Αττική ερυθρόμορφη κύλικα με παράσταση οπλίτη στον πυθμένα (505-500 π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας)

Η Αθήνα προπύργιο της Ευρώπης

Α. Κείμενο

Ιερή υποχρέωση και απαράβατος ηθικός νόμος επέβαλλε στους Έλληνες την ταφή των νεκρών από τους πολέμους. Σε περιόδους πολέμου οι Αθηναίοι πραγματοποιούσαν με δημόσια δαπάνη μεγαλοπρεπή τελετή προς τιμήν των νεκρών πολεμιστών. Η τελετή αυτή έκλεινε με την εκφώνηση Ἐπιταφίου λόγου από επιφανή άνδρα που οριζόταν από την πόλη. Το απόσπασμα που ακολουθεί προέρχεται από τον Ἐπιτάφιο λόγο –που, πιθανόν, συντέθηκε από τον Λυσία– προς τιμήν των νεκρών του Κορινθιακού πολέμου (395-387 π.Χ.), που διεξήγαγαν συνασπισμένοι οι Αθηναίοι, οι Θηβαίοι, οι Αργείοι και οι Κορίνθιοι κατά της Σπάρτης, και τονίζει τη συμβολή της Αθήνας στην απόκρουση του περσικού κινδύνου.

Φύντες καλῶς καὶ φρονοῦντες ὅμοια, πολλὰ μὲν καλὰ καὶ θαυμαστὰ οἱ πρόγονοι τῶν ἐνθάδε κειμένων ἠργάσαντο, ἀείμνηστα δὲ καὶ μεγάλα οἱ ἐξ ἐκείνων γεγονότες τρόπαια διὰ τὴν αὑτῶν ἀρετὴν κατέλιπον. Μόνοι γὰρ ὑπὲρ ἁπάσης τῆς Ἑλλάδος πρὸς πολλὰς μυριάδας τῶν βαρβάρων διεκινδύνευσαν. Ὁ γὰρ τῆς Ἀσίας βασιλεὺς ἐλπίζων καὶ τὴν Εὐρώπην δουλώσεσθαι ἔστειλε πεντήκοντα μυριάδας στρατιάν. Ἡγησάμενοι δέ, εἰ τήνδε τὴν πόλιν ἢ ἑκοῦσαν φίλην ποιήσαιντο ἢ ἄκουσαν καταστρέψαιντο, ῥᾳδίως τῶν πολλῶν Ἑλλήνων ἄρξειν, ἀπέβησαν εἰς Μαραθῶνα, νομίσαντες οὕτως ἂν ἐρημοτάτους εἶναι συμμάχων τοὺς Ἕλληνας, εἰ ἔτι στασιαζούσης τῆς Ἑλλάδος τὸν κίνδυνον ποιήσαιντο. Ἔτι δ’ αὐτοῖς ἐκ τῶν προτέρων ἔργων περὶ τῆς πόλεως τοιαύτη δόξα παρειστήκει, ὡς εἰ μὲν πρότερον ἐπ' ἄλλην πόλιν ἴασιν, ἐκείνοις καὶ Ἀθηναίοις πολεμήσουσι· προθύμως γὰρ τοῖς ἀδικουμένοις ἥξουσι βοηθήσοντες.

Λυσίας, Ἐπιτάφιος τοῖς Κορινθίων βοηθοῖς 20-22 (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

Ερωτήσεις

1. Ποιες προϋποθέσεις συντέλεσαν ώστε οι πρόγονοι και οι πατέρες των νεκρών να κληροδοτήσουν στις επόμενες γενιές πράξεις θαυμαστές και αείμνηστες;
2. Με ποιο σχέδιο επιτέθηκαν οι Πέρσες στην Ελλάδα;
3. Γιατί η Αθήνα θεωρήθηκε από τους Πέρσες πόλη-κλειδί για τα σχέδιά τους στην Ευρώπη, σύμφωνα με το κείμενο;
4. Λαμβάνοντας υπόψη όσα εκθέτει ο Πολύβιος στο κείμενο της Ενότητας 3 για το καθήκον του ιστορικού, να εξετάσετε κατά πόσο ο συντάκτης του κειμένου σας υπέπεσε στο σφάλμα που επισημαίνει ο Πολύβιος. Να λάβετε υπόψη στις παρατηρήσεις σας τον σκοπό που υπηρετούσε το κείμενο που μελετήσατε.
5. Να αναζητήσετε ιστορικά γεγονότα από την αρχαία, τη βυζαντινή και τη σύγχρονη ελληνική ιστορία για τα οποία θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι η αντίσταση που πρόβαλαν οι Έλληνες σε εισβολείς λειτούργησε ευεργετικά για την άμυνα της Ευρώπης.

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

φρονέω, φρονῶ [=σκέφτομαι, είμαι συνετός, σκοπεύω να…] < ουσ. φρήν, φρενός [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: φρονοῦντες]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		φρενῶ [= συνετίζω] φρενιτιῶ φρενιτιώδης τὸ φρόντισμα	αἱ φρένες (πληθ.) φρόνιμος ἡ φροντίς (-ίδα) φροντίζω φρονῶ ἡ φρενῖτις (-ιδα) [= η παραφροσύνη] τὸ φροντιστήριον (-ο) ἡ φρόνησις (-η) τὸ φρόνημα φρονηματίζω	φρόνιμα (επίρρ.) φρονιμάδα φρονιμίτης
		ἡ εὐφρόνη [= η νύχτα] τὸ σωφρόνισμα φρενόπληκτος [= παράφρων]	φρενήρης φρενοβλαβής ἀλλόφρων ἄφρων εὐφραίνω ἐχέφρων ὁμόφρων μεγαλόφρων μετριόφρων παράφρων περιφρονῶ ἡ περιφρόνησις (-η) ὁ σώφρων ὁ σωφρονισμός ἡ σωφροσύνη ὑψηλόφρων φιλόφρων ἡ φιλοφρόνησις (-η)	αβροφροσύνη [= ευγενική συμπεριφορά] γενναιοφροσύνη εθνικόφρων νομιμόφρων φρενοκομείο φρενοπαθής

Ασκήσεις

1. Να γράψετε μία πρόταση στη ν.ε. με καθεμιά από τις λέξεις: αβροφροσύνη, γενναιόφρων, φιλοφρόνηση, φρόνηση.
   

2. Να γράψετε νοηματικώς αποδεκτές φράσεις συνδυάζοντας λέξεις από τις δύο στήλες:
   
   

   Α'	Β'
   σωφρονιστικός φρενήρης ανταλλάσσω φρόνημα	φιλοφρονήσεις ίδρυμα υψηλό πορεία

   
   
3. Να βρείτε από τα απλά ομόρριζα του Λεξιλογικού Πίνακα λέξεις της α.ε. συνώνυμες των παρακάτω:
   
   

   συμβουλεύω	_________________________	ηθικό	_________________________
   συνετός, λογικός	_________________________	πιστεύω	_________________________
   μεριμνώ, προσέχω	_________________________	σύνεση	_________________________

Β2. Ετυμολογικά

Επαναληπτικές ασκήσεις

1. Να αναλύσετε τις παρακάτω λέξεις στα συνθετικά τους μέρη και να χαρακτηρίσετε το α΄ συνθετικό τους σύμφωνα με το παράδειγμα:

   σύνθετη λέξη	α' συνθετικό	το α΄συνθετικό είναι
   εὔφρων	εὖ	άκλιτη λέξη, επίρρημα
   ἐχέφρων
   μετριόφρων
   φρενοβλαβής
   φρενόπληκτος
   παράφρων
   ὑψηλόφρων

   
   
   
2. Να σχηματίσετε παρασύνθετα ρήματα από τα σύνθετα επίθετα του Λεξιλογικού Πίνακα που δίνονται σύμφωνα με το παράδειγμα:
   
   

   σύνθετο επίθετο	παρασύνθετα ρήματα
   σώφρων	σωφρονέω, σωφρονῶ
   ἀλλόφρων
   ὁμόφρων
   μετριόφρων
   ὑψηλόφρων
   μεγαλόφρων

   
   
3. Να βρείτε με τη βοήθεια των λεξικών σας την κυριολεκτική και τη μεταφορική σημασία των παρακάτω λέξεων της α.ε.: λευκός, πικρός, τρόπαιον.
   
   

Γ1. Γραμματική

1. Ευκτική μέσης φωνής βαρύτονων ρημάτων

Όπως και στην ενεργητική φωνή, θεματικά φωνήεντα της ευκτικής είναι το -οι- για τον ενεστώτα και τον μέλλοντα και το -αι- για τον αόριστο.

α. Σχηματισμός και κλίση ευκτικής ενεστώτα, μέλλοντα και αορίστου μέσης φωνής

Στον αριστερό πίνακα του σχήματος δίνεται η κλίση της ευκτικής ενεστώτα μέσης φωνής.
Ο μέλλοντας έχει ακριβώς τις ίδιες καταλήξεις με τον ενεστώτα (με την προσθήκη του χαρακτηριστικού -σ- πριν από τις καταλήξεις). Ο αόριστος διαφοροποιείται από τον μέλλοντα ως προς τη χαρακτηριστική δίφθογγο, που είναι -αι- αντί για -οι-.

• Να συμπληρώσετε και να τονίσετε τους τύπους που λείπουν από τους πίνακες:

Ευκτική ενεστώτα πιστευ-οίμην πιστεύ-οιο πιστεύ-οιτο πιστευ-οίμεθα πιστεύ-οισθε πιστεύ-οιντο

Ευκτική μέλλοντα πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-……

Ευκτική αορίστου πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-……

Παρατηρήσεις

1. Η ευκτική, όπως και η υποτακτική, αορίστου δεν παίρνει αύξηση (είτε χρονική είτε συλλαβική).
2. Για τον σχηματισμό και την κλίση της ευκτικής μέλλοντα και αορίστου μέσης φωνής των αφωνόληκτων ρημάτων χρησιμοποιούμε τις ίδιες καταλήξεις με τα φωνηεντόληκτα ρήματα, αλλά το θέμα των ρημάτων αυτών μεταβάλλεται, όπως και στην οριστική των ίδιων χρόνων.
   π.χ. φυλάττομαι → φυλαξοίμην - φυλαξαίμην, τρίβομαι → τριψοίμην - τριψαίμην, ψεύδομαι → ψευσοίμην- ψευσαίμην.

β. Σχηματισμός και κλίση ευκτικής παρακειμένου μέσης φωνής

Η ευκτική του παρακειμένου στη μέση φωνή σχηματίζεται περιφραστικά από τη μετοχή παρακειμένου μέσης φωνής του ρήματος και την ευκτική ενεστώτα του ρ. εἰμί.

• Να συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί:

Κλίση ευκτικής παρακειμένου μ.φ.

2. Ευκτική μέλλοντα ρ. εἰμί

Όπως διδαχθήκατε στην προηγούμενη τάξη, η οριστική μέλλοντα του ρ. εἰμὶ είναι ἔσομαι και κλίνεται όπως η οριστική μέλλοντα μέσης φωνής των αφωνόληκτων ρημάτων (πλην του γ΄ εν. ἔσται). Κατά ανάλογο τρόπο σχηματίζεται και κλίνεται η ευκτική μέλλοντα του ρήματος αυτού.

• Να συμπληρώσετε τον πίνακα που ακολουθεί:

Γ2. Σύνταξη

Ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί

Οι ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί προσδιορίζουν ονοματικούς όρους σε μια επαυξημένη πρόταση συμφωνώντας με αυτούς στο γένος, στον αριθμό και στην πτώση.

Ασκήσεις

1. α. Να κλίνετε την ευκτική μέλλοντα και αορίστου των ρημάτων δέχομαι, ἅπτομαι, ψεύδομαι, λούομαι.
   β. Να κλίνετε την ευκτική παρακειμένου των ρημάτων βουλεύομαι, κρύπτομαι.
   

2. Να μεταφέρετε τους τύπους ευκτικής που σας δίνονται στο ίδιο πρόσωπο του άλλου αριθμού και να δηλώσετε τον χρόνο στον οποίο βρίσκεται ο κάθε τύπος:

   παιδευσαίμεθα		καταψηφίσαισθε
   στρατοπεδεύσοιντο		κεχαρισμένον εἴη
   καταγεγραμμένοι εἴητε		πυνθανοίμην
   τρέφοιο		μετασκευασοίμην
   δεδιωγμένοι εἶεν		νομίσαιτο

   
   
3. Να βρείτε τους τύπους υποτακτικής και ευκτικής μέσης φωνής που υπάρχουν στο κείμενο που ακολουθεί και να τους μεταφέρετε στο ίδιο πρόσωπο των άλλων χρόνων:
   Βασιλεὺς μέντοι τὰς σπονδὰς λέλυκε και φυλάττεται ἡμᾶς ὡς πολεμίους. Φυλαξώμεθα οὖν καὶ ἡμεῖς τοὺς βαρβάρους. Οὕτω εἰς τὸ ἐξῆς πορευσόμεθα διὰ πολεμίας τῆς χώρας, ἀλλ’ ἀσφαλεῖς ἐσόμεθα καὶ διαπραξόμεθα (= θα κατορθώσουμε) εἰς Ἑλλάδα ἐλθεῖν. Εἰ δὲ καθ’ ἡμέραν πορευοίμεθα πλεῖον (= περισσότερο), ἀπαλλαξαίμεθα ἂν πολὺ τοῦ στρατεύματος.
   
4. Να γράψετε στη στήλη Β΄ το α΄ ενικό πρόσωπο οριστικής ενεστώτα του ρήματος από το οποίο προέρχονται οι τύποι ευκτικής που δίνονται στη στήλη Α΄:
   

   A'	B'
   συνηθροισμένοι εἶεν
   πολιτευσαίμην
   τρίψοισθε
   ταράσσοιτο
   ἀναπεπαυμένοι εἴημεν
   ἐγκαλύψαιο

   
   
5. Να βρείτε και να χαρακτηρίσετε τους ομοιόπτωτους ονοματικούς προσδιορισμούς στις παρακάτω προτάσεις:
   α. Ἀείμνηστα καὶ μεγάλα οἱ ἐξ ἐκείνων γεγονότες τρόπαια διὰ τὴν αὑτῶν ἀρετὴν κατέλιπον.
   β. Μόνοι ὑπὲρ ἁπάσης τῆς Ἑλλάδος πρὸς πολλὰς μυριάδας τῶν βαρβάρων διεκινδύνευσαν.
   γ. Ἔτι δ’ αὐτοῖς ἐκ τῶν προτέρων ἔργων περὶ τῆς πόλεως τοιαύτη δόξα παρειστήκει.
   
6. Να βρείτε και να χαρακτηρίσετε τους ομοιόπτωτους ονοματικούς προσδιορισμούς στις παρακάτω προτάσεις:
   α. Καλῶς σὺ ἄν ἐρήμης γῆς ἄρχοις μόνος.
   β. Παρ’ Ὁμήρῳ θαυμάζομεν τοὺς ἥρωας, Ὁδυσσέα καὶ Ἀχιλλέα.
   γ. Θουκυδίδης Ἀθηναῖος ξυνέγραψε τὸν πόλεμον τῶν Πελοποννησίων καὶ τῶν Ἀθηναίων.
   δ. Ἄλλων μὲν γὰρ ἄλλαι χῶραι καρπῶν τε καὶ τόκων εὔφοροί εἰσιν.
   ε. Ὃθεν καὶ ἐζήλουν πολλοὶ ἄνδρες ἀγαθοὶ γίγνεσθαι κατὰ πόλεμον.
   στ. Κλεόκριτος, ὁ τῶν μυστῶν κῆρυξ, κατασιωπησάμενος (= αφού επέβαλε σιωπή) ἔλεξεν.