Εικαστικά (Γ' Γυμνασίου) - Βιβλίο Μαθητή
ΘΕΜΑ 1: Το φως και οι φωτοσκιάσεις ΘΕΜΑ 3: Ο χώρος και το βάθος Επιστροφή στην αρχική σελίδα του μαθήματος
«Η ζωγραφική είναι ζωή. Κατάφερες να την αιχμαλωτίσεις μέσα στο έργο σου; Έκανες τέχνη.»
Γ. Μπουζιάνης

2.1. Η οπτική αντίληψη του όγκου

Η οπτική αντίληψη ενός αντικειμένου με όγκο μπορεί να παρουσιαστεί πιστά στις τρεις διαστάσεις, με τη γλυπτική ή την αρχιτεκτονική. Στη γεωμετρία ωστόσο μαθαίνουμε ότι δυο διαστάσεις είναι αρκετές για να περιγράψουν το σχήμα και την θέση των στερεών, επομένως με τη ζωγραφική μπορούμε να επιτύχουμε την οπτική εντύπωση τρισδιάστατων αντικειμένων.

Στις δυο διαστάσεις της ζωγραφικής επιφάνειας μπορούμε να αναπαραστήσουμε τον όγκο μιας όψης του αντικειμένου. Όμως πρέπει να αποφασίσουμε ποια όψη θα διαλέξουμε. α) Σε κάποια αντικείμενα όλες οι όψεις είναι ισότιμες, όπως στη σφαίρα ή σε μια πέτρα με ακαθόριστο σχήμα που δεν παρουσιάζει ουσιαστικές διαφορές στις όψεις της. β) Σε άλλα, κάποια όψη είναι περισσότερο ουσιαστική. Για παράδειγμα, η ανθρώπινη μορφή παρουσιάζεται πιο αντιπροσωπευτικά με τη μετωπική όψη. γ) Σε αντικείμενα όπως μια καρέκλα, η κάθε όψη παρουσιάζει μερικά χαρακτηριστικά και αποκλείει άλλα: η επάνω όψη αποδίδει το σχήμα του καθίσματος (Εικ.1.α), η μετωπική δείχνει το σχήμα της πλάτης και τα δυο μπροστινά πόδια (Εικ.1.β), η πλάγια όψη αποδίδει την ορθογωνική διάρθρωση της πλάτης, του καθίσματος και των ποδιών (Εικ.1.γ) και η όψη του κάτω μέρους αποκαλύπτει τη συμμετρική διάρθρωση των τεσσάρων ποδιών που βρίσκονται κολλημένα στις γωνίες του τετράγωνου καθίσματος (Εικ.1.δ). Πώς μπορούν αυτές οι πληροφορίες να μεταφερθούν όλες μαζί σε μια εικόνα; Ακολουθούν λύσεις για την τρισδιάστατη απεικόνιση της καρέκλας από μαθητές (Εικ.2).

Εικόνα

Ποιό από τα σχέδια πιστεύετε ότι αποδίδει πιο ολοκληρωμένα την καρέκλα και γιατί; Σχεδιάστε και εσείς μια καρέκλα.

 

 

2.2 Πώς έχει αποδοθεί η τρίτη διάσταση στη ζωγραφική

Εικόνα
4. Οι «θυγατέρες του Θουτχοτέπ», αιγυπτιακή τοιχογραφία, 2200 π.Χ.
4. Οι «θυγατέρες του Θουτχοτέπ», αιγυπτιακή τοιχογραφία, 2200 π.Χ.
6. Πικάσο, «Καθιστή γυναίκα», 1953.
6. Πικάσο, «Καθιστή γυναίκα», 1953.
Στη θέα ενός παραλληλογράμμου αναγνωρίζουμε την όψη ενός παραλληλεπιπέδου, π.χ. ενός κουτιού. Έναν κύκλο τον αντιλαμβανόμαστε ως βάση ενός κυλίνδρου. Όμως όταν ο κύκλος έχει τονικές διαβαθμίσεις μας δίνει την εντύπωση της σφαίρας (Εικ.3). Το παιχνίδισμα του φωτός επάνω στις επιφάνειες του αντικειμένου είναι αυτό που μας δίνει την αίσθηση του όγκου Επομένως στη ζωγραφική μπορούμε να αποδώσουμε την ψευδαίσθηση του όγκου με τις φωτοσκιάσεις.
Στη ζωγραφική αρχαίων λαών (Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι, Έλληνες, Ετρούσκοι) οι μορφές αναπαριστώνται με συνδυασμό διαφορετικών όψεών τους, π.χ. πλάγια και μετωπική ταυτόχρονα. Ο κόσμος απεικονίζεται με βάση αυτό που γνώριζαν μάλλον για τα πράγματα παρά αυτό που έβλεπαν (Εικ.4).
Στην Αναγέννηση οι ζωγράφοι επέλεγαν την όψη που ταίριαζε καλύτερα με το ρόλο που έπαιζαν οι μορφές μέσα στο έργο τους και απέδιδαν τον όγκο τους με τις φωτοσκιάσεις (Εικ.5).
Οι καλλιτέχνες του Κυβισμού χρησιμοποίησαν την παρουσίαση πολλών όψεων του ίδιου αντικειμένου επάνω στη ζωγραφική επιφάνεια (Εικ.6).

 

5. Ντα Βίντσι,«Ευαγγελισμός», 1472 (λεπτομέρεια).
5. Ντα Βίντσι,«Ευαγγελισμός», 1472 (λεπτομέρεια).

Οι κολορίστες ζωγράφοι όπως ο Ντελακρουά, ο Βαν Γκογκ, ο Κουρμπέ και ο Σεζάν εκφράζονταν κυρίως με το χρώμα. Για να αποδώσουν τις μορφές και τα αντικείμενα χρησιμοποιούσαν καθαρά χρώματα στα φωτεινά και στα σκιερά τους επίπεδα και εκμεταλλεύονταν τα εκφραστικά πλεονεκτήματα που προσφέρει η αντίθεση των χρωμάτων.
Ο Ευγένιος Ντελακρουά (Γάλλος, 1798-1863) αν στην φωτεινή πλευρά μιας φιγούρας ζωγράφιζε κυρίως με κόκκινο, στο μέρος της σκιάς τοποθετούσε το πράσινο. Αντίστοιχα, αν στο ανοιχτό μέρος της φιγούρας χρησιμοποιούσε κίτρινο, το σκοτεινό το ζωγράφιζε με βιολέ, και αν χρησιμοποιούσε πορτοκαλί το ισορροπούσε με μπλε (Εικ.7).

7. Ντελακρουά, «Οι γυναίκες του Αλγερίου», 1834. 8. Βαν Γκογκ, «Πιετά», 1889.
7. Ντελακρουά, «Οι γυναίκες του Αλγερίου», 1834. 8. Βαν Γκογκ, «Πιετά», 1889.
9. Κουρμπέ, «Η συνάντηση», 1854. 10. Σεζάν, «Ο καπνιστής», 1895.
9. Κουρμπέ, «Η συνάντηση», 1854. 10. Σεζάν, «Ο καπνιστής», 1895.

 

Συγκρίνοντας τα έργα της σελίδας σκεφτείτε ποιο έργο είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα, ποιο απομακρύνεται από αυτή και ποιο είναι πιο εκφραστικό.

 

Στα εξπρεσιονιστικά έργα, όπου η πραγματικότητα παραμορφώνεται για να εκφράσει τα συναισθήματα ή την ιδιαίτερη ματιά του καλλιτέχνη, έχουμε την εντύπωση ενός δισδιάστατου κόσμου με χρωματικές φόρμες που μπορεί να προβάλλουν μπροστά εξαιτίας της αντίθεσης μεταξύ τους σημεία.

11. Ρότλουφ, «Νορβηγικό τοπίο», 1911. 12. Γιαβλένσκι, «Κεφάλι σε μπλε φόντο», 1912.
11. Ρότλουφ, «Νορβηγικό τοπίο», 1911. 12. Γιαβλένσκι, «Κεφάλι σε μπλε φόντο», 1912.
13. Ρότλουφ, «Ρωσικό τοπίο με ήλιο», 1919, ξυλογραφία. Τα άσπρα και μαύρα επίπεδα και οι παράλληλες γραμμές, που στην χαρακτική δημιουργούν τους γκρίζους τόνους ανάλογα με το πάχος και την πυκνότητά τους, λειτουργούν περισσότερο ρυθμικά και λιγότερο διαχωρίζουν τα επίπεδα και αποδίδουν τους όγκους. 14. Μαξ Μπέκμαν, «Αυτοπροσωπογραφία», 1914, οξυγραφία. Στο πορτρέτο αυτό οι τόνοι, που αποδίδουν τον όγκο του κεφαλιού, δημιουργούνται με τις χαραγμένες γραμμές που είναι πυκνές ή αραιές και διασταυρώνονται.
13. Ρότλουφ, «Ρωσικό τοπίο με ήλιο», 1919, ξυλογραφία. Τα άσπρα και μαύρα επίπεδα και οι παράλληλες γραμμές, που στην χαρακτική δημιουργούν τους γκρίζους τόνους ανάλογα με το πάχος και την πυκνότητά τους, λειτουργούν περισσότερο ρυθμικά και λιγότερο διαχωρίζουν τα επίπεδα και αποδίδουν τους όγκους. 14. Μαξ Μπέκμαν, «Αυτοπροσωπογραφία», 1914, οξυγραφία. Στο πορτρέτο αυτό οι τόνοι, που αποδίδουν τον όγκο του κεφαλιού, δημιουργούνται με τις χαραγμένες γραμμές που είναι πυκνές ή αραιές και διασταυρώνονται.

 

2.3. Έλληνες ζωγράφοι του 20ου αιώνα

Η ζωγραφική του Γιώργου Μπουζιάνη (1885-1959) κινείται στον χώρο του Εξπρεσιονισμό με υψηλότερη αξία την εκφραστικότητά της. Τα χρώματα «γεννιούνται» το ένα από το άλλο. Τα διαδοχικά επίπεδα και οι όγκοι των χρωμάτων συσσωρεύονται επάνω στο φόντο, που παραμένει οργανικό στοιχείο του έργου. Στα σχέδια και τις ακουαρέλες του αποδίδει με λίγες γραμμές ή πινελιές την έκφραση των μορφών (Εικ.15, 16).
Ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989) αναζητά την αναπαράσταση της πραγματικότητας στην οποία και καταλήγει με άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο ρεαλιστική τεχνοτροπία, επηρεασμένος από την ομορφιά της αρχαίας κλασικής τέχνης και των πορτραίτων Φαγιούμ (Εικ.17).
Ο Νίκος Εγγονόπουλος (1910-1985) είναι ο εκπρόσωπος του Yπερρεαλισμού στην Ελλάδα. Ζωγράφισε πλήθος εικόνων με βυζαντινό ύφος, στοιχείο το οποίο διατήρησε και στα έργα του. Τοποθετεί τις φιγούρες σε πρώτο πλάνο μέσα σε φυσικό ή κατασκευασμένο «ντεκόρ» σαν σε θεατρική σκηνή. Χρησιμοποιεί έντονα χρώματα και αποδίδει τους όγκους με τονικές χρωματικές διαβαθμίσεις (Εικ.18, 19).

15. Μπουζιάνης, «Κεφάλι κορι­τσιού», 1957, ακουαρέλα. 16. Μπουζιάνης, «Αυτοπροσωπογραφία», 1950, λάδι σε μουσαμά.
17. Τσαρούχης, «Καλοκαίρι», 1971, λάδι σε πανί.

17. Τσαρούχης, «Καλοκαίρι», 1971, λάδι σε πανί.

 
Παρατηρήστε τα έργα της σελίδας και προσδιορίστε τα στοιχεία που φέρνουν πιο κοντά το κάθε ένα από αυτά στην πραγματικότητα. Ποιο έχει τα λιγότερα τέτοια στοιχεία;
15. Μπουζιάνης, «Κεφάλι κορι­τσιού», 1957, ακουαρέλα. 16. Μπουζιάνης, «Αυτοπροσω-πογραφία», 1950, λάδι σε μουσαμά.
18. Εγγονόπουλος, «Σύνθεση με τον πατέρα», 1963, λάδι σε μουσαμά. 19. Εγγονόπουλος, «Οι μουσικοί», 1984, λάδι σε μουσαμά.
18. Εγγονόπουλος, «Σύνθεση με τον πατέρα», 1963, λάδι σε μουσαμά. 19. Εγγονόπουλος, «Οι μουσικοί», 1984, λάδι σε μουσαμά.
20. Γαλάνης, «Φρουτιέρα», 1919, χαλκογραφία.20. Γαλάνης, «Φρουτιέρα», 1919, χαλκογραφία.
21. Γραμματόπουλος, «Καρφιά», 1979, έγχρωμη λιθογραφία.21. Γραμματόπουλος, «Καρφιά», 1979, έγχρωμη
λιθογραφία.
23. Δεκουλάκος, «Χωρίς τίτλο», 1976, τεχνική αερογράφ­ου.23. Δεκουλάκος, «Χωρίς τίτλο», 1976, τεχνική
αερογράφ­ου.

Ο Δημήτρης Γαλάνης (1879-1966) υπήρξε εξαιρετικός δεξιοτέχνης στις τεχνικές της χαρακτικής και κυρίως στην ξυλογραφία και την χαλκογραφία. Δημιούργησε πολλές συνθέσεις με νεκρές φύσεις (Εικ.20).
Το ζωγραφικό και χαρακτικό έργο του Κωνσταντίνου Γραμματόπουλου (γεν.1916) εντάσσεται στον χώρο του Ρεαλισμού (Εικ.21)
Ο Ηλίας Δεκουλάκος (1929-1998) ξεκινώντας από την Αφηρημένη ζωγραφική οδηγήθηκε στον Φωτογραφικό Ρεαλισμό (Εικ.23) και αργότερα στον Εξπρεσιονισμό.
Ο Κώστας Τσόκλης (γεν. 1930) ασχολήθηκε με την απεικόνιση της πραγματικότητας, χρησιμοποιώντας την ψευδαίσθηση της τρίτης διάστασης των αντικειμένων και συχνά τα ίδια τα αντικείμενα. Στους πίνακές του πολλές φορές δεν διακρίνεται τι είναι πραγματικό και τι ζωγραφισμένο (Εικ.22).

Ποιο από τα έργα της σελίδας θεωρείτε περισσότερο ρεαλιστικό και γιατί;

 

22. Τσόκλης, 1974, χρώμα, ξύλα και καρφιά.
22. Τσόκλης, 1974, χρώμα, ξύλα και καρφιά.

2.4. Σχεδίαση απλών γεωμετρικών στερεών

εικόνα
24.

Στην εικόνα 24 βλέπουμε τα τέσσερα γεωμετρικά στερεά κύβο, κύλινδρο, κώνο και σφαίρα, να φωτίζονται από επάνω και αριστερά. Οι επιφάνειές τους στις πλευρές του άμεσου φωτισμού έχουν την πρώτη αξία στην τονική κλίμακα, δηλαδή το λευκό, ενώ προς τα δεξιά και κάτω υπάρχουν διαβαθμίσεις από το απαλό γκρίζο μέχρι το μαύρο.
Στη ζωγραφική πλάθουμε διαφορετικά τις τονικές διαβαθμίσεις στον κύλινδρο, που κατά μήκος έχει ίδιο σχήμα και διαφορετικά στον κώνο ή τη σφαίρα, που το σχήμα τους αλλάζει (Εικ.25). Κατ’ επέκταση μπορούμε να αποδώσουμε όλα τα αντικείμενα χρησιμοποιώντας ανάλογα την τονική διαβάθμιση (Εικ.26).
Στις εικόνες 27.α, β, γ, δ παρουσιάζεται το πώς αντικείμενα και κτίρια μπορούν να αποδοθούν με περιγράμματα γεωμετρικών σχημάτων.

25. Άσκηση μαθητή με γεωμετρικά στερεά. 26. «Νεκρή φύση», έργο μαθητή με μελάνι.
25. Άσκηση μαθητή με γεωμετρικά στερεά. 26. «Νεκρή φύση», έργο μαθητή με μελάνι.

Εικόνα

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1.Να σχεδιάσετε από μνήμης τα τέσσερα γεωμετρικά στερεά και επιλέγοντας την κατεύθυνση του φωτός που πέφτει επάνω τους να αποδώσετε τους όγκους.
2.Να ζωγραφίσετε εκ του φυσικού γεωμετρικά στερεά σε μια σύνθεση.
3.Να σχεδιάσετε εκ του φυσικού μια σύνθεση με αντικείμενα και να τα χρωματίσετε με τρόπο που να προβάλλονται οι όγκοι τους.
4.Να αναζητήσετε στο βιβλίο σας έργα με θέμα νεκρές φύσεις και α) να τα αναλύσετε ως προς την απόδοση του όγκου, β) αφού επιλέξετε ένα έργο, να μεταφέρετε στο χαρτί με τη βοήθεια του κάναβου τις βασικές φόρμες του σχεδίου του, γ) να αποδώσετε με δικό σας τρόπο τον χρωματισμό.
5.Να σχεδιάσετε εκ του φυσικού μια σύνθεση με αντικείμενα και να ολοκληρώσετε φωτοσκιάζοντας.

28. Βερμεέρ, «Το κορίτσι με το κόκκινο καπέλο», 1666. 28. Βερμεέρ, «Το κορίτσι με το κόκκινο καπέλο 29. Λοτρέκ, «Η Μέι Μίλτον», 1895.
29. Λοτρέκ, «Η Μέι Μίλτον», 1895.		 30. Βαν Γκογκ, «Αυτοπροσωπογραφία με γκρι καπέλο», 1887.
30. Βαν Γκογκ, «Αυτοπροσωπο-
γραφία με γκρι καπέλο», 1887.

6.Να δημιουργήσετε έργα με θέμα τα φρούτα, με διάφορες μορφές και τεχνικές. Μπορείτε να φτιάξετε σχέδια με μολύβι, να ζωγραφίσετε με χρώματα, να τραβήξετε φωτογραφίες ή να βρείτε εικόνες από περιοδικά και να φτιάξετε κολάζ, να φτιάξετε ένα φρούτο ή μια σύνθεση από φρούτα γλυπτικά με πηλό, με σύρμα, από χαρτόμαζα, ράβοντας κουρέλια κ.τ.λ.
7.Να επιλέξετε ένα παιχνίδι σας και να το αποδώσετε με σχέδιο και χρώμα.

ΥΛΙΚΑ
1. Σχεδίου και ζωγραφικής: μπλοκ σχεδίου, μολύβια Β, 4Β, γόμα, ξύστρα, μπλοκ ακουαρέλας, ξυλομπογιές, παστέλ, τέμπερες, πινέλα.
2. Κολάζ: περιοδικά, κόλλα, ψαλίδι.
3. Γλυπτικής: σύρμα, εφημερίδες, υφάσματα, κλωστή, βελόνα, πλαστικά χρώματα, κόλλα, τανάλια.