Αρχαία Ελληνικά Κείμενα από Μετάφραση - Αρχαία Ελλάδα, ο τόπος και οι άνθρωποι - Ανθολόγιο (Β Γυμνασίου): Ηλεκτρονικό Βιβλίο

Ι. – Η ΑΘΗΝΑ graph

δαιμόνιον πτολίεθρον.
Πίνδαρος

H Αθήνα των αρχαϊκών χρόνων (8ος-6ος αι. π.Χ.) δεν ήταν ασήμαντη ως πόλη, ωστόσο δεν ξεχώριζε από άλλες πόλεις όπως η Αθήνα της κλασικής εποχής. Στο β΄μισό του 7ου αιώνα αναδείχθηκε σε ισχυρή εμπορική δύναμη (κοπή νομίσματος, εξαγωγές), στο εσωτερικό της όμως πρέπει, την ίδια περίοδο, να αντιμετώπιζε μεγάλα προβλήματα. Αυτό προκύπτει, για παράδειγμα, από επεισόδια όπως η απόπειρα του ολυμπιονίκη Κύλωνα να εγκαθιδρύσει τυραννίδα (περ. 630 π.Χ.) ή από το γεγονός ότι σε διάστημα μικρότερο από μια τριακονταετία χρειάστηκαν δύο μείζονες νομοθετικές παρεμβάσεις (περ. 624 π.Χ. νομοθεσία του Δράκοντα, 594 π.Χ. νομοθεσία του Σόλωνα), οι οποίες δεν απέτρεψαν τελικά την εγκαθίδρυση, λίγο αργότερα, τυραννίδας από τον Πεισίστρατο (561 π.Χ.). Η ανατροπή των Πεισιστρατιδών (511 π.Χ.) άνοιξε τον δρόμο για τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη και τη θεμελίωση της αθηναϊκής δημοκρατίας (508 π.Χ.), η οποία, αφού γύρω στο 460 π.Χ. ενισχύθηκε, έπειτα από τους αγώνες του Εφιάλτη και του Περικλή, άντεξε, με σύντομες εκτροπές (πραξικόπημα των Τετρακοσίων, Τριάκοντα Τύραννοι), σχεδόν δύο αιώνες, ως την υποταγή της πόλης στους Μακεδόνες.
Στις αρχές του 5ου αιώνα οι Αθηναίοι υποστήριξαν ενεργά την εξέγερση των ιωνικών πόλεων της Μικράς Ασίας κατά των Περσών (500-493 π.Χ.) και πρωτοστάτησαν στην απόκρουση των Περσών στον Μαραθώνα (490 π.Χ.), στη Σαλαμίνα (480 π.Χ.) και στις Πλαταιές (479 π.Χ.). Αμέσως μετά, εκμεταλλευόμενοι τη διστακτικότητα των Σπαρτιατών, τάχθηκαν επικεφαλής της Α΄ Αθηναϊκής Ναυτικής Συμμαχίας, που συγκρότησαν, με έδρα τη Δήλο, μαζί με πολλές μικρασιατικές και νησιωτικές πόλεις για τη συνέχιση του αγώνα κατά των Περσών (478 π.Χ.). Σταδιακά, στο πλαίσιο της Συμμαχίας, η Αθήνα εξελίχθηκε σε ηγεμονική δύναμη, ενώ οι άλλες συμμαχικές πόλεις, που μετείχαν, υποτίθεται, ισότιμα, έγιναν υποτελείς των Αθηναίων. Αυτό επισημοποιήθηκε κατά κάποιον τρόπο με τη μεταφορά της έδρας της Συμμαχίας από τη Δήλο στην Αθήνα (454 π.Χ.) και την υποχρέωση των συμμάχων να μεταβαίνουν στην Αθήνα για εκδίκαση υποθέσεων στις οποίες εμπλέκονταν. Οι εξελίξεις αυτές ενίσχυσαν την Αθήνα οικονομικά, στρατιωτικά και πολιτικά.

Νεαρή γυναίκα με προσφορές για το νεκρό άντρα της (βλ. σελ. 11). Λευκή λήκυθος, περ. 445-440 π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.)

    Το διάστημα από το τέλος των Περσικών Πολέμων ως το τέλος του αιώνα σφραγίστηκε από την αντιπαράθεση της Αθήνας με τη Σπάρτη. Δύο φορές η αντιπαράθεση αυτή οδήγησε σε πολεμική ρήξη (461-446 και 431-404 π.Χ.), που τερματίστηκε –προσωρινά– με την ήττα της Αθήνας (404 π.Χ.). Παρά την ήττα, η Αθήνα κατόρθωσε να ξανακερδίσει μεγάλο μέρος από το χαμένο έδαφος και να διαδραματίσει και πάλι αξιόλογο ρόλο (Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία, 378 π.Χ.). Λίγο αργότερα βρέθηκε αντιμέτωπη με τον Φίλιππο και τους Μακεδόνες, έχασε το ένα μετά το άλλο τα ερείσματά της στη Μακεδονία και, μετά τη μάχη στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.), ακολούθησε τη μοίρα των άλλων πόλεων της νότιας Ελλάδας και υποτάχθηκε στους Μακεδόνες. Τον 3ο αιώνα η πόλη είναι πρωτίστως σπουδαίο πνευματικό κέντρο.
    Μοναδική, από πολλές πλευρές, ήταν η Αθήνα της κλασικής εποχής, και ειδικά του β΄ μισού του 5ου αιώνα, η οποία με αυταρέσκεια και υπερηφάνεια μιλούσε για τη δημοκρατία της. Η πόλη πρέπει να εντυπωσίαζε τους πολίτες και –πολύ περισσότερο– τους πολυάριθμους ξένους που την επισκέπτονταν για να ρυθμίσουν ζητήματα μικρά ή μέγιστα κατ’ αρχάς με την αίσθηση που δημιουργούσε ότι ήταν κάτι σαν το κέντρο του κόσμου ή των εξελίξεων, έπειτα με τα περίλαμπρα δημόσια οικοδομήματα και τα σπουδαία έργα τέχνης, με τις ανεπανάληπτες θεατρικές παραστάσεις, που μόνο στην Αθήνα μπορούσες να δεις, και γενικότερα με τη βεβαιότητα που μετέδιδε ότι, σε πανελλήνιο επίπεδο, ήταν το αδιαφιλονίκητο πνευματικό κέντρο, η Ἑλλάδος παίδευσις και το πρυτανεῖον τῆς σοφίας, όπως την έχουν χαρακτηρίσει. Την εποχή αυτή στην Αθήνα μεσουρανούσε το θέατρο και το δράμα, έκανε το δυναμικό της ξεκίνημα η ρητορεία, εύρισκε άριστους συνεχιστές η λαμπρή ιωνική παράδοση στην ιστοριογραφία και στη φιλοσοφία, δίδασκαν οι επιφανέστεροι σοφιστές που αμφισβητούσαν όλες τις παραδοσιακές αλήθειες, άφηναν τη σφραγίδα τους κορυφαίοι αρχιτέκτονες, γλύπτες και ζωγράφοι και αναζητούσαν νέους δρόμους πρωτοπόροι μουσικοί.
    Το τι σημαίνουν συγκεκριμένα όλα αυτά το αντιλαμβάνεται κανείς ευκολότερα, αν επιχειρήσει να σκεφτεί ποιους θα συναντούσε ένας που θα ζούσε στην Αθήνα, για παράδειγμα, τη δύσκολη πενταετία 430-425 π.Χ. (Πελοποννησιακός Πόλεμος, λοιμός). Θα συναντούσε λοιπόν, μεταξύ άλλων, τον Περικλή, τον Αναξαγόρα, τον Σωκράτη, τους κορυφαίους σοφιστές Πρωταγόρα, Πρόδικο και Γοργία, τον ρήτορα Αντιφώντα, τον παλαίμαχο κωμικό ποιητή Κρατίνο και τους δύο ανερχόμενους αστέρες της κωμικής τέχνης, τον Εύπολη και τον Αριστοφάνη, τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη και αρκετούς άλλους δραματικούς ποιητές, μερικοί από τους οποίους ήταν, χωρίς αμφιβολία, μείζονες.

Βέβαια, η Αθήνα δεν ήταν μόνο η Ἑλλάδος παίδευσις · ήταν συγχρόνως και μια πόλη με πολλές διαχωριστικές γραμμές και διακρίσεις. Εκεί ζούσαν Έλληνες και βάρβαροι, ελεύθεροι και δούλοι, πολίτες και μέτοικοι, γυναίκες και άντρες. Οι λεγόμενοι βάρβαροι ήταν κυρίως δούλοι που εκτελούσαν αστυνομικά καθήκοντα ή εργάζονταν στο σπίτι, στα χτήματα, στην αγορά, στα μεταλλεία ή όπου αλλού μπορεί να φανταστεί κανείς. Οι μέτοικοι ήταν ελεύθεροι πολίτες από άλλες πόλεις που είχαν εγκατασταθεί στην Αθήνα και ασχολούνταν συνήθως με τη βιοτεχνία, το εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα. Οι γυναίκες που συναντούσε κανείς σε δημόσιους χώρους ήταν κατά κανόνα δούλες, γυναίκες ελευθερίων ηθών, εταίρες, ή Αθηναίες από τα κατώτερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα, που αναγκάζονταν να βγαίνουν από το σπίτι για να εργάζονται. Οι γυναίκες της «καλής κοινωνίας» σπάνια εγκατέλειπαν το σπίτι –ούτως ή άλλως ο χώρος των γυναικών ήταν ο οἶκος και ο χώρος των ανδρών η ἀγορά.
Αν ένας Αθηναίος δεν απουσίαζε σε κάποια από τις πολλές πολεμικές επιχειρήσεις, που αποτελούσαν καθημερινή πραγματικότητα, και δεν εργαζόταν, το πιθανότερο είναι να έκανε ένα από τα ακόλουθα: (α) Να έπαιρνε μέρος σε συνεδρίαση της Εκκλησίας του Δήμου, της βουλής ή κάποιου δικαστηρίου –η δικομανία των Αθηναίων δεν είχε προηγούμενο, ενώ οι συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου έφταναν τις 40 τον χρόνο· (β) να συμμετείχε σε συμπόσιο ή σε γιορτή –ένας επικριτής της αθηναϊκής δημοκρατίας ισχυρίζεται ότι οι Αθηναίοι είχαν διπλάσιες γιορτές από ό,τι οι άλλοι Έλληνες· (γ) να συζητούσε στην παλαίστρα, σε κάποια στοά, σε κάποιο κουρείο ή οπουδήποτε αλλού– οι Αθηναίοι είχαν τη φήμη ότι ήταν πιο πολύ άνθρωποι των λόγων παρά των έργων, ήταν, όπως τους λέει ο Κλέων, «θεατές των λόγων και ακροατές των έργων».

Εικόνα

Βλ. τη λεζάντα στη σελ. 10

1. — Η γη της Αττικής

ΞΕΝΟΦΩΝ, Πόροι 1, 2-8

ΤΟ ΕΡΓΟ

Οι Πόροι γράφτηκαν το 355/4 π.Χ. και είναι το τελευταίο έργο του Ξενοφώντα. Στο έργο αυτό ο ιστορικός υποδεικνύει τρόπους με τους οποίους η πόλη της Αθήνας θα μπορούσε να αυξήσει τα έσοδά της και να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για τους πολίτες της, χωρίς να εκμεταλλεύεται τους συμμάχους.

ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

Στο ανθολογούμενο απόσπασμα, που προέρχεται από το εισαγωγικό πρώτο κεφάλαιο, ο Ξενοφών μιλάει για τη φύση της Αττικής, εστιάζοντας κυρίως το ενδιαφέρον του στο ήπιο κλίμα, που ευνοεί την παραγωγή, στον ορυκτό πλούτο και στη γεωγραφική θέση της πόλης.

ΚΕΙΜΕΝΟ

1 2	Όταν άρχισα να εξετάζω αυτά που σκέφτηκα, ένα πράγμα αναδείχθηκε αμέσως, ότι η χώ- ρα είναι από τη φύση τέτοια ώστε να εξασφαλίζει πολλά έσοδα. Για να γίνει αντιληπτό ότι αυτό που λέω ισχύει, θα αναφερθώ πρώτα στη φύση της Αττικής. Κατ’ αρχάς, ότι οι
3	εποχές είναι εδώ πολύ ήπιες, το αποδεικνύουν τα ίδια τα προϊόντα που παράγονται: Είδη που σε πολλά μέρη δεν θα ήταν δυνατό να φυτρώσουν καν, εδώ καρποφορούν. Και όπως ακριβώς είναι εύφορο το έδαφος, έτσι και η γύρω θάλασσα είναι εξαιρετικά πλού- σια σε παντός είδους αλιεύματα. Εκτός αυτού, τα αγαθά που χαρίζουν οι θεοί με τις επο- χές εδώ αρχίζουν όλα πολύ νωρίς και τελειώνουν πολύ αργά.
4	Και η χώρα δεν υπερέχει μόνο σ’ αυτά που ακμάζουν και φθίνουν στον κύκλο ενός χρό- νου, αλλά έχει και παντοτινά αγαθά. Γιατί στο έδαφός της υπάρχει άφθονο μάρμαρο, από το οποίο κατασκευάζονται και ωραιότατοι ναοί και ωραιότατοι βωμοί και έξοχα αγάλμα-
5	τα για τους θεούς· και η ζήτηση, τόσο από Έλληνες όσο και από βαρβάρους, είναι μεγά- λη. Υπάρχουν επίσης εκτάσεις που, όταν σπέρνονται, δεν παράγουν καρπό, όταν όμως ανασκάπτονται, τρέφουν πολλαπλάσιους από όσους θα έτρεφαν, αν παρήγαν σιτάρι. Και δεν χωρεί αμφιβολία ότι με θεία βούληση αυτά τα εδάφη έχουν άργυρο· γεγονός πάντως είναι ότι, ενώ βρίσκονται σε κοντινή απόσταση πολλές πόλεις, και ηπειρωτικές και νησιω- τικές, σε καμία από αυτές δεν φτάνει μικρή έστω φλέβα αργύρου.
6	Εξάλλου, όχι χωρίς λόγο θα θεωρούσε κάποιος ότι η πόλη κατέχει το κέντρο της Ελλά- δας και ολόκληρης, θα έλεγα, της οικουμένης. Γιατί όσο περισσότερο απέχουν κάποιοι από αυτή, τόσο πιο φοβερά είναι τα κρύα ή οι ζέστες που συναντούν. Όσοι πάλι θελή- σουν να φτάσουν από το ένα άκρο της Ελλάδας στο άλλο, όλοι αυτοί περνούν από την Αθήνα όπως από το επίκεντρο ενός κύκλου, είτε ταξιδεύουν διά θαλάσσης είτε οδικώς.
7	Και παρά το γεγονός ότι δεν βρέχεται ολόγυρα από θάλασσα, σαν να ήταν νησί, και ει- σάγει από όλα τα σημεία του ορίζοντα ό,τι χρειάζεται και εξάγει ό,τι επιθυμεί· ο λόγος εί-
8	ναι ότι έχει θάλασσα και από τις δύο πλευρές. Εισάγει επίσης πολλά εμπορεύματα και διά ξηράς· γιατί είναι μέρος της ηπειρωτικής χώρας. Κοντά, τέλος, στις πιο πολλές από τις άλλες πόλεις ζουν βάρβαροι που τους δημιουργούν προβλήματα· αντίθετα, με την Αθήνα γειτονεύουν πόλεις που απέχουν και οι ίδιες πάρα πολύ από τους βαρβάρους.
	(μετάφραση Λένα Αντζουλή)
Ελικοειδές πλυντήριο του 4ου αι. π.Χ. για τον καθαρισμό του μεταλλεύματος (Λαύριο).

ΣΧΟΛΙΑ

2	αυτά που σκέφτηκα: Εννοεί την άποψη που διατύπωσε στην πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου, ότι δηλαδή οι πολίτες της Αθήνας θα μπορούσαν να ζουν από αυτά που παράγει η Αττική, χωρίς να δίνουν λαβές στους Έλληνες να τους κατηγορούν για εκμετάλλευση των συμμάχων.
	στη φύση της Αττικής: Από τη συνέχεια προκύπτει ότι αναφέρεται στο κλίμα και στη γεωλογική σύσταση του εδάφους.
4	μάρμαρο: Περίφημο ήταν το πεντελικό μάρμαρο. Για τον ναό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, για παράδειγμα, που οικοδομήθηκε στα χρόνια του Ξενοφώντα, χρησιμοποιήθηκε πεντελικό μάρμαρο.
5	όταν … ανασκάπτονται: Αναφορά στα μεταλλεία αργύρου στο Λαύριο.
6	το κέντρο … της οικουμένης: Από το γεγονός ότι το κλίμα της Αττικής είναι ήπιο εξάγεται το συμπέρασμα ότι η Αθήνα βρίσκεται στο κέντρο της οικουμένης (του κατοικημένου τμήματος της γης). Η καλή γεωγραφική θέση της Αθήνας ευνοεί την επικοινωνία με τις άλλες πόλεις και τη συνακόλουθη αλληλεπίδραση σε όλα τα επίπεδα.
8	κοντά… στις πιο πολλές από τις άλλες πόλεις … προβλήματα: Δεν εννοεί οι πιο πολλές από όλες τις πόλεις γενικά αλλά από τις πόλεις που ήταν σημαντικοί εμπορικοί σταθμοί, ενδεχομένως ανταγωνιστικοί προς την Αθήνα (π.χ. το Βυζάντιο). Η απουσία αντιθέσεων με τους γείτονες βοηθάει την ανάπτυξη ειρηνικών δραστηριοτήτων, όπως είναι το εμπόριο.

Κάμινος τήξης μεταλλεύματος.
(Αναπαράσταση: Κ. Κονοφάγος.)

Κάμινος τήξης μεταλλεύματος

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ – ΑΣΚΗΣΕΙΣ – ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Σε ποια σημεία εντοπίζει την υπεροχή της Αττικής ο Ξενοφών;
α) Ποια από τα αναφερόμενα πλεονεκτήματα δεν υφίστανται σήμερα και για ποιους λόγους;
β) Με βάση τις γνώσεις που έχουμε σήμερα, ποιες από τις απόψεις που διατυπώνονται στο κείμενο είναι προφανώς εσφαλμένες;
Πώς «αποδεικνύεται» ότι είναι θέλημα των θεών που το έδαφος της Αττικής έχει άργυρο;
Για ποιο λόγο νομίζετε ότι γίνεται η αναφορά στην απουσία των βαρβάρων στην παράγραφο 8;