Ελ Γκρέκο, Ο Άγιος Μαρτίνος και ο ζητιάνος (Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη)

Η ελεημοσύνη
βασίλισσα των αρετών

A. Κείμενο

Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος (περ. 354– 407 μ.Χ.), επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, οικουμενικός διδάσκαλος και άγιος της Χριστιανικής Εκκλησίας, προσπάθησε να καταπολεμήσει την αδικία και τη διαφθορά, να δώσει κουράγιο σε κάθε ανίσχυρο και να αντιμετωπίσει τις αιρέσεις. Οραματιζόταν την επάνοδο των πιστών στην απλότητα και την καθαρότητα της πρώτης χριστιανικής εποχης. Βαθύς ανατόμος της ανθρώπινης ψυχής, πολέμησε κάθε κακό με τη ρητορική του δεινότητα. Ο ίδιος έκανε πράξη τα κηρύγματά του μοιράζοντας όλα τα υπάρχοντά του σε όσους είχαν ανάγκη και υπερασπιζόμενος τους αδυνάτους από τις αυθαιρεσίες των ισχυρών. Τις ομιλίες του παρακολουθούσαν πλήθη κόσμου. Στο απόσπασμα που θα μελετήσετε επισημαίνει την ανάγκη να είμαστε ελεήμονες.

Αγαπητοί, μή γινώμεθα τῶν ἀλόγων θηριωδέστεροι. Ἐκείνοις πάντα κοινά καί οὐδέν τοῦ ἄλλου πλέον ἔχει· σύ δέ ἄνθρωπος ὤν, θηρίου γίνῃ χαλεπώτερος, μυρίων πενήτων τροφάς μιᾷ κατακλείων οἰκία. Καίτοι γε οὐχ ἡ φύσις ἡμῖν μόνη κοινή, ἀλλά καί ἕτερα πλείονα· οὐρανός κοινός καί ἥλιος καί σελήνη καί ἀστέρες καί ἀήρ καί θάλασσα καί γῆ καί ζωή καί τελευτή καί γῆρας καί νόσος καί ὑγεία καί χρεία τροφῆς καί ἐνδυμάτων. Πῶς οὖν οὐκ ἄτοπον τούς ἐν τοσούτοις κοινωνοῦντας ἀλλήλοις ἐν τοῖς χρήμασιν οὕτως εἶναι πλεονέκτας, καί τήν αὐτήν μή διατηρεῖν ἰσονομίαν; Ὁ γάρ θάνατος τῆς μέν ἀπολαύσεως ἀπάγει, πρός δέ τάς εὐθύνας ἄγει. Ἵν' οὖν μή τοῦτο γένηται, πολλῇ χρησώμεθα τῇ ελεημοσύνῃ. Αὕτη γάρ ἐστιν ἡ βασίλισσα τῶν ἀρετῶν, ἥ καί ἐξαιρήσεται ἡμᾶς τῆς τιμωρίας. Τά περιττά δή ποιήσωμεν χρήσιμα, τόν πολύν προέμενοι πλοῦτον, καί ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς κρίσεως, κἄν μυρία ὦμεν πεπλημμεληκότες, ὁ Θεός μεταδώσει συγγνώμης ἡμῖν.

Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τό ρητόν τοῦ Προφήτου Δαυΐδ, PG 55, 517-518 (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

μή ὦμεν τῶν ἀλόγων θηριωδέστεροι: Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος στηρίζει την επιχειρηματολογία του στο ότι ο άνθρωπος είναι ον ἔλλογον (ἐν + λόγος), σε αντίθεση με τα ζώα που είναι όντα ἄλογα (ἀ- + λόγος). Ο «λόγος» επέτρεψε στον άνθρωπο να δημιουργήσει κοινωνία και πολιτισμό, κάτι που δεν επιτεύχθηκε από τα άλλα πλάσματα της δημιουργίας. Ο άνθρωπος πολλές φορές, από τη λαχτάρα του να αποκτήσει πλούτο, ενεργεί με τρόπο αλαζονικότερο και βιαιότερο ακόμη και από τα πιο άγρια θηρία και γίνεται «θηριωδέστερος τῶν ἀλόγων».

πολλῇ χρησώμεθα τῇ ελεημοσύνῃ: Φάρμακο που λυτρώνει τον άνθρωπο από τη θηριώδη συμπεριφορά του είναι, σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, η ελεημοσύνη, που δηλώνει την αγάπη προς τον συνάνθρωπο, την καλοσύνη και τη διάθεση για βοήθεια. Αυτή η διάθεση μπορεί να αντισταθμίσει πολλά ανθρώπινα παραπτώματα και να προσφέρει τη συγχώρεση του θεού σε όποιον έχει αμαρτήσει. Η χριστιανική διδασκαλία δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον σεβασμό και στην αγάπη για τον πλησίον ("ἀγάπα τόν πλησίον σου ὅς σεαυτόν") και τα θεωρεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κατάκτηση της Βασιλείας των Ουρανών.

Ερωτήσεις

1. Ποιες είναι οι διαφορές του ανθρώπου από τα ζώα σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο;
2. Ποια κοινά στοιχεία ενώνουν και εξομοιώνουν τους ανθρώπους μεταξύ τους σύμφωνα με το κείμενο; Είναι αυτά μόνο θετικά η και αρνητικά;
3. Ποια τύχη περιμένει τον άνθρωπο που δε λαμβάνει υπόψη του τους ανήμπορους συνανθρώπους του, σύμφωνα με το κείμενο; Ποιο μέσο έχει στη διάθεση του ο άνθρωπος, προκειμένου να αποφύγει τη μετά θάνατον τιμωρία;
4. Με ποιες άλλες χριστιανικές αρετές συνδέεται η ελεημοσύνη;

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ἄγω [= 1. οδηγώ, 2. μεταφέρω] θ. ἀγ- [στο κείμενο συναντήσατε τους τύπους: ἄγει, ἀπάγει]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		ἀγωγαῖος [= αυτός που χρησιμεύει για να οδηγεί κάποιον] ὁ ἀγωγεύς	ὁ ἀγών (-ώνας) [= (α.ε.) συνέλευση] ὁ ἀγωγός [= (α.ε.) οδηγός] ἀγώγιμος [= εύκολος στη μεταφορά] ή ἀγωγή [= (α.ε.) μεταφορά, (ν.ε.) ανατροφή] ἀγωνίζομαι ἡ ἀγωνία [= (α.ε.) συναγωνισμός,(ν.ε.) ψυχική αβεβαιότητα] τό ἀγώνισμα ἡ ἀγέλη [= κοπάδι ζώων] ἡ ἀγελάς (-άδα) [= (α.ε.) αυτή που ανήκει στην αγέλη, (ν.ε.) το θηλυκό βόδι] ἀγελαῖος τό ἄγημα [= τμήμα στρατού]	αγωγιμότητα αγωγιάτης αγώ(γ)ι
		ὁ ἀγωνοδίκης ὁ ἀγωνοθέτης [= ο κριτής των αγώνων], φορτηγός [= αυτός που μεταφέρει φορτία]	ὁ ἀνταγωνιστής διάγω [= (α.ε.) μεταφέρω στο απέναντι μέρος, (ν.ε.) διαβιώνω] εἰσάγω εἰσακτέος ἐξάγω κατάγω [= (α.ε.) οδηγώ προς τα κάτω, (ν.ε.) επιτυγχάνω] ξεναγώ παράγω συνάγω (ν.ε. συνάζω) [= συγκεντρώνω] ἡ σύναξις (-η) ὁ κυνηγός ὁ μυσταγωγός ὁ λοχαγός ὁ ξεναγός [= αυτός που οδηγεί τους ξένους] ὁ ὁδηγός παιδαγωγός ὑδραγωγός τό ὑδραγωγεῖον (-είο)	συναξάρι το φορτηγό επιβατηγός πλοηγός παρθεναγωγείο οχηματαγωγό [= το πλοίο που μεταφέρει οχήματα] νηπιαγωγός

Ασκήσεις

1. Να κατατάξετε τις παρακάτω ομόρριζες του ρ. ἄγω λέξεις της α.ε. στην κατηγορία που ανήκουν, ανάλογα με αυτό που δηλώνουν (πρόσωπο που ενεργεί, ενέργεια, αποτέλεσμα ενέργειας): ἄγημα, ἀγωνία, ἀγωγός, ἀγωγή, ἀγώνισμα, ἀγωγεύς.
   

2. α. Να γράψετε από μία λέξη της ν.ε. ομόρριζη του ρ. ἄγω που να ανταποκρίνεται στη σημασία των προτάσεων και φράσεων που σας δίνονται:
   

   i. πρόσωπο που φροντίζει για την ανατροφή των παιδιών:	_____________________________
   ii. δείχνω τα αξιοθέατα ενός τόπου σε ξένους:	_____________________________
   ii. η ανατροφή:	_____________________________
   iv. όχημα μεταφοράς φορτίων:	_____________________________

   
   
   β. Να γράψετε την αρχική σημασία των λέξεων κυνηγός, ἀγελάς και μυσταγωγία, σύμφωνα με την ετυμολογική τους προέλευση.

3. Να συμπληρώσετε τους τύπους που λείπουν με λέξεις της ν.ε. ομόρριζες των ρημάτων που δίνονται, σύμφωνα με το συμπληρωμένο παράδειγμα:

   ἀνάγω	αναγωγή	αναγωγικός	ανάγωγος
   εἰσάγω
   ἐξάγω
   κατάγω
   μετάγω
   παράγω

4. Με τη βοήθεια του λεξικού σας να βρείτε την ετυμολογική προέλευση των λέξεων «φορτικός» και «φορτηγός» και να εξηγήσετε τη σημασιολογική διαφορά τους.

Β2. Ετυμολογικά

Πρώτο συνθετικό λέξη κλιτή – ρήμα

Ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε σύνθετα επίθετα της α.ε. με τα συνθετικά που δίνονται:
   ῥίπτω (θ. μέλλ. ῥιψ-) + ἀσπίς ______________________
   δοκέω, -ῶ (θ. μέλλ. δοκησ-) + σοφός ____________________
   πείθω + ἡνία _________________________
   ἔχω + μῦθος _________________________
   μέλλω + νύμφη _________________________

2. Να αναλύσετε τις παρακάτω λέξεις στα συνθετικά τους μέρη και να δείξετε την αλλαγή του θέματος του ρήματος (ως α΄ συνθετικού), όπου συμβαίνει: ἐχέγγυος, Μενέλαος, φέρελπις, λιποσαρκής (θ. λειπ- και λιπ-).
   

Γ1. Γραμματική

1. Υποτακτική ενεστώτα του ρ. εἰμί και παρακειμένου των βαρύτονων ρημάτων ε.φ.

Η υποτακτική ενεστώτα του ρ. εἰμί συμπίπτει με τις καταλήξεις της υποτακτικής που μελετήσατε στην προηγούμενη Ενότητα.

Κλίση υποτακτικής ενεστώτα ρ. εἰμί

Η υποτακτική του παρακειμένου των βαρύτονων ρημάτων σχηματίζεται τόσο περιφραστικά (πιο εύχρηστος τύπος) από την ενεργητική μετοχή παρακειμένου του ρήματος και την υποτακτική ενεστώτα του ρ. εἰμί, π.χ. λε-λυκώς, -υῖα, -ός ὦ, όσο και μονολεκτικά (σπάνια), π.χ. λελύκ-ω, λελύκ-ῃς κτλ.

• Να κλίνετε την περιφραστική υποτακτική παρακειμένου ε.φ. του ρ. λύω:

Κλίση υποτακτικής παρακειμένου ε.φ.

2. Αλληλοπαθητική αντωνυμία

Αλληλοπαθητική είναι η αντωνυμία που φανερώνει ότι δύο η περισσότερα πρόσωπα ενεργούν και παθαίνουν αμοιβαία, π.χ. "ἀγαπᾶτε ἀλλήλους". Επειδή δηλώνει σχέση ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα πρόσωπα, έχει μόνο πληθυντικό (και δυϊκό) αριθμό. Καθώς λειτουργεί ως αντικείμενο ρημάτων, απαντά μόνο στις πλάγιες πτώσεις:

Γ2. Σύνταξη

Απρόσωπη σύνταξη

Στην προηγούμενη τάξη γνωρίσατε τη συντακτική λειτουργία του απαρεμφάτου:

• Το άναρθρο απαρέμφατο λειτουργεί ως αντικείμενο σε προσωπικά ρήματα.
  Π.χ. Ἐθέλομεν ἀποθνήσκειν ὑπέρ τῶν δικαίων.
• Το άναρθρο απαρέμφατο λειτουργεί ως υποκείμενο σε απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις.
  Π.χ. Πῶς οὖν οὐκ ἄτοπον τούς ἐν τοσούτοις κοινωνοῦντας ἀλλήλοις ἐν τοῖς χρήμασιν οὕτως εἶναι πλεονέκτας, καί τήν αὐτήν μή διατηρεῖν ἰσονομίαν;

Απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις

Παρατήρηση

Συνήθως στην απρόσωπη σύνταξη δίπλα στο απρόσωπο ρημα ή την απρόσωπη έκφραση συναντάται μια δοτική που δείχνει το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται το ρήμα. Αυτή είναι η δοτική προσωπική, η οποία συχνά εννοείται.

π.χ. Προσήκει ἡμῖν ἐπαινέσαι τήν τῶν προγόνων ἀρετήν (= Αρμόζει σ’ εμάς να επαινέσουμε την αρετή των προγόνων).

Το υποκείμενο του απαρεμφάτου στην απρόσωπη σύνταξη

Το υποκείμενο του απαρεμφάτου στην απρόσωπη σύνταξη βρίσκεται σε αιτιατική πτώση. Εάν μάλιστα το απρόσωπο ρήμα ή η απρόσωπη έκφραση συνοδεύεται από δοτική προσωπική, αυτή, εφόσον μετατραπεί σε αιτιατική, μας δίνει το υποκείμενο του απαρεμφάτου (στο προηγούμενο παράδειγμα: το υποκείμενο του ἐπαινέσαι είναι ἡμᾶς). Δηλαδή:

Ασκήσεις

1. Να μεταφέρετε τις παρακάτω υποτακτικές αορίστου και ενεστώτα στον παρακείμενο (περιφραστικά και στα τρία γένη) στον ίδιο αριθμό και στο ίδιο πρόσωπο:
   γράψωμεν _____________________________
   τάττῃς _____________________________
   βλάψωσιν _____________________________
   κρύψητε _____________________________
   πείθῃ _____________________________
   ἐρμηνεύωμεν ______________________________

2. Να αντιστοιχίσετε τα ρήματα της στήλης Α΄, με τη γραμματική αναγνώρισή τους στη στήλη Β΄:

   A'	B'
   λέγητε ὦσιν πράξωμεν παραμεμενηκώς ᾖ	γ΄ πληθ. υποτ. ενεστ. γ΄ εν. υποτ. παρακ. β΄ πληθ. υποτ. ενεστ. α΄ πληθ. υποτ. αορ.

3. Να συμπληρώσετε τις προτάσεις με τον κατάλληλο τύπο του ρήματος:
   α. Ἡ μέν φύσις, ἄν ____________ (εἰμί, υποτ. ενεστ.) πονηρά, πολλάκις φαῦλα βούλεται.
   β. Ἐάν σύ ____________ (ἀριστεύω, υποτ. αορ.), ὑπισχνοῦμαί σοι δέκα τάλαντα.
   γ. Ἐάν ὑμεῖς ταῦτα ____________ (πράττω, υποτ. αορ.), εὐθὐς ὑμῖν στρατιώτας πέμψομεν.
   δ. ____________ (παιδεύω, α΄ πληθ. υποτ. αορ.) τόν ἀπαίδευτον.

4. Να συμπληρώσετε τον κατάλληλο τύπο της υποτακτικής ενεστώτα τον ρ. εἰμί και να ερμηνεύσετε τις παρακάτω προτάσεις:
   α. Ὁταν σύ τῶν ἀλόγων θηριωδέστερος _____________, τότε φίλων ἔρημος γίγνῃ.
   β. Ὄνειδος (= ντροπή) αἰσχρός βίος ὅμως, κἄν (= ακόμα και αν) ἡδύς _____________.
   γ. Ἱκανοί εἰσιν οἱ θεοί τούς μικρούς, κἄν ἐν δεινοῖς (= σε κινδύνους) _____________, σώζειν εὐπετῶς (= εύκολα).
   δ. Ἀνήρ πονηρός δυστυχεῖ, κἄν εὐτυχής _____________.