση.

7.

 8. Κλέε, «Το παραμύθι του Νείλου», 1937. Σημεία και γραμμές σε «ήρεμη κίνηση» μέσα σε χώρο από σχήματα.

4.1.δ. Χρώμα και τόνος

Αν τοποθετήσουμε ένα μικρό πορτοκαλί τετράγωνο μέσα σε μπλε φόντο θα παρατηρήσουμε ότι φαίνεται πολύ πιο έντονο από ό,τι μέσα σε κόκκινο φόντο. Όπως και ένα κίτρινο μέσα σε μαύρο δημιουργεί μεγαλύτερη ένταση, ενώ μέσα σε άσπρο μεταδίδει ηρεμία (Εικ.9).
Στο έργο του Καντίνσκι «Σύνθεση VIII» (1923), ο μεγάλος μαυροκόκκινος κύκλος είναι τόσο έντονος και δυναμικός, ώστε όλα τα άλλα στοιχεία μαζί χρειάζονται για να εξισορροπήσουν το βάρος του στη σύνθεση (Εικ.10).
Το χρώμα και ο τόνος είναι δυο στοιχεία που βοηθούν και υποστηρίζουν τα σχήματα, ώστε να φαίνονται ήρεμα ή έντονα, να δίνουν την αίσθηση ότι κινούνται ή ότι είναι δυναμικά.

Εικόνα

11. Έργο μαθητή με δυναμική. 12. Έργο μαθητή με ήρεμη αίσθηση.
11. Έργο μαθητή με δυναμική. 12. Έργο μαθητή με ήρεμη αίσθηση.
Φέρτε στο νου σας διάφορες εικόνες από την φύση και περιγράψτε μια εικόνα με ήρεμη χρωματικά αίσθηση και μια με ένταση.

 

4.2. Μια διαδρομή στην ιστορία της τέχνης

13. «Αφηγήσεις από την εξέγερση των Χέιτζι», λεπτομέρεια από γιαπωνέζικο κύλινδρο, 13ος-14ος αι.

13. «Αφηγήσεις από την εξέγερση των Χέιτζι»,
λεπτομέρεια από γιαπωνέζικο κύλινδρο, 13ος-14ος αι.

14. Ζερικό, «Ιπποδρομίες στο Έπσομ», 1821.
14. Ζερικό, «Ιπποδρομίες στο Έπσομ», 1821.

16. Ματίς, «Ο χορός», 1910. Η χορευτική κίνηση αποδίδεται με το ρυθμό στις καμπύλες των χεριών και των σωμάτων αλλά και με την επανάληψη στο χρώμα.
16. Ματίς, «Ο χορός», 1910. Η χορευτική κίνηση
αποδίδεται με το ρυθμό στις καμπύλες των χεριών
και των σωμάτων αλλά και με την επανάληψη στο
χρώμα.

Πολλοί ζωγράφοι επεδίωξαν να παρουσιάσουν την κίνηση επιλέγοντας τα κατάλληλα μορφικά στοιχεία και χρησιμοποιώντας τα με διάφορους τρόπους.
Πάνω στους παραδοσιακούς κυλίνδρους σε ρολό από χαρτί οι ζωγράφοι της Ιαπωνίας ξεδίπλωναν εικόνες παρουσιάζοντας όλη τη διαδοχή των σκηνών που διαδραματίζονταν (Εικ.13).
Στην περίοδο του Ρομαντισμού* ο Τεοντόρ Ζερικό (Γάλλος, 1791-1824), παρακινημένος από την αγάπη του για τα άλογα, τα χρησιμοποίησε πολλές φορές ως θέμα αναπαριστώντας τη δυναμική τους κίνηση (Εικ.14).
Ο Ρομπέρ Ντελονέ (Γάλλος, 1885-1941), εκμεταλλευόμενος τις μελέτες για την ανάλυση του φωτός και τη μετάδοσή του, ζωγράφιζε αφηρημένες χρωματικές φόρμες που δίνουν την εντύπωση κομματιασμένων ουράνιων τόξων και δημιουργούν μια συνεχή κίνηση (Εικ.15).

15. Ντελονέ, «Αφιέρωμα στον Μπλεριό», 1914.
15. Ντελονέ, «Αφιέρωμα στον Μπλεριό», 1914.

Φωτογραφίες όπως αυτή της εικόνας 17, στις οποίες η φιγούρα εμφανίζεται σε όλες τις διαδοχικές φάσεις της κίνησής της, επηρέασαν τους Φουτουριστές, οι οποίοι τις μιμήθηκαν και δημιούργησαν έργα με θέμα την κίνηση (Εικ.18, 19).
Από το μανιφέστο των Φουτουριστών το 1910 διαβάζουμε: «Στην πραγματικότητα όλα τα πράγματα κινούνται, τρέχουν και αλλάζουν. Το προφίλ τους μέσα στα μάτια μας δεν είναι ποτέ στατικό, αφού συνεχώς εμφανίζεται και εξαφανίζεται.»
Ο Μιχαήλ Λαριόνοφ (Ρώσος, 1881-1964), επηρεασμένος από το πνεύμα των Ιταλών Φουτουριστών, παρουσίαζε τα θέματά του με παράλληλες και διασταυρούμενες δέσμες χρώματος, με αποτέλεσμα να μην αναγνωρίζονται τα αντικείμενα (Εικ.20).

17. Ίκινς, «Άλμα επί κοντώ», 1884.
17. Ίκινς, «Άλμα επί κοντώ», 1884.

 18. Μπάλα, «Ο δυναμισμός ενός σκύλου με λουράκι», 1914. Με τη ρυθμική επανάληψη στα πόδια και την ουρά καταγράφεται η οπτική αντίληψη της κίνησης που αποτυπώνεται στον χώρο, από ένα χρονικό σημείο μέχρι κάποιο άλλο.

19. Ντισάν, «Γυμνό που κατεβαίνει τις σκάλες», 1912. Στο έργο απεικονίζεται η κίνηση μιας φιγούρας που κατεβαίνει τη σκάλα.
18. Μπάλα, «Ο δυναμισμός ενός σκύλου με λουράκι», 1914. Με τη ρυθμική επανάληψη στα πόδια και την ουρά καταγράφεται η οπτική αντίληψη της κίνησης που αποτυπώνεται στον χώρο, από ένα χρονικό σημείο μέχρι κάποιο άλλο.
20. Λαριόνοφ, «Εκλάμψεις στο δρόμο», 1911.
20. Λαριόνοφ, «Εκλάμψεις στο δρόμο», 1911.
19. Ντισάν, «Γυμνό που κατεβαίνει τις σκάλες», 1912. Στο έργο απεικονίζεται η κίνηση μιας φιγούρας που κατεβαίνει τη σκάλα.

Τα έργα των Εξπρεσιονιστών* διακρίνονται για τις καθαρές χρωματικές αντιθέσεις, το δυναμισμό στις φόρμες, τη δράση στην θεματολογία και εκφράζουν την ψυχή τους και τον ταραγμένο κόσμο που τους περιέβαλε (Εικ.21).
Ο Τζάκσον Πόλοκ (Αμερικανός, 1912-56) στα μέσα του 20ου αιώνα εφάρμοσε την κίνηση κατά τη διαδικασία δημιουργίας του ζωγραφικού έργου. Περιφερόταν γύρω από το έργο του που είχε τοποθετήσει στο πάτωμα και έριχνε τα χρώματα με έντονες χειρονομίες, με πινέλα ή με κουβάδες. Τα έργα του είναι μη παραστατικά και έχουν μείνει γνωστά με τον όρο ζωγραφική της κίνησης (Εικ.22).
Η Oπ Aρτ (Οptical Art=Οπτική Τέχνη) στη δεκαετία του ‘60 στηρίχτηκε στις οπτικές ψευδαισθήσεις. Οι πίνακες παρουσιάζουν σύνολα μικρών σχημάτων ή γραμμών με ζωηρά χρώματα που με την κατάλληλη τοποθέτηση δίνουν την εντύπωση ότι κινούνται (Εικ.23).

21. Νόλντε, «Χορός γύρω από ένα χρυσό μοσχαράκι», 1910.
21. Νόλντε, «Χορός γύρω από ένα χρυσό μοσχαράκι», 1910. 		22. Πόλοκ, «Αριθμός 32», 1954.
22. Πόλοκ, «Αριθμός 32», 1954.
23. Βαζαρέλι, «Boglar III», 1966.
23. Βαζαρέλι, «Boglar III», 1966. 		24. Άσκηση μαθητή με θέμα την κίνηση και τη δυναμική.
24. Άσκηση μαθητή με θέμα την κίνηση και τη δυναμική.
Ποια στοιχεία επαναλαμβάνονται στα έργα των δυο σελίδων ώστε να δημιουργείται η αίσθηση της κίνησης; Τι είδους κίνηση έχουμε στο κάθε ένα, ήρεμη, αέναη ή έντονη;

 
ΥΛΙΚΑ
1. Σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβια Β, 4Β, γόμα, ξύστρα, μπλοκ ακουαρέλας, ξυλομπογιές, μαρκαδόροι, τέμπερες, ακουαρέλες, πινέλα.
2. Γεωμετρικά όργανα: χάρακας, διαβήτης.
3. Κολάζ: περιοδικά, εικόνες που μεταδίδουν ηρεμία, κίνηση, ένταση ή δυναμική, κόλλα, ψαλίδι.
4. Γλυπτικής: ξυλαράκια, χρωματιστά χαρτιά, κλωστή.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1.Σε έναν χώρο 30x20 cm, να ζωγραφίσετε αφηρημένες ή συγκεκριμένες φόρμες ώστε, χωρίζοντας νοερά τον χώρο σε οριζόντιες ζώνες, στο κάτω μέρος να υπάρχει ηρεμία, πιο επάνω κίνηση και πάνω-πάνω ένταση και δυναμική.
2.Να συλλέξετε από περιοδικά εικόνες που μεταδίδουν ηρεμία, κίνηση, ένταση και δυναμική και συναρμολογώντας τις να φτιάξετε ένα κολάζ που να εκφράζει κάποια από αυτές τις έννοιες.
3.Να κάνετε κριτική και να αξιολογήσετε τα έργα που αναφέρονται στη διαδρομή της ιστορίας της τέχνης, σημειώνοντας μια φράση για κάθε έργο. Αριθμήστε τα κατά σειρά προτίμησης.
4.Να συνθέσετε ένα θέμα από τα παρακάτω: αγώνας ράλι, τρένα, ποτάμια της γης, δρομείς.
5.Να κατασκευάσετε ένα κινητικό γλυπτό (mobile) ως εξής: α) παίρνουμε 4 ξυλαράκια των 40 cm που έχουμε τρυπήσει στις άκρες, β) κόβουμε 5 διαφορετικά σχήματα από χρωματιστά χαρτιά και κάνουμε μια τρύπα στο καθένα, γ) κρεμάμε με κλωστή ένα χαρτί σε κάθε άκρη του ενός ξύλου, δ) κρατώντας με ένα ξυλαράκι, ισορροπούμε το ξύλο και σημειώνουμε το σημείο, στο οποίο και ανοίγουμε τρύπα, ε) περνώντας την κλωστή από αυτό το σημείο δένουμε τη μια άκρη του δεύτερου ξύλου, ενώ στην άλλη κρεμάμε ένα χαρτί, ζ) ισορροπούμε τώρα το δεύτερο ξύλο, σημειώνουμε το σημείο και δένουμε το τρίτο ξύλο και ένα χαρτί, η) κάνουμε τα ίδια για να κρεμάσουμε και το τέταρτο ξύλο.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
6.Με πηγή έμπνευσης έργα μοντέρνων ζωγράφων να αποδώσετε την ψευδαίσθηση της κίνησης.

25. Έργο μαθητή εμπνευσμένο από τα έργα του Κλέε.
25. Έργο μαθητή εμπνευσμένο από τα έργα του Κλέε.		 26. Έργο μαθητή εμπνευσμένο από τα έργα του Μιρό.
26. Έργο μαθητή εμπνευσμένο από τα έργα του Μιρό.

ΓΛΩΣΣΑΡΙ
Εξπρεσιονιστές (expression=έκφραση): Οι Εξπρεσιονιστές στα έργα τους παραμορφώνουν την εικόνα για να εκφράσουν τα συναισθήματα και την ιδιαίτερη, εσωτερική τους οπτική. Το συγκινησιακό στοιχείο ενισχύεται με τα έντονα χρώματα και τις παραμορφώσεις στις μορφές. Στη Γερμανία, στις αρχές του 20ου αιώνα δημιουργήθηκαν δυο εξπρεσιονιστικές ομάδες: «η Γέφυρα» με εκπροσώπους τους Κίρχνερ, Ρότλουφ και Νόλντε και «ο Γαλάζιος Καβαλάρης» με εκπροσώπους τους Καντίνσκι και Μαρκ.
Ρομαντισμός: Οι αλλαγές στις αντιλήψεις της κοινωνίας κατά το 18ο και 19ο αιώνα οδήγησαν την τέχνη πιο κοντά στην φύση, στο συναίσθημα, στην ανάπτυξη της φαντασίας, στο ενδιαφέρον για το παρελθόν και για κάθε τι εξωτικό και μυστηριώδες. Εκπρόσωποι: Τέρνερ (Αγγλία), Ζερικό, Ντελακρουά (Γαλλία), Γκόγια (Ισπανία).

ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ: «μεταβολή, κοινωνία, πολιτισμός»
 Το σύμπαν ολόκληρο κινείται: «Τα πάντα ρεί» (Ηράκλειτος). Η φύση μεταβάλλεται, οι κοινωνίες και οι άνθρωποι αλλάζουν. Οι συνήθειες και οι νόμοι των ανθρώπων αλλάζουν, η οικονομία, η επιστήμη, η τεχνολογία και οι ιδέες μεταβάλλονται. Ο υλικός και ο πνευματικός πολιτισμός βρίσκονται σε συνεχή κίνηση και αλληλεπίδραση. Η κίνηση των ανθρώπινων κοινωνιών είναι συνήθως απρόβλεπτη και αναπάντεχη. Τα κοινωνικά φαινόμενα μελετούνται από επιστήμες όπως η ιστορία, η ανθρωπολογία και η εθνολογία. Την κίνηση της φύσης, των σωμάτων, των πλανητών και των άστρων, η οποία είναι επαναλαμβανόμενη και γι’ αυτό το λόγο προβλέψιμη, με σταθερούς νόμους που μπορούν να μελετηθούν στο εργαστήριο, μελετούν επιστήμες όπως η φυσική, η χημεία και η αστρονομία. Π.χ. ένα σώμα πάντα θα πέφτει υπακούοντας στο νόμο της βαρύτητας ή το υδρογόνο και το οξυγόνο πάντα θα μας δίνουν νερό στο εργαστήριο, ενώ ο Β′ Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε μια φορά και τελείωσε. Δεν μπορούμε να τον αναπαραγάγουμε εργαστηριακά αλλά μελετάμε με διαφορετικούς τρόπους τις αιτίες και τις επιπτώσεις του.