Πομπή πιστών που προσφέρει θυσίες στους θεούς (παράσταση σε ξύλο, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας)

Η γένεση της θρησκείας και της δικαιοσύνης

A. Κείμενο

Ο σοφιστής Κριτίας (460-403 π.Χ.) είναι ευρύτερα γνωστός λόγω της ηγετικής θέσης του στις τάξεις των Τριάκοντα Τυράννων, καθεστώς που επιβλήθηκε στην Αθήνα μετά την ήττα της στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Από το φιλοσοφικό και λογοτεχνικό έργο του πολύ λίγα έχουν σωθεί. Στο απόσπασμα από το σατυρικό δράμα του Σίσυφος που θα μελετήσετε μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε τη θεμελιώδη διδασκαλία του Κριτία –αλλά και πολλών άλλων σοφιστών– σύμφωνα με την οποία η θρησκεία, ο νόμος και η τάξη είναι ανθρώπινες επινοήσεις.

 Κριτίας, Σίσυφος απ. 19, στ. 1-21

Ερμηνευτικά σχόλια

Ἦν χρόνος ὅτ’: Η φράση αυτή απoτελεί συνηθισμένη έναρξη μυθικών διηγήσεων στην αρχαιότητα. Μοιάζει πολύ με την εισαγωγική φράση των δικών μας παραμυθιών: ήταν κάποτε... Με παρόμοιο τρόπο σκιαγραφεί ένας άλλος μεγάλος σοφιστής, ο Πρωταγόρας, στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο, τα πρώιμα στάδια του ανθρώπινου πολιτισμού.

Ἦν χρόνος ὅτ’ ἦν ἄτακτος ἀνθρώπων βίος… ἐζημιοῦτο δ’ εἴ τις ἐξαμαρτάνοι: Οι περισσότεροι σοφιστές που πήραν θέση πάνω στο ζήτημα της προέλευσης του νόμου και της δικαιοσύνης δίδασκαν ότι κατά την πρώτη περίοδο της εμφάνισης των ανθρώπων στη Γη δεν υπήρχαν ούτε κοινωνική οργάνωση ούτε νόμοι. Οι άνθρωποι κατευθύνονταν περισσότερο από τα ένστικτά τους και το δίκαιο του ισχυροτέρου, συνεπώς η ειρηνική συμβίωση δεν ήταν εφικτή· ο πιο δυνατός υπερίσχυε και επέβαλλε τη θέλησή του στους αδύνατους. Η πρωτόγονη αυτή κατάσταση αντιμετωπίστηκε χάρη στον νόμο και στο δίκαιο, που διαμόρφωσαν νέες συνθήκες ζωής για το ανθρώπινο γένος. Οι άνθρωποι προσπάθησαν με αυτά τα μέσα να εγκαθιδρύσουν στις κοινωνίες τους τη δικαιοσύνη και να τιμωρήσουν την ὕβριν, δηλαδή την αλαζονεία που οδηγεί στην αδικία. Υπάκουαν όμως στους νόμους μόνο όταν υπήρχε κίνδυνος να γίνουν αντιληπτοί και να τιμωρηθούν για την παράβαση που είχαν διαπράξει.

τηνικαῦτά μοι δοκεῖ πυκνός τις καὶ σοφὸς γνώμην ἀνήρ: Κατά τον Κριτία, η ολοκληρωτική επικράτηση του νόμου και του δικαίου εξασφαλίστηκε μόνο όταν ένας οξυδερκής άνθρωπος επινόησε τους θεούς, που παρατηρούν τις πράξεις του ανθρώπου και κρίνουν ακόμα και αυτές που ξεφεύγουν από τη ματιά των αρχόντων της πόλης. Έτσι, ο σοφιστής παρουσιάζει τη θρησκεία ως ελεγκτικό θεσμό που βασίζεται στο δέος που προκαλεί ο παντεπόπτης, παντοδύναμος και αθάνατος θεός.

Ερωτήσεις

1. Ποια κατάσταση επικρατούσε, όταν ο άνθρωπος έκανε τα πρώτα βήματά του πάνω στη Γη; Πώς συντέλεσε η εμφάνιση του νόμου στη βελτίωση αυτής της κατάστασης;
2. Γιατί χαρακτηρίζει ο Κριτίας σοφό τον άνθρωπο που επινόησε τη θρησκεία;
3. Για ποιους λόγους, κατά τη γνώμη σας, η πίστη στους θείους και άγραφους νόμους άρχισε να φθίνει σταδιακά; Ποιοι παράγοντες συντέλεσαν σε αυτή την εξέλιξη;
4. Ο Κριτίας περιγράφει έναν θεό που επινοήθηκε από έναν σοφό άνθρωπο, με σκοπό να εποπτεύει τα ανθρώπινα και να προλαμβάνει την αδικία με τον φόβο που εμπνέει στους ανθρώπους. Να συγκρίνετε τα χαρακτηριστικά αυτού του θεού με εκείνα του χριστιανικού Θεού.

Ο Απόλλων από το δυτικό αέτωμα του ναού του Δία στην Ολυμπία (Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας)	Η Αθηνά σε περισυλλογή. Η θεά στηρίζεται στο δόρυ της και κοιτάζει μια επιτύμβια στήλη (ανάγλυφο του 470-450 π.Χ., Μουσείο Ακροπόλεως).

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ἆθλος [= διαγωνισμός, αγώνας για την κατάκτηση βραβείου, (μτφ.) πάλη, μόχθος] [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: ἆθλον]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		ἀθλεύω [= αγωνίζομαι για κάποιο έπαθλο] τὸ ἆθλον [= βραβείο αγώνα, (πληθ.) αγώνας]	ἀθλῶ (ν.ε.: αθλούμαι) ἡ ἄθλησις (-η) ὁ ἀθλητής ἀθλητικός τὸ ἄθλημα ἄθλιος [= ταλαίπωρος, ελεεινός] ἡ ἀθλιότης (-τητα)	αθλητισμός
		ἡ ἀθλοθεσία	ὁ ἀθλοθέτης [= αυτός που απονέμει το βραβείο] ἀθλοφόρος τό πένταθλον (-ο) τό δέκαθλον (-ο) φίλαθλος τό ἔπαθλον (-ο)	αθλοπαιδιές [= αθλητική ψυχαγωγική δραστηριότητα] αθλητίατρος αθλητικογράφος συναθλητής πρωταθλητής πρωταθλητισμός αντιαθλητικός

Ασκήσεις

1. Να συμπληρώσετε τις προτάσεις με την κατάλληλη λέξη από τον Λεξιλογικό Πίνακα:
   α. Η Ελλάδα αναδείχθηκε ______________ Ευρώπης στο ποδόσφαιρο το 2004.
   β. Στους Ολυμπιακούς Αγώνες της αρχαίας Ελλάδας το ____________ ήταν στεφάνι αγριελιάς.
   γ. Η Εκκλησία ονόμασε τους αγίους Δημήτριο και Γεώργιο ______________.

2. Να συνδυάσετε τις λέξεις της στήλης Α΄ με αυτές της στήλης Β΄, επιφέροντας τις αναγκαίες αλλαγές ώστε να προκύψουν αποδεκτά ονοματικά σύνολα:

   A'	B'
   αντιαθλητικός αθλητικός σχολικός χρηματικός επίπονος	αθλητισμός έπαθλο άθλημα συμπεριφορά συντάκτης

   
   

3. Να εξετάσετε με τη βοήθεια των λεξικών σας πώς η λέξη ἄθλιος πήρε τη σημασία «ταλαίπωρος, δυστυχής». Για να βοηθηθείτε, σκεφτείτε τα ζεύγη λέξεων: ἀγωνία - ἀγών, μοχθηρός - μόχθος, πονηρός - πόνος.
   

Β2. Ετυμολογικά

Δεύτερο συνθετικό λέξη κλιτή – επίθετο

Κατά τη σύνθεση, όταν το β΄ συνθετικό είναι επίθετο, μένει αμετάβλητο.
π.χ. δύσ-βατος (βατός), πάγ-καλος (καλός), ἄ-γνωστος (γνωστός)

Ασκήσεις

1. Να γράψετε από μία σύνθετη λέξη της α.ε. χρησιμοποιώντας ως β΄ συνθετικό τα επίθετα σοφὸς και πᾶς.

2. Με τα συνθετικά που δίνονται να σχηματίσετε σύνθετα επίθετα της α.ε.:

   ἀ- + φυσικός	__________________________	πολύς + ποικίλος	__________________________
   ἀ- + ἴσος	__________________________	πρό + δῆλος	__________________________
   φίλος + καλός	__________________________		__________________________

3. Να συνδυάσετε τα πρώτα συνθετικά της στήλης Α΄ με όσο το δυνατόν περισσότερα επίθετα από τη στήλη Β΄, ώστε να προκύψουν σύνθετα επίθετα της α.ε. Στη συνέχεια να σημειώσετε στη στήλη Γ΄ τις σύνθετες λέξεις που προκύπτουν:

   Α'	Β'	Γ'
   ἀ-	ὅμοιος	__________________________
   δυσ-	δῆλος	__________________________
   παρά	ἀνάλογος	__________________________
   κατά	σύμμετρος	__________________________

Γ1. Γραμματική

1. Ευκτική ενεστώτα του ρ. εἰιμὶ και παρακειμένου των βαρύτονων ρημάτων ε.φ.

Η ευκτική ενεστώτα του ρ. εἰμὶ δε σχηματίζεται με τη χαρακτηριστική δίφθογγο -οι-, όπως αυτή των βαρύτονων ρημάτων.

Κλίση ευκτικής ενεστώτα ρ. εἰμί

Η ευκτική του παρακειμένου των βαρύτονων ρημάτων σχηματίζεται τόσο περιφραστικά (πιο εύχρηστος τύπος) από την ενεργητική μετοχή παρακειμένου του ρήματος και την ευκτική ενεστώτα του ρ. εἰμί, π.χ. λελυκώς, -υῖα, -ὸς εἴην, όσο και μονολεκτικά (σπάνια), π.χ. λελύκ-οιμι, λελύκ-οις κτλ.

• Να κλίνετε την περιφραστική ευκτική παρακειμένου ε.φ. του ρ. κελεύω:

Κλίση ευκτικής παρακειμένου ε.φ.

κεκελευκώς, -υῖα, -ὸς κεκελευκώς, -υῖα, -ὸς κεκελευκώς, -υῖα, -ὸς

_______________ _______________ _______________

κεκελευκότες, -υῖαι, -ότα κεκελευκότες, -υῖαι, -ότα κεκελευκότες, -υῖαι, -ότα

_______________ _______________ _______________

2. Γ΄ κλίση επιθέτων

Αφωνόληκτα τρικατάληκτα σε -ας, -ασα, -αν

Παρατηρήσεις

1. Το θηλυκό γένος κλίνεται κατά την α΄ κλίση των ουσιαστικών. Το -α του θηλυκού γένους είναι βραχύ (πάντ-j-α > πάν-σ-α > πᾶσα) όπου εμφανίζεται, εκτός από την κατάληξη -ας της αιτιατικής πληθυντικού.
2. Οι τύποι του αρσενικού πᾶς (< πάντ-ς) και του ουδετέρου πᾶν (< πάντ-) περισπώνται, παρά τον κανόνα, κατ’ αναλογίαν προς το θηλυκό πᾶσα.
3. Για διευκόλυνσή σας, να θυμάστε ότι το -α- της παραλήγουσας είναι βραχύ, όταν ακολουθεί -ντ-, και μακρό σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις.

Γ2. Σύνταξη

Το άμεσο και έμμεσο αντικείμενο

Όπως διδαχθήκατε πέρυσι (Ενότητα 11), εκτός από τα ρήματα που η σημασία τους συμπληρώνεται με ένα αντικείμενο (μονόπτωτα ρήματα), υπάρχουν και αυτά που η σημασία τους συμπληρώνεται με δύο αντικείμενα που δε συνδέονται παρατακτικά μεταξύ τους (δίπτωτα ρήματα). Στην περίπτωση που συναντάμε δίπτωτο ρήμα, διακρίνουμε τα αντικείμενά του σε άμεσο και έμμεσο σύμφωνα με τον ακόλουθο πίνακα:

Παρατήρηση

Απαρέμφατο ή δευτερεύουσα ονοματική πρόταση που επέχει θέση αντικειμένου αντιστοιχεί στην αιτιατική πτώση ουσιαστικού που δηλώνει πράγμα.

Ασκήσεις

1. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με τους κατάλληλους τύπους της ευκτικής ενεστώτα του ρ. εἰμί:
   α. Εἴθε παῖς ἐμὸς καλὸς κἀγαθὸς _________
   β. Σύ, ὦ θεοί, εὐτυχὴς _________
   γ. Δοῦλοι εὐπειθεῖς ἡμῖν ἂν _________, εἰ κρατοῖμεν.
   δ. _________, ὦ στρατιῶται, μνήμονες τῆς τῶν προγόνων ἀρετῆς.

2. Να συμπληρώσετε τους παρακάτω τύπους ευκτικής παρακειμένου:
   ἡμεῖς (βουλεύω) ____________
   αὕτη (κινδυνεύω) ____________
   σύ (σπουδάζω) ____________
   αὗται (δανείζω) ____________

3. Να μεταφέρετε τους ρηματικούς τύπους στο ζητούμενο πρόσωπο της ευκτικής αορίστου και παρακειμένου:
   

   οὗτος	κωλύω
   	θύω
   	σχολάζω
   οὗτοι	κρύπτω
   	γράφω
   	ἀθροίζω

4. Να συμπληρώσετε τις φράσεις επιλέγοντας την κατάλληλη ευκτική παρακειμένου από το πλαίσιο:
   

   γεγονότες εἶεν, λελυκότες εἶμεν, ἐπιδεδημηκὼς εἴη (ἐπιδημέω, -ῶ = επιστρέφω), τετελευτηκὼς εἴη (τελευτάω, -ῶ = πεθαίνω), ἀποδεδωκὼς εἴη

   
   α. Ἔλεγον ὅτι σπονδὰς _______________.
   β. Ὀψὲ ἂν Λακεδαιμόνιοι φιλάνθρωποι _______________.
   γ. Ἐγὼ δ’, ὦ ἄνδρες δικασταί, ἐπυθόμην περὶ τῆς βασάνου τοῦ ἀνθρώπου καὶ ὅτι _______________τὸ ἀργύριον.
   δ. Προσελθὼν δὲ πρὸς τὸν πατέρα Κάλλιππος ἤρετο (= ρώτησε) αὐτόν εἰ ἤδη _______________ ὁ Κηφισιάδης.
   ε. Κάλλιππος προσῆλθεν τὸ πρῶτον πρὸς τὴν τράπεζαν, λέγων ὅτι _______________ ὁ Λύκων.
5. Να βρείτε τη σωστή απάντηση σε κάθε ερώτηση και να μεταφέρετε το αντίστοιχο γράμμα στα τετράγωνα που ακολουθούν. Θα σχηματιστεί το όνομα γνωστού φιλοσόφου της αρχαιότητας:
   

   α. γ΄εν. ευκτ. ενεστ. ρ. εἰμί:	Α. εἴην	Π. εἴη
   β. γ΄ εν. ευκτ. παρακ. ρ. ψηφίζω:	Λ. ἐψηφικὼς εἴη	Ρ. ἐψηφικὼς εἴην
   γ. α΄πληθ. ευκτ. παρακ. ρ. φεύγω:	I. πεφευγότες εἴητε	Α. πεφευγότες εἴημεν
   δ. β΄ εν. ευκτ. παρακ. ρ. θαυμάζω:	Ο. τεθαυμακότες εἴητε	Τ. τεθαυμακὼς εἴης
   ε. β΄ πληθ. ευκτ. παρακ. ρ. λείπω:	Ω. λελοιπότες εἴητε	Η. λελοιπότες εἴησαν
   στ. α΄ πληθ. ευκτ. παρακ. ρ. παρασκευάζω:	Ν. παρεσκευακότες εἴημεν	Σ. παρεσκευακότες εἴησαν

   
   
   

   Ερώτηση	α	β	γ	δ	ε	στ
   Απάντηση

   
   
6. Να συμπληρώσετε τις φράσεις με τον κατάλληλο τύπο του επιθέτου πᾶς, πᾶσα, πᾶν:
   α.__________ Ἀρκαδίας ἦρξαν.
   β. Τούτους ἐπιτηδειοτάτους νομίζομεν ἐπὶ __________ τῶν τεχνῶν.
   γ. Τῶν ἄλλων __________ ἀπείχετο πλὴν ὕδατος.
   δ. Εὔβουλος __________ τὸν χρόνον ἐβούλετο πρᾶξαι ταύτην τὴν φιλίαν.
7. Στις παρακάτω φράσεις να χαρακτηρίσετε τα ρήματα ως μονόπτωτα η δίπτωτα και να βρείτε τα αντικείμενά τους: α. Βλάπτει τὸν ἄνδρα θυμός.
   β. Πολλὰ ἀγαθὰ οἱ θεοί παρέχουσιν τοῖς άνθρώποις.
   γ. Δίωκε δόξαν καὶ ἀρετήν.
   δ. Οἱ στρατηγοὶ ἐδίδοσαν (= έδιναν) τοῖς στρατιώταις καὶ τοῖς δούλοις μισθὸν καὶ σῖτον.
   ε. Ἄνθρωπος ὢν μέμνησο (= να θυμάσαι) τῆς κοινῆς τύχης.
   στ. Οἱ πατέρες ἡμῶν Μήδων ἐκράτησαν (= νίκησαν).
8. Στις προτάσεις που ακολουθούν να βρείτε τα αντικείμενα των ρημάτων και να τα διακρίνετε σε άμεσα και έμμεσα:
   α. Κῦρος ἀπέκρυπτεν τοὺς στρατιώτας τὴν ἑαυτοῦ λύπην.
   β. Παρέδοσαν τοῖς Θηβαίοις τοὺς νεκροὺς ὑποσπόνδους (= κατόπιν συμφωνίας).
   γ. Ἐμοὶ ὁ μὲν γὰρ πατὴρ κατέλιπεν (= κληροδότησε) οὐδὲν.
   δ. Ἀπέλυσεν ὁ Διονύσιος τῆς τιμωρίας τὸν ἐγκαλούμενον (= τον κατηγορούμενο) καὶ παρεκάλεσε τοὺς ἄνδρας τρίτον ἑαυτὸν εἰς τὴν φιλίαν προσλαβέσθαι.
   ε. Οἱ Κορίνθιοι ἐδέοντο (= παρακαλούσαν) τῶν Βοιωτῶν ξυμμάχους γενέσθαι σφῶν τε καὶ Ἀργείων καὶ τἆλλα κοινῇ (= από κοινού) πράσσειν.
9. Να μεταφέρετε τις λέξεις που δίνονται μέσα στην παρένθεση στην πτώση που ζητείται και να δηλώσετε αν αυτές είναι τα άμεσα ή τα έμμεσα αντικείμενα των ρημάτων από τα οποία εξαρτώνται:
   α. Μιλτιάδης ὤφειλε ____________ (τὸ δημόσιον, δοτ. εν.) ____________ (χρῆμα, αιτ. πληθ.).
   β. Ἔπειτα δὲ ἀναμνήσω ____________ (σύ, αιτ. πληθ.) καὶ ____________ (ὁ κίνδυνος, αιτ. πληθ.) τῶν ἡμετέρων προγόνων.
   γ. Ἡμεῖς μετεσχήκαμεν (= έχουμε συμμετάσχει) ____________ (σύ, δοτ. πληθ.) ____________ (σεμνότατον ἱερόν, γεν. πληθ.), ____________ (θυσία, γεν. πληθ.), ____________ (καλλίστη ἑορτή, γεν. πληθ.).
10. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με τα αντικείμενα που λείπουν στην πτώση που ζητείται. Στη συνέχεια να μεταφέρετε τα αντικείμενα στα αντίστοιχα τετραγωνίδια και θα δείτε να σχηματίζεται στην έγχρωμη στήλη το όνομα του ιερού νησιού του θεού Απόλλωνα στην αιτιατική πτώση:
    α. Αἵ τε γυναῖκες ἐν τῇ μάχῃ συνεπελάβοντο (= βοήθησαν) ___________ (ὁ δῆμος, δοτ.) βάλλουσαι ἀπὸ τῶν οικιῶν τῷ κεράμῳ.
    β-γ. Σωκράτης ὠφέλει μὲν ___________ (οἱ μαθηταί, αιτ.), ἐλυσιτέλει (= ωφελούσε) δὲ ___________ (οἱ φίλοι, δοτ.).
    δ. Έἰσί τινες οἳ καὶ ἀγάλλονται ἐπὶ τῷ καταφρονεῖν ___________ (οἱ ἄρχοντες, γεν.).
    ε. Ἡ πατρὶς οὐκ ἐπιλανθάνεται (= ξεχνά) ___________ (οἱ ἀγαθοί, γεν.).