Γ

το τρίτο γράμμα του ελληνικού αλφαβήτου. Κατά την κλασική περίοδο (5ος-4ος αι. π.Χ.) είχε τη φωνητική αξία ηχηρού κλειστού φθόγγου και οι αρχαίοι Έλληνες το πρόφεραν ως [g].

• ως αριθμητικό σύμβολο: γ΄ = 3, αλλά ͵γ = 3.000.

ποιητικός τύπος της λέξης γῆ.

χώμα: γαῖαν ἔχοις ἐλαφράν = ας είναι ελαφρό το χώμα σου (ευχή την ώρα που ενταφιάζεται ο νεκρός).

• έκφραση γαῖα πυρὶ μειχθήτω = ας ανακατωθεί το χώμα με τη φωτιά (δηλαδή ας γίνει ό,τι θέλει).

κύριο όνομα η μητέρα και σύζυγος του Ουρανού, μητέρα των Τιτάνων.

γάτα.

Παρατ.	ἐγάμουν
Μέλλ.	γαμῶ (-εῖς, -εῖ κτλ.)
Αόρ.	ἔγημα
Παρακ.	γεγάμηκα
Υπερσ.	ἐγεγαμήκειν
Μέσ. μέλλ.	γαμοῦμαι
Μέσ. αόρ.	ἐγημάμην
Παθ. αόρ.	ἐγαμήθην
Παθ. παρακ.	γεγάμημαι

1. για τον άντρα παίρνω γυναίκα, νυμφεύομαι: οὗτος γήμας Λυσιδίκην ἐποίησεν παῖδας ἐξ αὐτῆς δύο = αυτός, αφού παντρεύτηκε τη Λυσιδίκη, έκανε από αυτήν δύο παιδιά. = ἄγομαι γυναῖκα.

2. για τη γυναίκα παθ. φωνή γαμοῦμαι παντρεύομαι: γαμοῦμαι, ἡ τάλαινα, βίᾳ = παντρεύομαι, η δυστυχισμένη, παρά τη θέλησή μου.

ο έβδομος μήνας του αττικού έτους (15 Δεκεμβρίου-15 Ιανουαρίου), εποχή κατά την οποία τελούνταν συνήθως οι γάμοι.

1. αιτιολογικός διότι, επειδή, γιατί: μηδενὶ συμφορὰν ὀνειδίσῃς, κοινὴ γὰρ ἡ τύχη καὶ τὸ μέλλον ἀόρατον = μην κατηγορήσεις κανένα για τις συμφορές του, γιατί η τύχη είναι ίδια για όλους μας και το μέλλον άγνωστο.

2. επεξηγηματικός δηλαδή: ὅμως δὲ λεκτέα ἃ γιγνώσκω, ἔχει γὰρ ἡ χώρα πεδία κάλλιστα = αλλά όμως πρέπει να πω όσα γνωρίζω, έχει δηλαδή η χώρα πολύ ωραίες πεδιάδες.

η κοιλιά και ειδικότερα το στομάχι: γαστρὶ δουλεύων = κοιλιόδουλος, λαίμαργος.

ΝΕ γαστέρα «κοιλιά».

1. συχνά με αντωνυμίες τουλάχιστον, πάντως, εν πάση περιπτώσει: ἔγωγε = εγώ τουλάχιστον.

2. με βεβαιωτική σημασία πάντως: ὅτι ἤκουσά γε ταῦτα, εὖ οἶδα = ότι πάντως τα άκουσα αυτά, είμαι βέβαιος.

παρακ. του ρήματος γηθέω με σημασία ενεστώτα.

χαίρομαι: φαιδρὸς καὶ γεγηθώς = εύθυμος και χαρούμενος. = χαίρω. ≠ λυπέομαι, ἄχθομαι.

Παρατ.	ἐγέλων
Μέλλ.	γελάσομαι & μεταγεν. γελάσω
Παθ. μέλλ.	γελασθήσομαι
Αόρ.	ἐγέλασα
Παθ. αόρ.	ἐγελάσθην
Παθ. παρακ.	γεγέλασμαι

γελώ: γελῶ ἐπί τινι = κοροϊδεύω κάποιον.

ΝΕ γελώ.

1. γέλιο: κινῶ τὸν γέλωτα = προκαλώ το γέλιο. γέλωτα ὀφλισκάνω = προκαλώ σε βάρος μου τα γέλια.

• έκφραση σαρδάνιον γέλωτα γελῶ = γελώ πικρά ή ειρωνικά.

2. η αιτία που προκαλεί γέλιο, ο περίγελος: γέλως γίγνομαί τινι = γίνομαι περίγελος σε κάποιον.

ΝΕ γέλιο (με τη σημ. 1).

το γένι: παροιμία οὐδὲν ἄλλο πλὴν γένειόν τε καὶ κέρατα = μόνο γένια και κέρατα, δηλαδή πετσί και κόκαλο (για αδύνατο ζώο).

ΝΕ γένι.

1. αρχή, προέλευση: ἡ γένεσις τοῦ Οὐρανοῦ.

2. δημιουργία, κατασκευή: γένεσις πύου. γένεσις ἱματίων.

ΝΕ γένεση (με τη σημ. 1).

Συγκριτικός	γενναιότερος
Υπερθετικός	γενναιότατος

1. αυτός που έχει υψηλή, αριστοκρατική, καταγωγή.

2. για πράγματα καλός στο είδος του: γενναῖα σῦκα.

ΝΕ γενναίος (που αντιστοιχεί σημασιολογικά όχι στο αρχαίο γενναῖος αλλά στο ἀνδρεῖος).

1. συγγένεια εξ αίματος: γένει υἱός = γιος εξ αίματος (και όχι από υιοθεσία).

2. απόγονος ή απόγονοι: ἐκεῖνοι καὶ τὸ γένος τὸ ἀπ' ἐκείνων = εκείνοι και οι απόγονοί τους.

3. φυλή, φύλο: τὸ δωρικὸν γένος.

4. σύνολο ανθρώπων με την ίδια περίπου ηλικία, γενιά: τὸ χρυσοῦν γένος = η (μυθική) γενιά των εκλεκτών ανθρώπων.

ΝΕ γένος (με τις σημ. 2, 3).

Συγκριτικός	γεραίτερος
Υπερθετικός	γεραίτατος

1. μόνο στην ποίηση χρησιμοποιείται με τη σημ. γέρος, σεβάσμιος.

2. στον πεζό λόγο χρησιμοποιείται στον πληθ. με πολιτική σημασία οἱ γεραιοί η γερουσία, οι προύχοντες.

Μέλλ.

γεραρῶ

τιμώ κάποιον με δώρα και γενικότερα τιμώ: γεραίρω δώροις καὶ πάσαις τιμαῖς = τιμώ με δώρα και με όλες τις τιμές.

προνόμιο, τιμητικό δικαίωμα.

η βουλή των γερόντων.

ΝΕ γερουσία.

1. γέροντας: οὕτως ἀνόητος ἐγεγενήμην καὶ γέρων; = τόσο ανόητος έγινα και τόσο γέρασα; ≠ νέος, ἔφηβος.

2. οἱ γέροντες οι προύχοντες.

ΝΕ γέρος (με τη σημ. 1).

Παρατ.	ἔγευον
Μέλλ.	γεύσω
Αόρ.	ἔγευσα
Μέσ. μέλλ.	γεύσομαι
Μέσ. αόρ.	ἐγευσάμην
Παθ. παρακ. με μέση σημ.	γέγευσμαι

1. κάνω κάποιον να γευτεί κάτι.

2. μέση φωνή γεύομαι δοκιμάζω κάποια τροφή, γεύομαι: γεύομαι μέλιτος.

• γενικότερα δοκιμάζω: γεύομαι πόνων = αποκτώ την εμπειρία του μόχθου.

ΝΕ γεύομαι (με τη σημ. 2).

1. ασχολούμαι με τη γεωργία, είμαι γεωργός: ἐγεώργουν ἐν τῇ Νάξῳ.

2. καλλιεργώ: γεωργῶ γῆν/ἀγρόν.

αττικός τύπος του γαῖα

1. η γη, σε αντιδιαστολή προς τον ουρανό ή τη θάλασσα, η στεριά: κατὰ γῆν = από την ξηρά. κατὰ γῆς = κάτω από τη γη. ποῦ γῆς; = σε ποιο μέρος της γης; τῆς γῆς ἐκράτουν οἱ Μυτιληναῖοι = τη στεριά είχαν υπό την κατοχή τους οι Μυτιληναίοι (σε αντίθεση με τη χρήση της θάλασσας).

2. χώρα: ἐκ τῆς ἐμαυτοῦ γῆς = από τη χώρα μου.

3. χώμα.

• έκφραση γῆν καὶ ὕδωρ δίδωμι = δίνω χώμα και νερό ως σημείο πλήρους υποταγής.

ΝΕ γη (με τις σημ. 1, 2).

γέρος.

η γεροντική ηλικία, τα γεράματα: γῆρας πολιόν = τα λευκά γεράματα. ≠ νεότης.

ΝΕ γηρατιά.

Παρατ.	ἐγήρασκον
Μέλλ.	γηράσομαι & γηράσω
Αόρ.	ἐγήρασα
Παρακ.	γεγήρακα

γερνώ, αρχίζω να γίνομαι γέρος. ≠ νεάζω, ἡβάσκω.

• γνωμικό γηράσκω ἀεὶ πολλὰ διδασκόμενος = γερνώ μαθαίνοντας ασταμάτητα πολλά πράγματα.

ΝΕ γερνώ.

Παρατ.	ἐγιγνόμην
Μέλλ.	γενήσομαι
Αόρ. β΄	ἐγενόμην
Παρακ.	γέγονα & γεγένημαι
Υπερσ.	ἐγεγόνειν & ἐγεγενήμην

αποθετικό ρήμα

1. για πρόσωπα γεννιέμαι: Δαρείου καὶ Παρυσάτιδος γίγνονται παῖδες δύο = από το Δαρείο και την Παρυσάτιδα γεννιούνται δύο παιδιά.

• κατάγομαι: οὕτως καλῶς καὶ γνησίως γεγόναμεν = από τόσο καλή και ευγενή γενιά καταγόμαστε.

2. φτάνω: ἐγένετο εἰς Ἀθήνας.

3. γίνομαι, αποδεικνύομαι: ἀνὴρ ἀγαθὸς γενοῦ = να φανείς ενάρετος άνθρωπος.

4. για πράγματα παράγομαι: ὁ ἐκ τῆς χώρας γιγνόμενος σῖτος = το σιτάρι που παράγεται στη χώρα μας.

5. συμβαίνω: ἐγένετο μάχη = έγινε μάχη. τὸ γενόμενον = το γεγονός.

• στην ευκτική εκφράζει ευχή γένοιτο = μακάρι. εὖ σοι γένοιτο = να είσαι καλά.

6. με γενική της αξίας αξίζω: ὀβολοῦ γίγνεται = έχει την αξία ενός οβολού.

7. το ρήμα γίγνομαι χρησιμοποιείται, όπως και στα νέα ελληνικά, σε πολλές εκφράσεις: γίγνομαι διὰ λόγων = λέγω. δι' ὀργῆς γίγνομαι = οργίζομαι.

ΝΕ γίνομαι (με τις σημ. 4, 5).

Παρατ.	ἐγίγνωσκον
Μέλλ.	γνώσομαι «θα γνωρίσω»
Αόρ. β΄	ἔγνων
Παρακ.	ἔγνωκα
Υπερσ.	ἐγνώκειν
Παθ. μέλλ.	γνωσθήσομαι
Παθ. αόρ.	ἐγνώσθην
Παθ. παρακ.	ἔγνωσμαι
Παθ. υπερσ.	ἐγνώσμην

1. για αισθητηριακή αντίληψη γνωρίζω, αντιλαμβάνομαι: ἐγὼ δὲ οἶδα ὅτι γιγνώσκετε αὐτὸν ἅπαντες = εγώ ξέρω ότι τον γνωρίζετε όλοι. γνῶθι σαυτόν = γνώρισε τον εαυτό σου (επίγραμμα στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς). γνόντες οὐδεμίαν σφίσι τιμωρίαν οὖσαν = όταν αντιλήφθηκαν ότι δεν έχουν καμία βοήθεια.

2. νομίζω, έχω μια γνώμη: τἀναντία τούτοις γιγνώσκω = έχω την αντίθετη προς αυτά άποψη.

3. στο διάλογο κυρίως ἔγνων = κατάλαβα!

η κουκουβάγια (πουλί με σπινθηροβόλα αστραφτερά μάτια, που ήταν και το σύμβολο της Αθηνάς, της θεάς της σοφίας).

• παροιμία ἄγω γλαῦκ' Ἀθήναζε / εἰς Ἀθήνας = λέω πολύ γνωστά και επομένως περιττά πράγματα.

για πρόσωπα ακριβολόγος, λεπτολόγος: γλαφυρὸς νομοθέτης. γλαφυρὰ διάνοια = κριτικό μυαλό.

ΝΕ γλαφυρός «σαφής, ολοκάθαρος».

1. αυτός που κολλάει σε κάτι και μεταφορικά αυτός που επιμένει ενοχλητικά ζητώντας κάτι: γίγνεται γλίσχρος προσαιτῶν λιπαρῶν τε = σου κολλάει ζητώντας και παρακαλώντας.

2. φειδωλός, σφιχτοχέρης. ≠ ἀφειδής.

3. για πράγματα μικρός σε μέγεθος, ποσότητα ή ποιότητα: γλίσχρον οἰκοδόμημα/δεῖπνον. ≠ πλούσιος.

ΝΕ γλίσχρος (με τις σημ. 2, 3).

χρησιμοποιείται στον ενεστώτα, τον παρατατικό και τον αόριστο ἐγλιξάμην επιδιώκω κάτι, επιθυμώ πολύ: γλίχομαι περὶ ἐλευθερίας = προσπαθώ να κερδίσω την ελευθερία. γλίχομαι τοῦ ζῆν = επιθυμώ να ζήσω. = βούλομαι, ἐπιθυμῶ, ἐφίεμαι.

Συγκριτικός	γλυκίων & γλυκύτερος
Υπερθετικός	γλύκιστος & γλυκύτατος

1. γλυκός στη γεύση: γλυκὺ ὕδωρ = το πόσιμο νερό. = ἡδύς. ≠ πικρός.

2. ευχάριστος: γλυκὺς ὕπνος.

3. για πρόσωπα αγαπητός: ὦ γλυκύτατε!

ΝΕ γλυκός και γλυκύς (με όλες τις σημ.).

Παρατ.	ἔγλυφον
Μέλλ.	γλύψω
Αόρ.	ἔγλυψα
Μέσ. αόρ.	ἐγλυψάμην
Παθ. παρακ.	γέγλυμμαι & (σε σύνθ.) ἐξέγλυμμαι

σκαλίζω με ειδικό όργανο ξύλο, μάρμαρο ή μέταλλο: παιδάριον ὂν ναῦς ἔγλυφεν = όταν ήταν παιδάκι σκάλιζε (στο ξύλο) πλοία.

ΝΕ γλύφω.

ο κοινός τύπος είναι γλῶσσα

1. η γλώσσα ως ανατομικό όργανο ανθρώπου ή ζώου.

2. η γλώσσα που μιλιέται σε έναν τόπο: βάρβαρον γλῶτταν ἱᾶσιν = μιλούν βαρβαρική γλώσσα. δωρίδα γλῶτταν ἱᾶσιν = μιλούν δωρική διάλεκτο.

ΝΕ γλώσσα (και με τις δύο σημ.).

1. σκέψη, κρίση: γνώμην ἱκανός = δυνατός στη σκέψη, μυαλωμένος.

2. θέληση, διάθεση, ζήλος: τῇ ἀφ' ἑαυτοῦ γνώμῃ = με τη θέλησή του. παρεσκευάζοντο πάσῃ τῇ γνώμῃ = προετοιμάζονταν με πολύ ζήλο.

3. γνώμη, άποψη: Περικλῆς τὴν αὐτὴν γνώμην εἶχεν ὥσπερ καὶ πρότερον = ο Περικλής είχε την ίδια γνώμη όπως και πριν.

4. γνῶμαι γνωμικά, αποφθέγματα.

5. σκοπός: ἀπὸ τοιᾶσδε γνώμης = με τέτοιο σκοπό.

ΝΕ γνώμη (με τη σημ. 3).

Παρατ.	ἐγνώριζον
Μέλλ.	γνωριῶ
Παρακ.	ἐγνώρικα

1. κάνω κάτι γνωστό, το γνωστοποιώ: γνώρισόν μοι, Κύριε, ὁδὸν ἐν ᾗ πορεύσομαι = δείξε μου, Κύριε, το δρόμο που πρέπει να βαδίσω.

• παθ. φωνή γνωρίζομαι γίνομαι γνωστός.

2. ανακαλύπτω κάτι, το γνωρίζω.

3. γίνομαι γνώριμος με κάποιον, τον γνωρίζω: οὐκ ἐγνώριζον τοὺς ἀνθρώπους τούτους.

ΝΕ γνωρίζω (με τη σημ. 2).

1. διερεύνηση, ιδιαίτερα η δικαστική: αἱ τῶν δικαστηρίων γνώσεις = οι έρευνες των δικαστηρίων.

2. γνώση. ≠ ἄγνοια.

ΝΕ γνώση (με τη σημ. 2).

1. μάγος (που έψαλλε τις μαγικές επωδές με γοερές φωνές).

2. απατεώνας: πονηρὸς γόης.

ΝΕ γόης (με επέκτ. της σημ. 1 «αυτός που μαγεύει με την ομορφιά του»).

μαγεία και με επέκταση απάτη.

ΝΕ γοητεία (πβ. το ΝΕ γόης στο προηγούμενο λήμμα).

γόνατο: πρὸς τὰ γόνατά τινος πίπτω = πέφτω στα γόνατα κάποιου. γόνυ κάμπτω = κλίνω τα γόνατα, γονατίζω.

ΝΕ γόνατο.

1. με περιοριστική και συμπερασματική χροιά τουλάχιστον λοιπόν: ἔοικα γοῦν τούτου γε σοφώτερος εἶναι = τουλάχιστον λοιπόν φαίνεται ότι είμαι πιο σοφός από αυτόν.

2. εισάγει παράδειγμα με το οποίο τεκμηριώνεται μια θέση που εκφράστηκε στα αμέσως προηγούμενα. τὸν γοῦν ἄλλον χρόνον... = κατά το παρελθόν πράγματι...

1. ζωγραφιά.

2. στοιχείο του αλφαβήτου, γράμμα: γράμματα μανθάνω = μαθαίνω να διαβάζω.

3. στον πληθυντικό γράμματα α. τα έγγραφα: τὰ γράμματα τῆς δίκης. β. το σύγγραμμα, το βιβλίο: τὰ τοῦ Ζήνωνος γράμματα. γ. νόμοι, κανονισμοί: ἡ κατὰ γράμματα πολιτεία = το πολίτευμα που στηρίζεται σε νόμους. δ. μόρφωση: ἄπειρος γραμμάτων = αμόρφωτος.

ΝΕ γράμμα (με τη σημ. 2, και γράμματα με τη σημ. 3δ).

1. αυτός που ξέρει πολλά γράμματα, λόγιος, μελετημένος. ≠ ἀγράμματος.

2. ως ουσιαστικό, από την ελληνιστική περίοδο και μετά γραμματικός φιλόλογος, μελετητής της γλώσσας και της γραμματείας.

3. ως ουσιαστικό γραμματική (ενν. τέχνη) ο επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με τη μελέτη μιας γλώσσας και ειδικά με τη γραμματική της.

ΝΕ γραμματική (με τη σημ. 3).

δάσκαλος που μαθαίνει στο παιδί τα πρώτα γράμματα.

γριά γυναίκα.

ΝΕ γραία, γριά.

1. ζωγραφική.

2. ζωγραφιά.

3. η χρήση γραμμάτων, και κατ' επέκταση η συγγραφή.

4. ως δικανικός όρος καταγγελία, δίωξη ή δίκη που αφορά αδίκημα που στρέφεται κατά της πόλεως: ἀστρατείας γραφή = δίωξη για ανυποταξία. Κηφισοφῶντα γραφὴν ἱερῶν χρημάτων ἐδίωκες = δίωκες τον Κηφισοφώντα για ιεροσυλία. ≠ δίκη «καταγγελία ή δίκη για αδίκημα στρεφόμενο ενάντια σε ιδιώτη».

ΝΕ γραφή (με τη σημ.3).

Παρατ.	ἔγραφον
Μέλλ.	γράψω
Αόρ.	ἔγραψα
Παρακ.	γέγραφα
Μέσ. μέλλ.	γράψομαι
Παθ. μέλλ.	γραφήσομαι
Μέσ. αόρ.	ἐγραψάμην
Παθ. αόρ.	ἐγράφην
Παθ. παρακ.	γέγραμμαι
Παθ. υπερσ.	ἐγεγράμμην

1. χαράζω γράμματα, και κατ' επέκταση διατυπώνω γραπτώς, γράφω: γράφω ἐπιστολήν.

• γράφω νόμον / ψήφισμα = προτείνω νόμο / ψήφισμα.

2. ζωγραφίζω: ἀνδριάντα γράφω = ζωγραφίζω ένα άγαλμα. εἰκὼν γεγραμμένη. = ζωγραφέω -ῶ.

3. μέση φωνή γράφομαι καταγγέλλω: οἱ γραψάμενοι = αυτοί που έχουν καταγγείλει, οι μηνυτές. τοὺς ἀρχαίους θεοὺς οὐ νομίζοντα ἐγράψατό με = με κατάγγειλε, επειδή δήθεν δεν πιστεύω στους παλιούς θεούς.

ΝΕ γράφω (με τη σημ. 1).

Αθηναίος πολίτης που ήταν υπεύθυνος για τη γυμναστική εκπαίδευση ή διηύθυνε ένα γυμνάσιον, δηλαδή γυμναστήριο.

ΝΕ γυμνασιάρχης «διευθυντής σχολικής μονάδας».

1. στον πληθυντικό τὰ γυμνάσια οι γυμναστικές ασκήσεις.

2. γυμναστήριο, χώρος αθλητικής εκπαίδευσης.

ΝΕ γυμνάσια «ασκήσεις», γυμνάσιο (με επέκτ. της σημ. 2 «χώρος για κάθε είδος εκπαίδευσης, όχι μόνο αθλητικής»).

αυτός που έχει σχέση με τη γυμναστική, αθλητικός: γυμνικὸς ἀγών = διαγωνισμός στη γυμναστική, αθλητικός διαγωνισμός.

γυμνώνω, αφαιρώ τα ρούχα ή το κάλυμμα. ≠ ἐνδύω.

ΝΕ γυμνώνω.

1. γυναίκα. ≠ ἀνήρ.

• γνωμικό γυνὴ δὲ χρηστὴ πηδάλιόν ἐστ' οἰκίας η καλή σύζυγος είναι το τιμόνι του σπιτιού.

2. γυναίκα παντρεμένη, σύζυγος. ≠ παρθένος.

3. θνητή γυναίκα. ≠ θεά.

ΝΕ γυναίκα (με τις σημ. 1, 2).

το αρπακτικό πουλί γύπας.

ΝΕ γύπας.