Ο Αινείας μεταφέρει τον πατέρα του μετά την άλωση της Τροίας (Gian Lorenzo Bernini,1618-19, Galleria Borghese, Ρώμη).

Ο σεβασμός προς τους γονείς
μέλημα του νόμου

A. Κείμενο

Οι Νόμοι είναι το μεγαλύτερο σε έκταση και το πιο αξιόλογο έργο της γεροντικής ηλικίας του Πλάτωνα. Περιέχει εκτός από τις πολιτικές, παιδαγωγικές και ηθικές ιδέες του και συγκεκριμένες ρυθμιστικές διατάξεις που κατά τον φιλόσοφο πρέπει να διέπουν τη ζωή των πολιτών. Στις ποικίλες διατάξεις που ορίζουν την επιθυμητή συμπεριφορά των χρηστών πολιτών –αλλά και αυστηρές ποινές για τους παραβάτες– υπάρχει πρόβλεψη και για όσους δε σέβονται τους γονείς ή τους παππούδες τους.

Ὃς ἂν τολμήσῃ πατέρα ἢ μητέρα ἢ τούτων πατέρας ἢ μητέρας τύπτειν, πρῶτον μὲν ὁ προστυγχάνων βοηθείτω, καὶ ὁ μὲν μέτοικος ἢ ξένος εἰς προεδρίαν τῶν ἀγώνων καλείσθω βοηθῶν, μὴ βοηθήσας δὲ ἀειφυγίαν ἐκ τῆς χώρας φευγέτω· ὁ δὲ μὴ μέτοικος βοηθῶν μὲν ἔπαινον ἐχέτω, μὴ βοηθῶν δέ, ψόγον· δοῦλος δὲ βοηθήσας μὲν ἐλεύθερος γιγνέσθω, μὴ βοηθήσας δὲ πληγὰς ἑκατὸν τῇ μάστιγι τυπτέσθω. Ἐὰν δέ τις ὄφλῃ δίκην αἰκίας γονέων, πρῶτον μὲν φευγέτω ἀειφυγίαν ἐξ ἄστεως εἰς τὴν ἄλλην χώραν καὶ πάντων ἱερῶν εἰργέσθω, κατελθὼν δὲ θανάτῳ ζημιούσθω. Ἐὰν δέ τις ἐλεύθερος τῷ τοιούτῳ συμφάγῃ ἢ συμπίῃ ἤ τινα τοιαύτην ἄλλην κοινωνίαν κοινωνήσῃ ἢ καὶ μόνον ἐντυγχάνων που προσάπτηται ἑκών, μήτε εἰς ἱερὸν ἔλθῃ μηδὲν μήτ' εἰς ἀγορὰν μήτ' εἰς πὸλιν ὅλως πρότερον ἢ καθήρηται.

Πλάτων, Νόμοι 881b-e (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

προεδρία: Το δικαίωμα να καταλαμβάνει κανείς την πρώτη σειρά καθισμάτων, ακριβώς μπροστά στην ορχήστρα, στις δραματικές παραστάσεις τον αρχαίου θεάτρου. Το προνόμιο αυτό απολάμβαναν στην αρχαία Αθήνα οι ιερείς, οι ανώτατοι άρχοντες, εξέχοντες πολίτες, οι απόγονοι όσων είχαν πέσει στο πεδίο της μάχης υπερασπιζόμενοι την πόλη και μέλη αντιπροσωπειών ή πρεσβευτές άλλων πόλεων σε ένδειξη τιμής.

ἀειφυγίαν ἐκ τῆς χώρας φευγέτω: Ισόβια εξορία με δήμευση της περιουσίας, που επιβαλλόταν στην αρχαιότητα σε αυτούς που καταδικάζονταν για φόνους και άλλα βαριά εγκλήματα. Εκείνοι που πρόβλεπαν ότι θα καταδικαστούν σ’ αυτή την ποινή συνήθως έφευγαν μόνοι τους πριν από τη δίκη.

Ερωτήσεις

1. Πώς επαληθεύεται από όσα διαβάσατε η ιδιαίτερη σημασία που απέδιδε ο Πλάτων στον σεβασμό προς τους μεγαλύτερους;
2. Από τις ποινές που προβλέπει ο νόμος που διαβάσατε ποια σας φαίνεται πιο αυστηρή; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
3. Από το κείμενο που μελετήσατε διαφαίνεται διαφοροποίηση στον τρόπο που ο Πλάτων αντιμετωπίζει διάφορες κοινωνικές ομάδες σε σχέση με την τήρηση της υποχρέωσης να σέβονται τους μεγαλύτερους και να τους βοηθούν, όταν κακοποιούνται. Να καταγράψετε τις ομάδες αυτές και την αντιμετώπισή τους και, αξιοποιώντας τις γενικότερες γνώσεις σας για την αρχαιότητα, να προσπαθήσετε να την αιτιολογήσετε.

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

φεύγω [= φεύγω, τρέπομαι σε φυγή, εξορίζομαι, κατηγορούμαι] θ. φευγ-, φυγ- [στο κείμενο συναντήσατε τους τύπους: φευγέτω και ἀειφυγίαν]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		ἡ φεῦξις [= η αποφυγή] ἡ φύξις [= η φυγή] φυκτὸς και φευκτός [= αυτός που μπορείς να αποφύγεις] φευκτικός [= αυτός που έχει την τάση να ξεφεύγει]	ἡ φυγή ὁ φυγάς φυγαδεύω	φευγαλέος φευγάτος
		φυγοπόλεμος φυγόξενος ἡ διάφευξις [= η διαφυγή] ἡ κατάφευξις [= το καταφύγιο] ἄφυκτος [= αυτός που δεν είναι δυνατό να τον αποφύγεις]	φυγοδικῶ φυγόμαχος φυγομαχῶ φυγόπονος ἡ φυγοπονία ἀποφεύγω ἡ ἀποφυγή διαφεύγω ἡ διαφυγή καταφεύγω ἡ καταφυγή τό καταφύγιον (-ιο) προσφεύγω ἡ προσφυγή ὁ πρόσφυξ (-υγας) ἄφευκτος	φυγόδικος φυγόκεντρος φυγομαχία φυγόποινος αναπόφευκτος φοροφυγάς

Ασκήσεις

1. Να αναζητήσετε στον Λεξιλογικό Πίνακα τις λέξεις της α.ε. που σημαίνουν ό,τι περιγράφουν οι φράσεις:
   αυτός που αποφεύγει τον πόλεμο: _________________
   αφιλόξενος: _____________________
   εξόριστος: _____________________
   αυτός που δεν προσέρχεται να δικαστεί: _____________________
   αυτός που αποφεύγει τον κόπο, τη δουλειά: _____________________
2. Να επιλέξετε από τον Λεξιλογικό Πίνακα λέξεις της ν.ε. ομόρριζες του ρ. φεύγω και να συμπληρώσετε τις προτάσεις:
   α. Η απορρόφηση των Μικρασιατών ________________ στην ελληνική κοινωνία μετά την καταστροφή του 1922 προκάλεσε αρκετά κοινωνικά προβλήματα, συνέβαλε όμως σημαντικά στην ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας.
   β. Το ατύχημα ήταν ________________από τη στιγμή που τέθηκε εκτός λειτουργίας και ο εφεδρικός μηχανισμός συγκράτησης του φορτίου.
   γ. Στην καθημερινή συναναστροφή είναι πολύ συμπαθητικός άνθρωπος, αλλά στην εργασία του η ________________του τον κάνει στόχο αρνητικών σχολίων από τους συναδέλφους του.
   δ. Οι κάτοικοι της περιοχής, όπου πρόκειται να εγκατασταθεί το εργοστάσιο επεξεργασίας βιομηχανικών λυμάτων, απείλησαν με ________________στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, αν δεν ανακληθεί η απόφαση εγκατάστασης.

Β2. Ετυμολογικά

Δεύτερο συνθετικό λέξη άκλιτη

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, στη σύνθεση:

Δεύτερο συνθετικό μπορεί να είναι:
λέξη κλιτή			λέξη άκλιτη

Όταν το δεύτερο συνθετικό είναι άκλιτη λέξη (κυρίως επιρρήματα, άκλιτα αριθμητικά, σύνδεσμοι), στη σύνθετη λέξη παραμένει αμετάβλητο.
Π.χ. ὑπερ-άνω, ἔκ-παλαι, συν-άμα.

Ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις της α.ε. με τα συνθετικά που δίνονται:

   ἕν + δέκα	_____________________	δέκα + πέντε	_____________________
   ἐν +ἀντί	_____________________	πρός + ἔτι	_____________________

   
   

2. Να χωρίσετε τις λέξεις στα συνθετικά τους μέρη:
   
   

   δεκατρία	______________________	ἔπειτα	______________________
   σύνεγγυς	______________________	εὖγε	______________________

   
   
3. Να βρείτε τη λέξη που κρύβεται στην έγχρωμη στήλη:
   

   α. ἐν + πάθος	ὁ _____________________	ε. μήτηρ + πόλις	ἡ _____________________
   β. ἀγρός + νέμω	ὁ _____________________	στ. κακός + μοῖρα	ὁ _____________________
   γ. ἔθνος + ἄρχω	ὁ _____________________	ζ. ἄστυ + νέμω	ὁ _____________________
   δ. ψυχή + ἄγω	ὁ _____________________

Γ1. Γραμματική

Προστακτική ενεστώτα και αορίστου ενεργητικής φωνής

α. Σχηματισμός και κλίση προστακτικής ενεστώτα και αορίστου ενεργητικής φωνής βαρύτονων ρημάτων

Η προστακτική δεν έχει α΄ εν. και α΄ πληθ. πρόσωπο (όπως και στη ν.ε.). Προστακτική έχουν ο ενεστώτας, ο αόριστος και ο παρακείμενος (βλ. επόμενη Ενότητα). Οι τύποι προστακτικής παίρνουν άρνηση μή.

Στους πίνακες παρατίθεται η κλίση της προστακτικής ενεστώτα και αορίστου ε.φ.:

Προστακτική ενεστώτα ____ πίστευ-ε πιστευ-έτω ____ πιστεύ-ετε πιστευ-όντων ή πιστευ-έτωσαν

Προστακτική αορίστου ____ πίστευ-σ-ον πιστευ-σ-άτω ____ πιστεύ-σ-ατε πιστευ-σ-άντων ή πιστευ-σ-άτωσαν

Παρατηρήσεις

1. Η προστακτική αορίστου, όπως και η υποτακτική και η ευκτική, δεν δέχεται αύξηση!
2. Προσέξτε την αναλογία στον σχηματισμό και στην κλίση των δύο προστακτικών, λαμβάνοντας υπόψη ότι:
   α. η προστακτική αορίστου παρουσιάζει το χαρακτηριστικό για τον μέλλοντα και τον αόριστο -σ- μετά το θέμα του ρήματος,
   β. το χαρακτηριστικό φωνήεν της προστακτικής αορίστου είναι το -α- (αντί για το -ε-της προστακτικής ενεστώτα).
3. Τα αφωνόληκτα ρήματα σχηματίζουν την προστακτική αορίστου με τις γνωστές αλλαγές στο θέμα τους.

• Λαμβάνοντας υπόψη τη δεύτερη παρατήρηση, να κλίνετε παρακάτω τις προστακτικές ενεστώτα και αορίστου των ρημάτων προστάττω, ἀνατρέπω, μεταπείθω.
  
  

  β.	προστάττω		ἀνατρέπω		μεταπείθω
  	Ενεστώτας	Αόριστος	Ενεστώτας	Αόριστος	Ενεστώτας	Αόριστος
  β΄ εν.
  γ΄ εν.
  β΄ πληθ.
  γ΄ πληθ.

Σημασίες και χρήσεις της προστακτικής

Σε κύριες προτάσεις, όπου και αποκλειστικά συναντάται, η προστακτική μπορεί να εκφράζει:

• προσταγή ή προτροπή, οπότε συχνά προτάσσονται τα: ἄγε (δή), ἴθι (δή), ἄγετε (δή), ἴτε (δή).
  π.χ. Γνῶθι σαυτόν (Χίλων).
  Ἴθι δὴ (= εμπρός λοιπόν) νῦν εἰπὲ τούτοις, τίς αὐτοὺς βελτίους ποιήσει.
• απαγόρευση ή αποτροπή με άρνηση μή.
  π.χ. Πρὸς θεῶν, μὴ λύετε τὰς σπονδάς (= Στο όνομα των θεών, μην παραβαίνετε τους όρους της ανακωχής).
• συγκατάθεση ή παραχώρηση.
  π.χ. Οἱ δ’ οὖν γελώντων(= Αυτοί ας γελούν).
• ευχή ή κατάρα.
  π.χ. Ὑγίαινε. Ἐρρέτω (= στα κομμάτια!).
• συμβουλή.
  π.χ. Τοὺς μὲν θεοὺς φοβοῦ, τοὺς δὲ γονεῖς τίμα.
• δέηση ή παράκληση.
  π.χ. Μῆνιν ἄειδε θεὰ Πηληιάδεω Ἀχιλῆος.

Ασκήσεις

1. Να συμπληρώσετε τα κενά με τους τύπους της προστακτικής ενεστώτα και αορίστου που ζητούνται:

   ρήμα	πρόσωπο	προστακτική ενεστώτα	προστακτική αορίστου
   κινδυνεύω δικάζω θαυμάζω παύω θύω	β΄ εν. γ΄ εν. β΄ πληθ. γ΄ πληθ. γ΄ πληθ.

2. Να μεταφέρετε τους τύπους των ρημάτων στην προστακτική ενεστώτα και αορίστου διατηρώντας σταθερά το πρόσωπο και τον αριθμό:

		Ενεστώτας	Αόριστος
οὗτος	γράφει
	πράττει
	κηρύττει
ὑμεῖς	κρύπτετε
	ταράττετε
	πείθετε

3. Να εντοπίσετε τους τύπους προστακτικής στις παρακάτω φράσεις και να αναγνωρίσετε τον χρόνο στον οποίο βρίσκονται και τη σημασία τους:
   α. Ὦ ἄνδρες, τό τε σῶμα καὶ τὴν ψυχὴν γυμνάσατε.
   β. Ὦ νεανία, δίωκε τὰ ἐσθλῶν ἢ ἀγαθῶν ἀνδρῶν ἐπιτηδεύματα.
   γ. Ταῦτα μὴ πράττετε.
   δ. Κηρύξατε τὸν λόγον τοῦ θεοῦ.
   ε. Νῦν, ὦ Σώκρατες, δίδαξόν με τὴν ἀρετήν.
   στ. Εἰ ἀληθῆ λέγεις, σῶσον σεαυτόν.

4. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω φράσεις με τον κατάλληλο τύπο προστακτικής του ρήματος που δίνεται σε παρένθεση και να βρείτε την ειδικότερη σημασία της προστακτικής κάθε φορά:
   α.___________, Κύριε, τὸν λαόν Σου (σῴζω, αόρ.).
   β. ___________ μέν, ___________ δέ (πατάσσω, ἀκούω, αόρ.).
   γ. ___________ βραδέως (σπεύδω, ενεστ.).
   δ. Οὗς ὁ θεὸς συνέζευξεν ἄνθρωπος μὴ ___________ (χωρίζω, ενεστ.).