Ν. Γύζης, Ιστορία, 1892 (Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα)

Το χρέος του ιστορικού

Α. Κείμενο

Ο Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης (περ. 200-118 π.Χ.) είναι ο σημαντικότερος ιστορικός της ελληνιστικής εποχής. Από το σπουδαιότερο έργο του, που επιγράφεται Ἱστορίαι, έχουν σωθεί τα πέντε πρώτα βιβλία και εκτεταμένα αποσπάσματα ή επιτομές (περιλήψεις) από τα υπόλοιπα τριάντα πέντε. Είναι ο πρώτος ιστορικός που δηλώνει ρητώς ότι γράφει καθολικήν (δηλ. παγκόσμια) ιστορία. Πρότυπό του από την άποψη της αντικειμενικότητας υπήρξε ο Θουκυδίδης. Θέλοντας να τονίσει πόσο αντικειμενικός πρέπει να είναι ο ιστορικός κατά την παρουσίαση των γεγονότων, γράφει στην αρχή του έργου του τα εξής:

Ἐν μὲν οὖν τῷ λοιπῷ βίῳ τὴν τοιαύτην ἐπιείκειαν ἴσως οὐκ ἄν τις ἐκβάλλοι· καὶ γὰρ φιλόφιλον εἶναι δεῖ τὸν ἀγαθὸν ἄνδρα καὶ φιλόπατριν καὶ συμμισεῖν τοῖς φίλοις τοὺς ἐχθροὺς καὶ συναγαπᾶν τοὺς φίλους· ὅταν δὲ τὸ τῆς ἱστορίας ἦθος ἀναλαμβάνῃ τις, ἐπιλαθέσθαι χρὴ πάντων τῶν τοιούτων καὶ πολλάκις μὲν εὐλογεῖν καὶ κοσμεῖν τοῖς μεγίστοις ἐπαίνοις τοὺς ἐχθρούς, ὅταν αἱ πράξεις ἀπαιτῶσι τοῦτο, πολλάκις δ' ἐλέγχειν καὶ ψέγειν ἐπονειδίστως τοὺς ἀναγκαιοτάτους, ὅταν αἱ τῶν ἐπιτηδευμάτων ἁμαρτίαι τοῦθ' ὑποδεικνύωσιν. Ὥσπερ γὰρ ζῴου τῶν ὄψεων ἀφαιρεθεισῶν ἀχρειοῦται τὸ ὅλον, οὕτως ἐξ ἱστορίας ἀναιρεθείσης τῆς ἀληθείας τὸ καταλειπόμενον αὐτῆς ἀνωφελὲς γίνεται διήγημα.

Πολύβιος, Ἱστορίαι 1.14.4-7

Ερμηνευτικά σχόλια

τὴν τοιαύτην ἐπιείκειαν: Ο Πολύβιος αναφέρεται στην επιεική διάθεση με την οποία αντιμετωπίζουμε συχνά τα σφάλματα και τις απρέπειες των φίλων μας λόγω της γενικότερης εύνοιας που επιδεικνύουμε προς αυτούς. Κάτι τέτοιο, κατά τη γνώμη του, είναι ανεπίτρεπτο από τη στιγμή που κάποιος επωμίζεται τον ρόλο του ιστορικού.

Ερωτήσεις

1. Ποιες είναι οι υποχρεώσεις ενός φίλου προς τους συντρόφους του σύμφωνα με τον Πολύβιο;
2. Πώς πρέπει να αντιμετωπίζει ο ιστορικός τα πρόσωπα για τα οποία κάνει λόγο στο έργο του;
3. Ποιες συνέπειες έχει για την ποιότητα του ιστορικού έργου η μη τήρηση των προϋποθέσεων που εκθέτει ο Πολύβιος;
4. Είναι τα σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης (ο γραπτός και ηλεκτρονικός τύπος) πηγή αξιόπιστων ιστορικών στοιχείων, που θα αξιοποιήσει ο ιστορικός της εποχής μας; Πιστεύετε ότι πληρούν τις προϋποθέσεις που θέτει ο Πολύβιος; Να αναφέρετε συγκεκριμένα παραδείγματα από την εμπειρία σας.

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

κοσμέω, κοσμῶ [= 1. α. διευθετώ, β. κυβερνώ, 2. στολίζω (< κόσμος = 1. η ευπρέπεια, η τάξη, 2. το στολίδι, 3. το σύμπαν)] [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: κοσμεῖν]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		ὁ κοσμητής [= λειτουργικό αξίωμα] κοσμητός [= περιποιημένος]	ἡ κόσμησις (-η) τὸ κόσμημα κοσμητικός κόσμιος [= καλά οργανωμένος, ευπρεπής] ἡ κοσμιότης (-τητα) κοσμικός ὁ κοσμήτωρ (-ορας) [= (α.ε.) αρχηγός στρατού, (ν.ε.) ο επικεφαλής μιας πανεπιστημιακής σχολής]	κοσμικότητα κοσμάκης
		κατακοσμῶ [= διευθετώ] ἐπικοσμῶ [= προσθέτω στολίδια σε κάτι] ἀποκοσμῶ [= καθαρίζω και αποκαθιστώ την τάξη αφαιρώντας τα περιττά]	διακοσμῶ ἡ κοσμογονία ἡ κοσμογραφία ὁ κοσμοκράτωρ (-τορας) ὁ κοσμοπολίτης ἡ ἀκοσμία ὁ ὑπόκοσμος	κοσμοθεωρία κοσμογυρισμένος κοσμοπλημμύρα κοσμοσωτήριος κοσμοϊστορικός κοσμοναύτης κοσμοκαλόγερος κοσμηματοπώλης κοσμηματοθήκη απόκοσμος μαθητόκοσμος φοιτητόκοσμος

Ασκήσεις

1. Να αποδώσετε τη σημασία των φράσεων και λέξεων: «από καταβολής κόσμου», «διαγωγή κοσμιότατη», κοσμογονία, κοσμοθεωρία, κοσμοπολίτης.

2. Με τη βοήθεια του Λεξιλογικού Πίνακα να βρείτε την κατάλληλη λέξη της α.ε. για τις σημασίες που σας δίνονται:
   α. ____________________: αυτός που συμπεριφέρεται με ευγένεια, ο φρόνιμος.
   β. ____________________: το στολίδι.
   γ. ____________________: η ευπρέπεια, η ευγένεια.
   δ. ____________________: αυτός που κυβερνά τον κόσμο.

3. Να κατατάξετε τις ομόρριζες του ρήματος κοσμῶ λέξεις της α.ε. που περιλαμβάνει ο παραπάνω πίνακας σε κατηγορίες ανάλογα με αυτό που δηλώνουν. Θυμηθείτε όσα διδαχθήκατε στο κεφάλαιο της παραγωγής στην προηγούμενη τάξη:
   

   ουσιαστικά				επίθετα
   πρόσωπο που ενεργεί	ενέργεια, κατάσταση	αποτέλεσμα ενέργειας	ουσιαστικό παράγωγο από επίθετο

Β2. Ετυμολογικά

Πρώτο συνθετικό λέξη κλιτή – ουσιαστικό

Κλιτή λέξη ως α΄ συνθετικό μπορεί να είναι:
ουσιαστικό		επίθετο		ρήμα
κοσμοκράτωρ		φιλόπατρις		λιποταξία
(κόσμος + κρατέω, κρατῶ)		(φίλος + πατρίς)		[λείπω (θ. λιπ-) + τάξις]

			β΄ κλίσης	θέμα αμετάβλητο		κόσμος	+	κρατέω, κρατῶ	>	κοσμοκράτωρ
						ἄρτος	+	πωλέω, πωλῶ	>	ἀρτοπώλης
			α΄ ή γ΄ κλίσης	το θέμα αλλάζει και λήγει σε -ο-		ὕλη	+	τέμνω	>	ὑλοτόμος
α΄ συνθετικό ουσιαστικό						ἰχθύς	+	πωλέω, πωλῶ	>	ἰχθυοπώλης
			β΄ ή γ΄ κλίσης	το θέμα το θέμα αλλάζει και λήγει σε -α- ή -η-		ἔλαφος	+	βάλλω	>	ἐλαφηβόλος
						λαμπάς, λαμπάδος	+	φέρω	>	λαμπαδηφόρος
			ουδέτερο γ΄ κλίσης σε -μα	το θέμα αμετάβλητο ή αποβάλλεται το -ατ-		σῶμα	+	φυλάττω	>	σωματοφύλαξ
						σῶμα	+	ἀσκῶ	>	σωμασκῶ

Ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε σύνθετα αρσενικά ουσιαστικά και επίθετα της α.ε. χρησιμοποιώντας τα συνθετικά που δίνονται:
   

   λόγος	+	γράφω	→	______________________________
   μῦθος	+	λέγω	→	______________________________
   οἶκος	+	δεσπότης	→	______________________________
   νόμος	+	τίθημι (θε-)	→	______________________________
   λίθος	+	ξέω	→	______________________________
   νίκη	+	φέρω	→	______________________________
   κτῆνος	+	τρέφω	→	______________________________
   θάνατος	+	φέρω	→	______________________________

    

2. Να σχηματίσετε σύνθετες λέξεις της ν.ε. με α΄ συνθετικό τα ουσιαστικά της α.ε. που δίνονται:
   

   αἷμα (-ατος)
   	αυτός που δίνει αίμα:	_______________________________
   	αυτός που είναι βαμμένος με αίμα:	_______________________________
   	η διαδικασία καθαρισμού (κάθαρση) του αίματος:	_______________________________
   λόγος
   	αυτός που γράφει λόγους:	_______________________________
   	η τέχνη του λόγου:	_______________________________
   	παιχνίδι με τον λόγο:	_______________________________
   	η θεραπεία διαταραχών του λόγου:	_______________________________

Γ1. Γραμματική

Γ΄κλίση ουσιαστικών

Συμφωνόληκτα ουσιαστικά γ΄ κλίσης

Σε αυτή την Ενότητα ολοκληρώνεται η διδασκαλία των πιο συνηθισμένων συμφωνόληκτων ουσιαστικών της γ΄ κλίσης.

• Λαμβάνοντας υπόψη τις καταλήξεις της γ΄ κλίσης, να συμπληρώσετε τους πίνακες και να τονίσετε τους άτονους τύπους:

Ημιφωνόληκτα

α. Υγρόληκτα

Συγκοπτόμενα διπλόθεμα υγρόληκτα

Συγκοπτόμενα είναι επίσης τα ουσιαστικά ἡ μήτηρ (τῆς μητρός, κλητ. εν.: ὦ μῆτερ) και ἡ θυγάτηρ (τῆς θυγατρός, κλητ. εν.: ὦ θύγατερ). Τα ουσιαστικά αυτής της τάξης λέγονται «συγκοπτόμενα», γιατί αποβάλλουν (συγκόπτουν) σε ορισμένες πτώσεις το -ε- του αδύνατου θέματος.

β. Σιγμόληκτα

1. Αρσενικά

Πρόκειται για κύρια ονόματα σε -ης (γεν. -ους), όπως το Ἀριστοφάνης, και -κλῆς (γεν. -κλέους), όπως το Περικλῆς.

2. Ουδέτερα ακατάληκτα

Στα ουσιαστικά αυτά το αρχικό θέμα (σε -εσ) στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική ενικού μετατρέπεται σε -ος. Σε όλες τις άλλες πτώσεις αποβάλλεται το -σ- και επέρχονται συναιρέσεις.

Γ2. Σύνταξη

Σύνδεση προτάσεων ή όρων πρότασης

Οι προτάσεις (ή οι όροι των προτάσεων) μπορούν να συνδέονται με τους εξής τρόπους:

α. Παρατακτική ή κατά παράταξη σύνδεση

Όπως και στη ν.ε., πρόκειται για τη σύνδεση που γίνεται με τους συμπλεκτικούς, αντιθετικούς και διαζευκτικούς (αλλά και με παρατακτικούς αιτιολογικούς και συμπερασματικούς) συνδέσμους. Οι σύνδεσμοι αυτοί συνδέουν όμοιες προτάσεις (κύριες η δευτερεύουσες), όμοιους όρους ή όμοιους προσδιορισμούς^[1].
π.χ. Μανθάνετε καὶ λέγετε.
Εἶτα ἀπέπλευσεν εἰς Αἴγυπτον καὶ εἰς Κύπρον.

β. Υποτακτική ή καθ’ υπόταξη σύνδεση

Όπως και στη ν.ε., πρόκειται για τη σύνδεση που γίνεται με τους υποτακτικούς συνδέσμους (π.χ. ειδικούς, χρονικούς, αιτιολογικούς), καθώς και με αναφορικές και ερωτηματικές αντωνυμίες και με τα αντίστοιχα επιρρήματα.

π.χ. Λέγω ταῦτα, ἵνα ὑμεῖς ἀκούητε.
Ὃταν τὸ τῆς ἱστορίας ἦθος ἀναλαμβάνῃ τις, ἐπιλαθέσθαι χρὴ πάντων τῶν τοιούτων.

Με υποτακτικούς συνδέσμους εισάγονται στον λόγο οι δευτερεύουσες προτάσεις· η σύνδεση ονομάζεται «καθ’ υπόταξη», γιατί η δευτερεύουσα πρόταση δεν μπορεί να σταθεί μόνη της στον λόγο, αλλά υποτάσσεται σε μια άλλη πρόταση.

Παρατήρηση

Σε μία περίοδο ή ημιπερίοδο πρέπει οπωσδηποτε να υπάρχει (ή να εννοείται) τουλάχιστον μία κύρια πρόταση.

γ. Ασύνδετο σχήμα

Σύμφωνα με το σχήμα αυτό οι προτάσεις (ή οι όροι) που συνδέονται μεταξύ τους απλώς παρατίθενται χωρίς συνδετικό μέσο, παρά μόνο με κόμμα. Έτσι επιτυγχάνεται ζωντανό, παραστατικό ύφος.
π.χ. Συμβαλόντες τὰς ἀσπίδας ἐωθοῦντο (= σπρώχνονταν), ἐμάχοντο, ἀπέκτεινον, ἀπέθνησκον.

Ασκήσεις

1. Να κλιθούν στις πλάγιες πτώσεις και των δύο αριθμών τα ουσιαστικά ἡ μήτηρ και τό ἔθνος.

2. Να εντοπίσετε τα τριτόκλιτα ουσιαστικά του κειμένου και να τα γράψετε στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού.

3. Να γράψετε τα παρακάτω ουσιαστικά στην ίδια πτώση του άλλου αριθμού:
   

   τὸν μῆνα	__________________	τοῦ ἐλαιῶνος	__________________
   ὦ νυμφών	__________________	οἱ σωλῆνες	__________________
   τοῦ κοσμήτορος	__________________	ὦ ἐκλέκτορες	__________________
   τῷ πυρῆνι	__________________	τοῦ κώδωνος	__________________
   τὴν ἀηδόνα	__________________	τοὺς κανόνας	__________________
   οἱ νιπτῆρες	__________________	τῶν δαιμόνων	__________________
   τῷ ἄξονι	__________________	τῷ βέλει	__________________

4. Να γράψετε τη γενική ενικού των παρακάτω ουσιαστικών λαμβάνοντας υπόψη τη μορφή τους στη ν.ε.:
   σιαγών, παντοκράτωρ, συνδαιτυμών, χειμών, Ἀπόλλων, Εὐρυτάν, λιμήν, Πάν, ξενών, παρθενών, κηδεμών, χείρ.
5. Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις με τον κατάλληλο τύπο των ουσιαστικών που βρίσκονται σε παρένθεση:
   α. Οἱ ἀρχαῖοι ἐνόμιζον τοὺς ___________ (ἀστήρ) θεοὺς εἶναι.
   β. Οἱ τετελευτηκότες ἐρήμους τοὺς ___________ (πατήρ) καὶ τὰς ___________ (μήτηρ) ἀπέλιπον (= άφησαν).
   γ. Φθείρουσιν ___________ (ἦθος, αιτ. πληθ.) χρηστὰ ὁμιλίαι (= οι συναναστροφές) κακαί.
   δ. Παρὰ Λεσβίοις ἀγὼν ἄγεται (= διοργανώνεται διαγωνισμός) ___________ (κάλλος, γεν. εν.) γυναικῶν ἐν τῷ ___________ (τέμενος) τῆς Ἥρας λεγόμενος καλλιστεῖα.
   ε. Οἱ Πέρσαι χαλεπῶς φέρουσι τοῖς παροῦσι ___________ (πρᾶγμα).
   στ. Βούλομαι ὑμῖν τὰ ___________ (ὄνομα) αὐτῶν ἀναγνῶναι.
   ζ. Ἦν ποτε χρόνος, ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητὰ δὲ ___________ (γένος) οὐκ ἦσαν.
6. Να αναγνωρίσετε το είδος της σύνδεσης στις περιόδους που ακολουθούν και να δηλώσετε τι συνδέουν κάθε φορά οι σύνδεσμοι:
   α. Τηλικαῦτα (= τόσο μεγάλα) αὐτοῖς τὸ μέγεθος καὶ τοσαῦτα τὸ πλῆθος εἴργασται.
   β. Ἐγώ ἀναιδὴς οὐτ’ εἰμὶ οὐτ’ ἄν γενοίμην.
   γ. Στέργε μὲν τὰ παρόντα, ζήτει δὲ τὰ βελτίω (= να αγαπάς αυτά που έχεις, αλλά να επιζητείς τα καλύτερα).
   δ. Οἱ δὲ ἐπείθοντο· ἐπίστευον γὰρ αὐτῷ.
   ε. Κάλλος μέν ἤ χρόνος ἀνήλωσεν (= ξόδεψε, έφθειρε) ἤ νόσος ἐμάρανε.
   στ. Ἀριστοφάνης οὐ μόνον τῶν ἰδίων ἀλλὰ καὶ τῶν κοινῶν ἐβούλετο ἐπιμελεῖσθαι.
   ζ. Οὐκ οἶδα σαφῶς· ἔοικε δ’ οὖν ἀτόπῳ (= μοιάζει λοιπόν παράλογο).
7. Να εντοπίσετε στις ακόλουθες περιόδους τις λέξεις που εισάγουν δευτερεύουσες προτάσεις:
   α. Καὶ κατηγοροῦσι μὲν αὐτοῦ ὡς πολλάς ἀρχάς ἦρξεν (= ανέλαβε πολλά αξιώματα), ἀποδεῖξαι δέ οὐδείς δύναται ὡς οὐ καλῶς ἦρξεν. β. Οὐκ ἔχω ὅ,τι ἀποκρίνωμαι.
   γ. Ὀκνῶ (= φοβάμαι) μὴ μάταιος ἡμῖν ἡ στρατεία γένηται.
   δ. Ἐπειδὴ δὲ τοῦτ’ οὐχ οὕτως ἔχει, φυλάττεσθαί φημι δεῖν.
   ε. Τὰς ἀρετὰς ἐπιτηδεύομεν (= ασκούμε τις αρετές) οὐχ ἵνα τῶν ἄλλων ἔλαττον ἔχωμεν (= για να έχουμε λιγότερα από τους άλλους), ἀλλ’ ὅπως ἂν μετὰ πλείστων ἀγαθῶν τὸν βίον διάγωμεν (= για να περνούμε τη ζωή μας).
   στ. Πρὸς τὸν ἀδελφὸν δ’ οὕτως ἐνειμάμην (= έτσι μοίρασα την περιουσία), ὥστε ἐκεῖνον πλέον ὁμολογεῖν ἔχειν τῶν πατρῴων (= από την πατρική κληρονομιά).
   ζ. Εἰ οὖν ἐγὼ μὴ γιγνώσκω μήτε τὰ ὅσια μήτε τὰ δίκαια, ὑμεῖς διδάξατέ με.
   η. Εἰκὸς (ενν. ἐστί = είναι εύλογο) ὑμᾶς μήπω τοὺς τῶν κατηγόρων λόγους ἡγεῖσθαι πιστούς, πρὶν ἂν καὶ ἡμεῖς εἴπωμεν.
   θ. Εἶδεν ἐκεῖνος Σάμον φρουρουμένην ὑπό Κυπροθέμιδος, ὃν κατέστησε (= διόρισε) Τιγράνης.
   ι. Φήσουσι (= θα πουν) γὰρ δή με σοφὸν εἶναι, εἰ καὶ μὴ εἰμί.

[1] Για τα είδη των συνδέσμων βλ. Γραμματική Αρχαίας Ελληνικής.