Αγαλματίδιο Σπαρτιάτη πολεμιστή από τη Δωδώνη (530-510 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων)

Ένας στοργικός ηγέτης

A. Κείμενο

Η προσωπικότητα του βασιλιά της Σπάρτης Αγησιλάου (444-360 π.Χ.) άσκησε σημαντική επίδραση στον Αθηναίο ιστορικό Ξενοφώντα. Μέσα από το ομώνυμο έργο του τελευταίου αναδεικνύεται η προσωπικότητα ενός ηγέτη αποφασιστικού και αποτελεσματικού, συνάμα όμως εξαιρετικά στοργικού προς τους συμπολίτες του.

Ἅπαντες ἐπιστάμεθα ὅτι Ἀγησίλαος, ὅπου ᾤετο τὴν πατρίδα τι ὠφελήσειν, οὐ πόνων ὑφίετο, οὐ κινδύνων ἀφίστατο, οὐ χρημάτων ἐφείδετο, οὐ σῶμα, οὐ γῆρας προὐφασίζετο, ἀλλὰ καὶ βασιλέως ἀγαθοῦ τοῦτο ἔργον ἐνόμιζε, τὸ τοὺς ἀρχομένους ὡς πλεῖστα ἀγαθὰ ποιεῖν. Ἐν τοῖς μεγίστοις δὲ ὠφελήμασι τῆς πατρίδος καὶ τόδε ἐγὼ τίθημι αὐτοῦ, ὅτι δυνατώτατος ὢν ἐν τῇ πόλει φανερὸς ἦν μάλιστα τοῖς νόμοις λατρεύων. Τίς γὰρ ἂν ἠθέλησεν ἀπειθεῖν ὁρῶν τὸν βασιλέα πειθόμενον; [...] Ὃς καὶ πρὸς τοὺς διαφόρους ἐν τῇ πόλει ὥσπερ πατὴρ πρὸς παῖδας προσεφέρετο. Ἐλοιδορεῖτο μὲν γὰρ ἐπὶ τοῖς ἁμαρτήμασιν, ἐτίμα δ' εἴ τι καλὸν πράττοιεν, παρίστατο δ' εἴ τις συμφορὰ συμβαίνοι, ἐχθρὸν μὲν οὐδὲνα ἡγούμενος πολίτην, ἐπαινεῖν δὲ πάντας ἐθέλων, σῴζεσθαι δὲ πάντας κέρδος νομίζων, ζημίαν δὲ τιθεὶς εἰ καὶ ὁ μικροῦ ἄξιος ἀπόλοιτο.

Ξενοφῶν, Ἀγησίλαος 7.1-3

Ερμηνευτικά σχόλια

Ἀγησίλαος: Διαδέχτηκε τον αδερφό του Άγη στον θρόνο της Σπάρτης (398 π.Χ.) και συνέχισε (από το 396 έως το 394 π.Χ.) τον πόλεμο με τους Πέρσες σημειώνοντας μεγάλες επιτυχίες. Παρά τη σωματική αναπηρία του (ήταν χωλός), απολάμβανε ευρείας αποδοχής λόγω της χαρισματικής προσωπικότητας και των στρατιωτικών ικανοτήτων του.

δυνατώτατος ὢν ἐν τῇ πόλει φανερὸς ἦν μάλιστα τοῖς νόμοις λατρεύων: Ο Ξενοφών σχολιάζει ιδιαίτερα την υποδειγματική για τους πολίτες της Σπάρτης συμπεριφορά του Αγησιλάου. Εφαρμόζοντας την αρχή ότι δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να συνετίσεις κάποιον από τον παραδειγματισμό, ο Αγησίλαος επιδείκνυε συνέπεια στην τήρηση των νόμων, ωθώντας έτσι και τους συμπολίτες του να πειθαρχούν στις αρχές της πόλης.

Ερωτήσεις

1. Τι θεωρούσε καθήκον του σωστού πολιτικού ο Αγησίλαος σύμφωνα με τον Ξενοφώντα;
2. Πώς συμπεριφερόταν ο Αγησίλαος στους συμπολίτες του; Τι είδους σχέση επιδίωκε να δημιουργήσει μαζί τους;
3. Θα μπορούσε ο Αγησίλαος να χαρακτηριστεί, εκτός από ηγέτης, και «παιδαγωγός»; Ποια στοιχεία του κειμένου μπορούν να στηρίξουν αυτόν τον χαρακτηρισμό;

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

πράττω [= κάνω, κατορθώνω, επιτελώ] θ. πρα(γ)- [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: πράττοιεν]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		ὁ πρακτήρ [= αυτός που κάνει κάτι] πραγματώδης [= κοπιώδης]	ἡ πρᾶξις(-η) τὸ πρᾶγμα πραγματεύομαι [= (α.ε.) ασχολούμαι με κάτι, (ν.ε.) εξετάζω κάτι σε βάθος] πραγματικός ὁ πραγματευτής [= έμπορος, εμπορικός αντιπρόσωπος] ἡ πραγματεία τὰ πεπραγμένα τὸ πρακτόρειον (-είο) [= (α.ε.) το γραφείο και το αξίωμα του φοροεισπράκτορα, (ν.ε.) επαγγελματικό γραφείο εξυπηρέτησης] ὁ πράκτωρ [= (α.ε.) συλλέκτης φόρων, (ν.ε.) πρόσωπο που φέρνει σε πέρας υποθέσεις άλλων] πρακτικός	πραγματικότητα πράγματι πραγμάτωση πραγμάτευση πραματευτής [= γυρολόγος] πραμάτεια [= το εμπόρευμα του πραματευτή]
		ἀντιπράττω, [= εναντιώνομαι] ἡ εὐπραξία [= η καλή συμπεριφορά] ἀπρακτῶ [=αδρανώ] ἀπράγμων κοινοπραγῶ [= κάνω κάτι από κοινού με κάποιον] ἡ κοινοπραγία πολυπραγμονῶ [= ασχολούμαι με πολλά πράγματα]	διαπράττω ἡ διάπραξις (-η) εἰσπράττω ἡ εἴσπραξις (-η) συμπράττω ἡ σύμπραξις (-η) ἡ δυσπραγία [= (α.ε.) η κακή τύχη, (ν.ε.) έλλειψη άνεσης στο βιοτικό επίπεδο] ἡ ἀπραξία [=η αδράνεια] ἄπρακτος πολυπράγμων πολυπραγμοσύνη εἰσπράκτωρ (-ορας) ἔμπρακτος διαπραγματεύομαι	πραγματογνώμονας, [= πρόσωπο με ειδικές επιστημονικές ή τεχνικές γνώσεις που καλείται να γνωμοδοτήσει για ένα θέμα] πραγματοποιώ πραγματοποίηση διαπραγμάτευση κοινοπραξία πραξικόπημα εχθροπραξίες

Ασκήσεις

1. Να κατατάξετε τις παρακάτω παράγωγες των ρ. πράττω και πραγματεύω λέξεις της α.ε. στην κατηγορία που ανήκουν (πρόσωπο που ενεργεί, κατάσταση, αποτέλεσμα ενέργειας κτλ.): πρᾶξις, πράκτωρ, πραγματεία, πραγματευτής.
   

2. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω φράσεις με τις κατάλληλες λέξεις από τη β' στήλη του Λεξιλογικού Πίνακα:
   α. Οι συνάδελφοί μου οργίστηκαν πάρα πολύ, όταν η αντιπροσωπεία του σωματείου μας γύρισε _____________ από τη συνάντηση με τον υπουργό Εργασίας.
   β. Το να κατηγορείς χωρίς λόγο τους άλλους είναι το πιο εύκολο ______________.
   γ. Ο _____________ της ασφαλιστικής εταιρείας ειδοποίησε ότι θα περάσει για να πληρωθεί την Τρίτη.
   δ. Έπρεπε να είχες κινηθεί γρηγορότερα. _____________ μεγάλο σφάλμα περιμένοντας τόσον καιρό.
   ε. Δε μου αρκούν τα λόγια. Περιμένω _____________απόδειξη της μεταμέλειάς σου.
   
   
3. Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α΄ με τα συνώνυμά τους στη στήλη Β΄:

   A'	B'
   φανερός ποιῶ ζημία πόνος ἰσχυρός	μόχθος ἐμφανής ῥωμαλέος πράττω βλάβη

4. Να βρείτε τη σημασιολογική διαφορά των λέξεων «πραγμάτωση», «πραγμάτευση» και «διαπραγμάτευση» στη ν.ε. Συμβουλευτείτε τα λεξικά σας.

Β2. Ετυμολογικά

Δεύτερο συνθετικό λέξη κλιτή – ουσιαστικό

Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις χρησιμοποιώντας ως δεύτερο συνθετικό τα εξής ουσιαστικά του κειμένου της Ενότητας: κίνδυνος, βασιλεύς, πατρίς, νόμος.

Κλιτή λέξη ως δεύτερο συνθετικό μπορεί να είναι:
ουσιαστικό		επίθετο		ρήμα
ἀμφιθέατρον		ἀνίσχυρος		προσφέρω
[ἀμφί + θέατρον]		[ἀ- + ἰσχυρός]		[πρός + φέρω]

		ουσιαστικό	→	το β΄ συνθετικό παραμένει αμετάβλητο, π.χ. ὁδοι-πόρος (ὁδός + πόρος), κατα-δίκη
σύνθετη λέξη
				το β΄ συνθετικό παραμένει αμετάβλητο, π.χ. ἄ-πολις, εὐ-δαίμων, μονο-δάκτυλος
		επίθετο				ή
						επιθέτου β΄ κλίσης γ΄ κλίσης σε -(ι)ος π.χ. ἀσώματ-ος (σῶμα), ἐπουράν-ιος (οὐρανός), ὁμοπάτρ-ιος (πατήρ)
				το β΄ συνθετικό παίρνει τη μορφή:
						επιθέτου γ΄ κλίσης σε -ης ή -ων π.χ. εὐγεν-ής (γένος), ὁμοεθν-ής (ἔθνος), ἀκτήμ-ων (κτῆμα)

Ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε σύνθετα ουσιαστικά της α.ε. με τα συνθετικά που δίνονται:

   ἵππος + δρόμος	ὁ _____________________	φεύγω (θ. φυγ-) + δίκη	ὁ _____________________
   ὄπισθεν + δόμος	ὁ_____________________	ῥίπτω (θ. ριψ-) + ἀσπίς	ὁ _____________________
   νόμος + διδάσκαλος	ὁ_____________________	γῆ + πέδον	ὁ _____________________
   πατριά[1] + άρχή	ὁ _____________________

   
   
   
   
2. Να σχηματίσετε σύνθετα επίθετα της α.ε. με τα συνθετικά που δίνονται. Προσέξτε ιδιαίτερα τους μετασχηματισμούς των β΄ συνθετικών:
   

   ὑπέρ + μέγεθος	ὁ _____________________	πολύ + μηχανή	ὁ _____________________
   ὁμοῦ + μήτηρ (μητρ-ός)	ὁ_____________________	πρό + χείρ	ὁ_____________________
   ἀ- + τόπος	ὁ_____________________	μακρός + χείρ	ὁ_____________________
   μέγας (μεγάλ-ου) + γνώμη	ὁ _____________________	φίλος + ξένος	ὁ _____________________
   διά + πῦρ	ὁ _____________________

   
   
3. Να αναλύσετε ετυμολογικά τις παρακάτω λέξεις. Ποιες λέξεις που συναντήσατε στο κείμενο χρησιμοποιούνται ως β΄ συνθετικό;
   
   

   σύνθετες λέξεις	συνθετικά μέρη
   κωμόπολις μητρόπολις εὐπατρίδης φιλόπατρις συνεργός

Γ. Γραμματική

1. Ευκτική ενεστώτα, μέλλοντα και αορίστου ενεργητικής φωνής

α. Σχηματισμός και κλίση ευκτικής ενεστώτα, μέλλοντα και αορίστου βαρύτονων ρημάτων ε.φ.

Η ευκτική του ενεστώτα και του μέλλοντα έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμα τη δίφθογγο -οι-. Ο μέλλοντας έχει τις ίδιες καταλήξεις με τον ενεστώτα με την προσθήκη του χαρακτηριστικού -σ- πριν από αυτές.

Ο αόριστος διαφοροποιείται από τον μέλλοντα ως προς τη χαρακτηριστική δίφθογγο, που είναι -αι- αντί για -οι-.

• Με βάση αυτές τις παρατηρήσεις να συμπληρώσετε και να τονίσετε τους τύπους που λείπουν από τους πίνακες:

Ευκτική Ενεστώτα πιστεύ-οιμι πιστεύ-οις πιστεύ-οι πιστεύ-οιμεν πιστεύ-οιτε πιστεύ-οιεν

Ευκτική Μέλλοντα πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-…… πιστευ-σ-……

Ευκτική Αορίστου πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-…… πιστευ-…-……

Παρατηρήσεις

1. Οι δίφθογγοι -οι- και -αι- στις καταλήξεις της ευκτικής είναι πάντοτε μακρόχρονες.
2. Η ευκτική αορίστου, όπως και η υποτακτική, δεν παίρνει αύξηση.
3. Για τον σχηματισμό και την κλίση της ευκτικής μέλλοντα και αορίστου ενεργητικής φωνής των αφωνόληκτων ρημάτων χρησιμοποιούμε τις ίδιες καταλήξεις, αλλά το θέμα των ρημάτων αυτών μεταβάλλεται, όπως και στην οριστική των χρόνων αυτών. π.χ.: πράττω → πράξοιμι - πράξαιμι, βλάπτω → βλάψοιμι - βλάψαιμι, σῴζω → σώσοιμι - σώσαιμι.

β. Σημασίες και χρήσεις της ευκτικής

Σε κύριες προτάσεις η ευκτική μπορεί να εκφράζει:

• ευχή (ευχετική ευκτική). Μεταφράζεται: «μακάρι να…». Συνήθως προηγούνται τα μόρια εἴθε, ὡς, εἰ γὰρ για έμφαση.
  π.χ. Εἴθε σὺ φίλος ἡμῖν γένοιο. (= Μακάρι να γινόσουν φίλος μας!)
• το δυνατό στο παρόν ή στο μέλλον (δυνητική ευκτική). Συνοδεύεται από το δυνητικό ἂν και μεταφράζεται: «θα ήταν δυνατόν να…», «θα μπορούσα να…».
  π.χ. Ἔχοις ἂν με διδάξαι τί ἐστι νόμος; (= Θα ήταν δυνατόν / Θα μπορούσες να με διδάξεις τι είναι νόμος;)
  Πολλὰς ἂν εὕροις μηχανάς. (= Θα ήταν δυνατόν / Θα μπορούσεςνα βρεις πολλά τεχνάσματα.)

Σε δευτερεύουσες προτάσεις η ευκτική μπορεί να είναι:

• ευκτική του πλαγίου λόγου, η οποία συνήθως αντικαθιστά άλλες εγκλίσεις, όταν στον πλάγιο λόγο η δευτερεύουσα πρόταση εξαρτάται από ρήμα ιστορικού χρόνου.
  π.χ. Ἐγίγνωσκε ὅτι σὺ λέγοις τἀληθῆ.
• επαναληπτική ευκτική, που δηλώνει επανάληψη και μεταφράζεται: «κάθε φορά που… » (κυρίως σε υποθετικές, χρονικές και αναφορικές προτάσεις).
  π.χ. Τῶν ἐχθρῶν εἴ τινα λάβοιεν, ἀπέκτεινον. (= Όποτε / Κάθε φορά που έπιαναν κάποιον από τους εχθρούς,τον εκτελούσαν.)
• δυνητική ευκτική, που εκφράζει, όπως και στις κύριες προτάσεις, το δυνατό στο παρόν ή στο μέλλον.
  π.χ. Νῆες ὑμῖν πάρεισιν, ὥστε ἐξαίφνης ἂν ἐπιπέσοιτε. (= Έχετε πλοία, και θα ήταν δυνατόν / θα μπορούσατε αιφνιδιαστικά να κάνετε επίθεση.)

2. Αναφορική αντωνυμία ὅς, ἥ, ὅ (= ο οποίος, η οποία, το οποίο)

Ακολουθεί γενικά την κλίση των δευτερόκλιτων επιθέτων σε -ος, -η, -ον.

• Να συμπληρώσετε τους τύπους που λείπουν από τον πίνακα:

Παρατηρήσεις

1. Δεν πρέπει να συγχέεται η αναφορική αντωνυμία με τους ομόηχους τύπους του οριστικού άρθρου (ἥ ≠ ἡ, οἵ ≠ οἱ, αἵ ≠ αἱ)· οι τύποι της αναφορικής αντωνυμίας παίρνουν τόνο.
2. Όλες οι αναφορικές αντωνυμίες παίρνουν δασεία.
3. Κατά τον ίδιο τρόπο κλίνεται και η αναφορική αντωνυμία ὅσπερ, ἥπερ, ὅπερ. Απλώς, στο τέλος κάθε τύπου προστίθεται το μόριο -περ χωρίς να επηρεάζεται ο τονισμός.
   

3. Αναφορική αντωνυμία ὅστις, ἥτις, ὅ τι

Η αναφορική αντωνυμία ὅστις, ἥτις, ὅ τι σχηματίζεται από την αναφορική ὃς και την αόριστη τίς. Κλίνεται και στα δύο μέρη της και τονίζεται πάντοτε το α΄ συνθετικό με τον τόνο που παίρνει και η απλή αναφορική αντωνυμία^[2].

• Να συμπληρώσετε τους τύπους που λείπουν από τον πίνακα:

	ενικός αριθμός			πληθυντικός αριθμός
	αρσ.	θηλ.	ουδέτερο	αρσ.	θηλ.	ουδέτερο
ονομ.	ὅστις	ἥτις	ὅ,τι	……	……	………, ἅττα
γεν.	………, ὅτου	……	……, ὅτου		……
δοτ.	………, ὅτῳ	……	………, ὅτῳ	……	……	……
αιτ.	……	……	……	……	……	………, ἅττα

 

Παρατηρήσεις

1. Ο τύπος ἅττα διαφέρει από τον αντίστοιχο τύπο της αόριστης αντωνυμίας, επειδή παίρνει δασεία, όπως όλες οι αναφορικές αντωνυμίες.
2. Το ουδέτερο της αναφορικής αντωνυμίας ὅστις, ἥτις, ὅ τι γράφεται ὅ,τι ή ὅ τι (πβ. ν.ε.: Ό,τι και να ζητήσεις, θα το κάνω για σένα).

Ασκήσεις

1. Να τονίσετε και να αναγνωρίσετε γραμματικά τους εξής ρηματικούς τύπους ευκτικής: λατρευοι, σαλευοις, παιδευοι, ἀλλαξαι, ἐξοργισαις, ἐκπληξαις, καλυψαι.
   

2. Να μεταφέρετε τα παρακάτω ρήματα στο πρόσωπο της ευκτικής ενεστώτα, μέλλοντα και αορίστου που ζητείται:
   

   		Ενεστώτας	Μέλλοντας	Αόριστος
   οὗτος	(κινδυνεύω)
   	(βουλεύω)
   ἡμεῖς	(γράφω)
   	(τοξεύω)

3. Να συμπληρώσετε τους τύπους ευκτικής των χρόνων που λείπουν διατηρώντας το πρόσωπο του τύπου που δίνεται:

   Ενεστώτας	Μέλλοντας	Αόριστος
   πράττοις
   	κελεύσοιτε
   	συμβουλεύσοιεν
   		φυλάξαιμεν

   
   
4. Να μετατρέψετε τις παρακάτω ευκτικές ενεστώτα σε ευκτικές αορίστου στον ίδιο αριθμό και στο ίδιο πρόσωπο:
   οὗτος λατρεύοι ___________, οὗτοι ἱκετεύοιεν ___________, σὺ ἑρμηνεύοις ___________, ἡμεῖς τάττοιμεν ___________, ὑμεῖς θεραπεύοιτε ___________.
5. Να μεταφράσετε τις φράσεις: α. λύομεν τὸν γρίφον, β. λύωμεν τὸν γρίφον, γ. λύοιμεν τὸν γρίφον.
6. Να βρείτε το ρήμα των προτάσεων και να γράψετε στην παρένθεση τους τύπους ευκτικής του ίδιου χρόνου και αριθμού:
   α. Σωκράτης δὲ διαίτῃ τὴν ψυχὴν ἐπαίδευσε (________________).
   β. Ἀγησίλαος βασιλέως ἀγαθοῦ τοῦτο ἔργον ἐνόμισε, τὸ τοὺς ἀρχομένους ὡς πλεῖστα ἀγαθὰ ποιεῖν (________________).
   γ. Ὁ πατήρ ἡμῖν πράττειν τὰ δέοντα συνεβούλευσεν (________________).
7. Να συμπληρώσετε τον κατάλληλο τύπο της αναφορικής αντωνυμίας ὅς, ἥ, ὃ στις παρακάτω προτάσεις:
   α. Τὸ χωρίον, ________ παρὰ τὸν ποταμὸν κεῖται, κατάφυτόν ἐστι.
   β. Οὗτοι τῶν στρατηγῶν ἄριστοί εἰσιν, _________ (δοτ. πληθ. αρσ. = στους οποίους) οἱ στρατιῶται μάλιστα πείθονται.
   γ. Αἱ πόλεις, _________ ἀτείχιστοί εἰσιν, ῥαδίως ἁλίσκονται (= κυριεύονται).
   δ. Τῶν ποταμῶν τινες, _________ πολὺν ῥόον (= δυνατό ρεύμα) ἔχουσιν, οὐ διαβατοί εἰσι.
   ε. Τὰ δῶρα ταῦτα, _________ μοι ἔδωκας, πολυτελῆ εἰσιν.
   στ. Μέμνησαι τῶν λόγων, _________ ἤκουσάς μου;
8. Να συμπληρωθεί ο κατάλληλος τύπος των αντωνυμιών ὅσπερ και ὅστις, ώστε να συμφωνεί με τα ουσιαστικά:

   πολίτην	_________________________	_________________________
   πόλεων	_________________________	_________________________
   γονεύς	_________________________	_________________________
   ἰατροῖς	_________________________	_________________________
   ἄνθρωποι	_________________________	_________________________
   δῶρον	_________________________	_________________________

9. Να εντοπίσετε και να αναγνωρίσετε γραμματικά τους τύπους ευκτικής των φράσεων. Κατόπιν να εξηγήσετε τι δηλώνουν:
   α. Μὴ γένοιτο, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὰ πράγματα ἐν τούτῳ.
   β. Ἆρ’ ἄν μοι ἐθελήσαις, ὦ Ἱέρων, διηγήσασθαι ἃ εἰκός ἐστι εἰδέναι σε βέλτιον(= καλύτερα) ἐμοῦ;
   γ. Καὶ οἱ ὄνοι (= τα γαϊδούρια), ἐπεί τις διώκοι, προδραμόντες ἕστασαν (= προχωρούσαν και κατόπιν σταματούσαν).

^[1] = το γένος, η καταγωγή
^[2] Για τις υπόλοιπες αναφορικές αντωνυμίες, βλ. Γραμματική Αρχαίας Ελληνικής.