Αρχαία Ελληνικά Κείμενα από Μετάφραση - Αρχαία Ελλάδα, ο τόπος και οι άνθρωποι - Ανθολόγιο (Β Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

2. – Τὰ ἐξ ἑκάστης πόλεως ἰδιώματα

ΕΡΜΙΠΠΟΣ, Φορμοφόροι (απόσπ. 63)

Ο ΒΙΟΣ - ΤΟ ΕΡΓΟ

Ο κωμικός ποιητής Έρμιππος πρωτοεμφανίστηκε γύρω στο 440 π.Χ. ή λίγο αργότερα και συνέχισε να γράφει έως περίπου το 410 π.Χ. Έγραψε 40 κωμωδίες (όσες και ο Αριστοφάνης). Γνωρίζουμε 10 τίτλους. Κέρδισε τουλάχιστον μία νίκη στα Μεγάλα Διονύσια και τέσσερις στα Λήναια. Σώζονται 94 αποσπάσματα, από τα οποία το εκτενέστερο είναι αυτό εδώ. Αρκετά έργα του ήταν παρωδίες μύθων. Η εικόνα που προκύπτει από τα σωζόμενα αποσπάσματα είναι η εικόνα ενός τυπικού εκπροσώπου της Αρχαίας Κωμωδίας, δηλαδή της κωμωδίας του 5ου αιώνα: Σημαντική θέση στο έργο του κατέχει η πολιτική επικαιρότητα, ενώ είναι συχνές οι προσωπικές επιθέσεις εναντίον κορυφαίων πολιτικών. Υπήρξε σφοδρός πολέμιος του Περικλή.

«ΦΟΡΜΟΦΟΡΟΙ»

Η κωμωδία Φορμοφόροι παίχτηκε πιθανότατα το 425 (ή το 426) π.Χ. Φορμοφόροι είναι «αυτοί που κουβαλούν φορμούς (καλάθια)», κάτι δηλ. σαν αχθοφόροι, ωστόσο από τον τίτλο και τους σωζόμενους στίχους δεν είναι δυνατό να πούμε τίποτα περισσότερο για την πλοκή του έργου.

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Σ’ αυτόν τον επικού τύπου κατάλογο, που διανθίζεται με επίκαιρες κωμικές αιχμές για εχθρούς των Αθηναίων, αναφέρονται τα χαρακτηριστικά προϊόντα κάθε πόλης ή περιοχής (τά ἐξ ἑκάστης πόλεως ἰδιώματα), που εισάγονται διά θαλάσσης στην Αθήνα. Ένα χωρίο από την Αθηναίων πολιτεία του Ψευδο-Ξενοφώντα, που γράφει περίπου την ίδια εποχή, και ένα άλλο από τον θουκυδίδειο επιτάφιο του Περικλή, που εκφωνήθηκε το 430 π.Χ., δείχνουν ότι η εικόνα που δίνει ο κωμικός

δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα. (Ψευδο-Ξενοφών, Αθηναίων πολιτεία 2,7 χάρη στην κυριαρχία στη θάλασσα… καθώς έρχονταν σε επαφή με άλλους στο ένα μέρος με άλλους στο άλλο, διδάχθηκαν τρόπους γαστρονομικών απολαύσεων. Ό,τι καλό υπάρχει στη Σικελία ή στην Ιταλία ή στην Κύπρο ή στην Αίγυπτο ή στη Λυδία ή στον Πόντο ή στην Πελοπόννησο ή κάπου αλλού, όλα αυτά τα βρίσκεις συγκεντρωμένα στο ίδιο σημείο χάρη στην κυριαρχία στη θάλασσα. – Θουκυδίδης 2, 38, 2 επιπλέον, χάρη στη δύναμη της πόλης, φτάνουν εδώ από παντού τα πάντα. Έτσι συμβαίνει να απολαμβάνουμε τα αγαθά των άλλων με τον ίδιο τρόπο που απολαμβάνουμε και τα δικά μας.)

Γύψινο κωμικό προσωπείο των ελληνιστικών χρόνων από την Αίγυπτο. (Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη.)

ΚΕΙΜΕΝΟ

Ιστορήστε μου τώρα, ω , σεις που ζείτε στα Ολύμπια δώματα,
ποια αγαθά εδώ έφερε ο με το μαύρο καράβι,
από τότε που πλέει ως έμπορος στο οινοπόρφυρο απάνω το πέλαγος.
και ,

από τον Ελλήσποντο και τα παστά απαξάπαντα,
απ’ τη Θεσσαλία και τα παΐδια τα βόεια·
κι απ’ τον ψώρα ειδικά για τους Λακεδαιμόνιους,
κι πάνω σε πάμπολλα πλοία.

* * *

να ξέκανε
, επειδή έχουν σκέψη διχόγνωμη.
Αυτά από τούτα τα μέρη· απ’ την Αίγυπτο πάλι τα ιστία
τα κρεμαστά και , .
Στέλνει και ,

,
.
Απ’ την Εύβοια έρχονται αχλάδια και ,
, .
, σκέτους ή και .

Τα γλυκοκάστανα πάλι και
τα παρέχουνε · .
στέλνει χουρμάδες και μαζί τους το σιμιγδάλι,
τάπητες η Καρχηδόνα και προσκέφαλα με χίλια χρώματα.

(μετάφραση Θ. Κ. Στεφανόπουλος)

Ο Διόνυσος ταξιδεύει
πάνω σε πλοίο που
το κατάρτι του έχει γίνει
κλήμα πολυστάφυλο.
Αττική μελανόμορφη κύλικα,
540-535 π.Χ. (Μόναχο,
Staatliche Antikensammlungen)
[Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]

ΣΧΟΛΙΑ

1	Μούσες: Ο κωμικός, στην αρχή αυτού του δύσκολου καταλόγου πόλεων ή περιοχών και προϊόντων, ζητάει τη συνδρομή των Μουσών, όπως κάνει ο Όμηρος, όταν αρχίζει τον ασυγκρίτως πιο δύσκολο δικό του «κατάλογο των πλοίων» στη δεύτερη ραψωδία της Ιλιάδας (στ. 484).
2	ο Διόνυσος: Δεν μας εκπλήσσει ο Διόνυσος που ταξιδεύει στο πέλαγος (βλ. εικ.), αλλά δεν γνωρίζουμε τίποτα για τον ρόλο που έπαιζε στη συγκεκριμένη κωμωδία. Η μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου ευνοεί την αλληλεπίδραση ανάμεσα στους Αθηναίους και τους άλλους και σε πολλούς άλλους τομείς.
4	σίλφιο απ’ την Κυρήνη: Το φυτό σίλφιο, που ευδοκιμούσε μόνο σ’ αυτή την περιοχή, είναι το βασικό εξαγώγιμο προϊόν της Κυρήνης, κάτι σαν έμβλημά της. Τα βλαστάρια του τα έτρωγαν, ενώ ο χυμός του αποτελούσε σπουδαίο γιατρικό.
	Κυρήνη: Ελληνική αποικία στη βόρεια ακτή της Αφρικής (απέναντι από τη νοτιοδυτική Πελοπόννησο, στην περιοχή της Λιβύης). Την ίδρυσαν άποικοι από την Θήρα, το 631 π.Χ. Κυρήνη ονομαζόταν και η ευρύτερη περιοχή.
	δέρματα βόεια: Τα δέρματα από την περιοχή της Κυρήνης θεωρούνταν άριστης ποιότητας.
5	Το (παστό ή καπνιστό) σκουμπρί ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές και φτηνό φαγητό. Τα παστά ψάρια που έφταναν στην Αθήνα προέρχονταν κυρίως από τον Πόντο.
6	πλιγούρι (αρχ. χόνδρος): Χοντροαλεσμένο σιτάρι ή άλλο δημητριακό προϊόν. Το έριχναν μέσα σε νερό (ή σε γάλα) και το πρόσφεραν μετά το δείπνο. Το καλύτερο ήταν το θεσσαλικό πλιγούρι, με δεύτερο το μεγαρικό.
7	απ’ τον Σιτάλκη: Ο Σιτάλκης ήταν βασιλιάς των Οδρυσσών, ενός θρακικού φύλου, από τα χρόνια λίγο μετά το 440 π.Χ. έως το θάνατό του (424 π.Χ.). Το βασίλειό του συνέπιπτε περίπου με τη σημερινή Βουλγαρία. Το 431 π.Χ. είχε συνάψει συμμαχία με τους Αθηναίους εναντίον του βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα Β΄ (βλ. στ. 8 σχόλ.). Οι Σπαρτιάτες, στα επόμενα χρόνια, προσπάθησαν ανεπιτυχώς να τον πείσουν να εγκαταλείψει τη συμμαχία. Οι κωμικές αιχμές, με τις οποίες διανθίζεται αυτός ο κατάλογος πραγματικών προϊόντων (βλ. στ. 8 και 10), σχετίζονται με την εξωτερική πολιτική της Αθήνας και παραπέμπουν στις κατά καιρούς συγκρούσεις με άλλες δυνάμεις.
8	απ’ τον Περδίκκα ψεύδη: Ο Περδίκκας Β΄ υπήρξε κάπου τριάντα χρόνια βασιλιάς της Μακεδονίας (περ. 450-414 π.Χ.). Στις μέρες του η Μακεδονία έγινε ισχυρή δύναμη και παράγοντας της ελληνικής πολιτικής. Στα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου συμμαχούσε άλλοτε με τους Αθηναίους και άλλοτε με τους Σπαρτιάτες, ενώ εθεωρείτο γενικά αναξιόπιστος ως σύμμαχος. Στη συγκεκριμένη περίπτωση έφταναν στην Αθήνα «ψεύδη» αντί για τα ξύλα που φαίνεται ότι είχε υποσχεθεί και που ήταν ζωτικής σημασίας για τη ναυπήγηση ή την επισκευή πλοίων.
9	Και τα χοιρινά και το τυρί της Σικελίας ήταν φημισμένα. (Μετά τον στίχο αυτό υπάρχει χάσμα.)
10-1	Από το 427 έως το θέρος του 425 π.Χ. η Κέρκυρα σπαρασσόταν από εμφύλιο πόλεμο, οι ωμότητες του οποίου δεν είχαν προηγούμενο.
11	πάνω στα κοίλα καράβια: Η Αθήνα, η Κόρινθος και η αποικία της Κορίνθου, η Κέρκυρα, ήταν οι τρεις μεγάλες ναυτικές δυνάμεις της εποχής.
13	τον πάπυρο: Εννοεί προφανώς τον πάπυρο ως γραφική ύλη. Οι Αιγύπτιοι έφτιαχναν και πανιά από πάπυρο.
	από δε τη Συρία λιβάνι: Το λιβάνι προερχόταν από την Αραβία. Η σύνδεσή του με τη Συρία οφείλεται πιθανώς στο γεγονός ότι στους Έλληνες το προμήθευαν Φοίνικες έμποροι, που κατοικούσαν στη Συρία.
14	η … Κρήτη για τους θεούς κυπαρίσσι: Η Κρήτη αναφέρεται και ως η πατρίδα του κυπαρισσιού. Από το ιδιαίτερα ανθεκτικό ξύλο του κυπαρισσιού έφτιαχναν, μεταξύ άλλων, ξόανα (ξύλινα ομοιώματα θεών) και πόρτες για ναούς.
15	η Λιβύη ... ελεφαντόδοντο: Λιβύη ονομαζόταν η βόρεια ή βορειοδυτική Αφρική, κάποτε ολόκληρη η Αφρική. Το ελεφαντόδοντο εισαγόταν από την Αφρική και την Ινδία. Λόγω του υψηλού κόστους, το χρησιμοποιούσαν κυρίως σε μικροτεχνήματα στο πλαίσιο της λατρείας.
16	η Ρόδος ... σταφίδες και σύκα ξερά ηδυόνειρα: Η Αττική έβγαζε εξαιρετικής ποιότητας ξερά σύκα, φαίνεται όμως ότι η παραγωγή δεν επαρκούσε και έκαναν εισαγωγές από τη Ρόδο, της οποίας τα ξερά σύκα ήταν επίσης φημισμένα.
	ηδυόνειρα: αυτά που φέρνουν γλυκά όνειρα.
17	τα σκληρόσαρκα μήλα: Ο Έρμιππος ενσωματώνει αυτούσια την ομηρική κατακλείδα του στίχου ἴφια μῆλα (γερά πρόβατα), της δίνει όμως διαφορετικό περιεχόμενο (κατά γράμμα: γερά μήλα).
18	σκλάβοι από τη Φρυγία: Ήταν τόσο συχνό το φαινόμενο οι δούλοι να προέρχονται από τη Φρυγία, ώστε το ίδιο το εθνικό Φρύγας έφτασε να σημαίνει δούλος.
	μισθοφόροι απ’ την Αρκαδία: Οι Αρκάδες ήταν οι μισθοφόροι της αρχαιότητας. Αποκαλυπτικό είναι ένα χωρίο από τα Ελληνικά του Ξενοφώντα: Ένας Αρκάδας που απευθύνεται σε Αρκάδες, για να αποδείξει πόσο γενναίους τους θεωρούν οι άλλοι, επικαλείται το γεγονός ότι, όποτε χρειάζονται μισθοφόρους, επιλέγουν Αρκάδες.
19	οι Παγασές πέμπουν δούλους: Το λιμάνι των Παγασών στον ομώνυμο κόλπο φαίνεται ότι αποτελούσε σημαντικό σταθμό για το δουλεμπόριο. Την «επίδοση» της Θεσσαλίας στο δουλεμπόριο τη μαρτυρεί και ο Αριστοφάνης, όταν γράφει κάπου ότι εκεί υπάρχουν πλεῖστοι ἀνδραποδισταί (δουλέμποροι).
	με το στίγμα (αρχ. στιγματίας): Δούλοι, συνήθως δραπέτες, με ένα ανεξίτηλο σημάδι στο μέτωπο (στίγμα). Το στίγμα αποδείκνυε ότι κάποιος είναι δούλος και λειτουργούσε αποτρεπτικά για νέα απόδραση.
20	τα αμύγδαλα τα σιγαλόηχα (αρχ. ἀμύγδαλα σιγαλόεντα): Ομηρίζουσα έκφραση. Όπως και στον στ. 17, ο ποιητής χρησιμοποιεί το ομηρικό επίθετο σιγαλόεντα (στίλβοντα), του δίνει όμως διαφορετικό νόημα («αυτά που σπάζουν εύκολα, που δεν κάνουν θόρυβο»).
21	οι Παφλαγόνες: Η Παφλαγονία βρισκόταν στη βόρεια Μικρά Ασία και ήταν γνωστή κυρίως για την παραγωγή ξύλου.
	γιατί … επιστέγασμα: Στο πρωτότυπο το ημιστίχιο προέρχεται αυτούσιο από τον Όμηρο.
22	η Φοινίκη: (το αρχαίο κείμενο είναι φθαρμένο και δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για την απόδοση.) Η Φοινίκη εκτεινόταν από τη Συρία έως τον νότιο Λίβανο.

Το ζύγισμα του σίλφιου
μπροστά στον βασιλιά
της Κυρήνης Αρκεσίλαο Α΄.
Λακωνική μελανόμορφη
κύλικα, 565-560 π.Χ.
(Παρίσι, Bibliothèque Nationale,
Cabinet des Médailles et d’ Antiques.)
[Αντιγραφή: Στ. Μπονάτσος]

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΣΚΗΣΕΙΣ – ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Πάνω σε ένα χάρτη να σημειώσετε τους 17 αναφερόμενους τόπους προελεύσεως των προϊόντων που εισάγονται διά θαλάσσης στην Αθήνα και να υποδείξετε την πιθανή πορεία των εμπορικών πλοίων προς το λιμάνι του Πειραιά. (Αν το κρίνετε απαραίτητο, ανατρέξτε στο βιβλίο σας της Γεωγραφίας και στο βιβλίο σας της Ιστορίας της Α΄ Γυμνασίου).
Να κατατάξετε σε κατηγορίες τα εισαγόμενα προϊόντα. Ποιες κυρίως ανάγκες εξυπηρετούσαν;
α) Για ποιο λόγο νομίζετε ότι δεν περιλαμβάνεται το σιτάρι σ’ αυτόν τον κατάλογο, ενώ είναι γνωστό ότι οι Αθηναίοι έκαναν σχετικές εισαγωγές;
β) Ποιο συμπέρασμα θα μπορούσαμε να βγάλουμε σχετικά με τη διατροφή των Αθηναίων (ή κάποιων Αθηναίων), με βάση τα εισαγόμενα είδη διατροφής;