Ο Περικλής αγορεύει στην Πνύκα (σχέδιο του Philip von Foltz, 1852)

Τα μειονεκτήματα του γραπτού λόγου σε σχέση με τον προφορικό

Α. Κείμενο

Ο Αλκιδάμας από την Ελαία της Μικράς Ασίας (α΄ μισό 4ου αι. π.Χ.) δίδαξε τη ρητορική στην Αθήνα. Υπήρξε μαθητής του ξακουστού σοφιστή Γοργία, όπως και ο ομότεχνος και αντίπαλός του Ισοκράτης. Σε αντίθεση με τον τελευταίο, που έδινε ιδιαίτερη προσοχή στη γλωσσική μορφή και στην προετοιμασία των επιχειρημάτων, ο Αλκιδάμας, συνεχίζοντας την παράδοση του Γοργία, πίστευε στον εκφραστικό αυτοσχεδιασμό. Στο κείμενο που θα μελετήσετε επισημαίνει μειονεκτήματα του προσχεδιασμένου γραπτού λόγου.

Ἡγοῦμαι δ' οὐδέ λόγους δίκαιον εἶναι καλεῖσθαι τούς γεγραμμένους, ἀλλ' ὥσπερ εἴδωλα καί σχήματα καί μιμήματα λόγων, τήν αὐτήν περί αὐτῶν εἰκότως ἄν δόξαν ἔχοιμεν, ἥνπερ καί περί τῶν χαλκῶν ἀνδριάντων καί λιθίνων ἀγαλμάτων καί γεγραμμένων ζώων. Ὥσπερ γάρ ταῦτα μιμήματα τῶν ἀληθινῶν σωμάτων ἐστί, καί χρῆσιν οὐδεμίαν τῷ τῶν ἀνθρώπων βίῳ παραδίδωσι, τόν αὐτόν τρόπον ὁ γεγραμμένος λόγος ἐκ βιβλίου μέν θεωρούμενος ἔχει τινάς ἐκπλήξεις, ἐπί δέ τῶν καιρῶν ἀκίνητος ὤν οὐδεμίαν ὠφέλειαν τοῖς κεκτημένοις παραδίδωσιν. Ἀλλ’ ὥσπερ ἀνδριάντων καλῶν ἀληθινά σώματα πολύ χείρους τάς εὐπρεπείας ἔχοντα πολλαπλασίους ἐπί τῶν ἔργων τάς ὠφελείας παραδίδωσιν, οὕτω καί λόγος ὁ λεγόμενος ἔμψυχός ἐστι καί ζῇ καί τοῖς πράγμασιν ἕπεται, ὁ δέ γεγραμμένος εἰκόνι λόγου τήν φύσιν ὁμοίαν ἔχων ἁπάσης ἐνεργείας ἄμοιρος καθέστηκεν.

Ἀλκιδάμας, Περί Σοφιστῶν 15.27-28 (διασκευή)

Ερμηνευτικά σχόλια

τῶν χαλκῶν ἀνδριάντων καί λιθίνων ἀγαλμάτων: Τα αγάλματα ήταν κυρίως ομοιώματα θεών και ηρώων, αν και ο όρος είχε γενικότερη χρήση. Οι ανδριάντες ήταν ολόγλυφα, φυσικού ή υπερφυσικού μεγέθους, ομοιώματα κοινών θνητών, κυρίως αθλητών, που τοποθετούνταν κυρίως σε ιερά και γυμναστήρια.

ὁ δέ γεγραμμένος εἰκόνι λόγου τήν φύσιν ὁμοίαν ἔχων ἁπάσης ἐνεργείας ἄμοιρος καθέστηκεν: Πολλοί αρχαίοι διανοητές απορρίπτουν την αξία του γραπτού λόγου επισημαίνοντας τον προσχεδιασμένο χαρακτήρα του που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για εξαπάτηση. Στον Φαῖδρο ο Πλάτων υποτιμά σαφώς τη γραπτή γλωσσική έκφραση, κάτι που επιβεβαιώνεται και στην Ἑβδόμη Ἐπιστολή του. Στην πλατωνική Ακαδημία όργανο διδασκαλίας ήταν ο προφορικός λόγος.

Ερωτήσεις

1. Με τι παρομοιάζει ο Αλκιδάμας τον γραπτό λόγο;
2. Ποιες αναλογίες επισημαίνει ο Αλκιδάμας μεταξύ του γραπτού λόγου και των εικαστικών τεχνών;
3. Ποιο είναι το βασικότερο μειονέκτημα του γραπτού λόγου σύμφωνα με τον Αλκιδάμαντα;
4. Αφού σχηματίσετε ομάδες δύο ατόμων, να διατυπώσετε με σύντομους αυτοσχέδιους λόγους επιχειρήματα υπέρ και κατά του γραπτού λόγου.

Β1. Λεξιλογικός Πίνακας

ἡ δόξα [θ. δοκ-, δεκ- > ρ. δοκέω, δοκῶ και δέχομαι] [στο κείμενο συναντήσατε τον τύπο: δόξαν]
		Αρχαία Ελληνική	Αρχαία / Νέα  Ελληνική	Νέα  Ελληνική
		δοκῶ τό δόκημα, [= η φαντασία, η γνώμη] ἡ δόκησις [= η άποψη] τό δόξασμα [= η γνώμη]	δεκτικός δοκοῦν (μετοχή, ουδ.) τό δόγμα δοξάζω [= (α.ε.) έχω στο μυαλό μου, φαντάζομαι, (ν.ε.) αποδίδω τιμές] ἡ δοξασία [= η γνώμη, η ιδέα] δοξαστικός δόκιμος δοκιμάζω ἡ δοκιμασία	δοκιμή δοκίμιο
		ἡ ἀδοξία	δοκησίσοφος ἀδόξαστος [= (α.ε.) απροσδό-κητος, (ν.ε.) άδοξος] ἀδόκητος ἄδοξος ἔνδοξος ἐπίδοξος ἑτερόδοξος εὐδοκῶ ἡ ὁρθοδοξία ὁμόδοξος κακόδοξος φιλόδοξος μεγαλόδοξος κενόδοξος παράδοξος ἀποδεκτός ἀποδέκτης	δοξολογώ δοκιμιογράφος (απ)αισιόδοξος ανορθόδοξος ματαιόδοξος μισαλλόδοξος μωροφιλόδοξος τρισένδοξος αποδοκιμασία

Ασκήσεις

1. Να αναλύσετε ετυμολογικά τις παρακάτω λέξεις της α.ε. στα συνθετικά τους μέρη:
   

   σύνθετη λέξη	α΄ συνθετικό	β΄ συνθετικό
   ἄδοξος
   ὁρθοδοξία
   δοκησίσοφος
   φιλόδοξος
   κενόδοξος
   εὐδοκῶ

   
   
   
2. Να κατατάξετε τις παρακάτω λέξεις του Λεξιλογικού Πίνακα στις δύο στήλες με βάση το θέμα από το οποίο σχηματίζονται (δεκ-, δοκ-):
   
   

   σύνθετη λέξη	θ. δεκ-	θ. δοκ-
   δόγμα
   δεκτικός
   δόκιμος
   δοξασία
   ἀδόκητος
   ἑτερόδοξος
   δοκιμασία
   ἀποδεκτός

   
   
3. Να αντιστοιχίσετε τις παρακάτω λέξεις του Λεξιλογικού Πίνακα με το ερμήνευμά τους:
   
   

   1. μισαλλόδοξος 2. ομόδοξος 3. ματαιόδοξος 4. κενόδοξος 5. παράδοξος

   α. αυτός που δεν έχει ουσιαστικούς σκοπούς στη ζωή του β. αυτός που είναι έξω από τα συνηθισμένα, ο αλλόκοτος γ. αυτός που έχει ίδια πίστη με κάποιον άλλο δ. αυτός που μισεί όποιον έχει διαφορετικά πιστεύω από τον ίδιο ε. αυτός που επιδιώκει ή υπερηφανεύεται για κάτι ασήμαντο

   
   

Β2. Ετυμολογικά

Επαναληπτικές ασκήσεις

1. Να σχηματίσετε παρασύνθετες λέξεις της α.ε. από τις σύνθετες λέξεις που σας δίνονται:
   
   

   σύνθετη λέξη	παρασύνθετο ρήμα	παρασύνθετο ουσιαστικό
   γεωμέτρης
   φιλόλογος
   θεολόγος
   στρατηγός
   γεωργός
   ἀφελής
   δυσσεβής

2. Να αντιστοιχίσετε τα παρακάτω επίθετα (ρηματικά ή απλά) της α.ε. με το σύνθετο ρήμα από το οποίο προέρχονται:

   
   

3. Να αναλύσετε ετυμολογικά τις παρακάτω λέξεις της α.ε. και να εξηγήσετε τους μετασχηματισμούς του β' συνθετικού, σύμφωνα με όσα έχετε διδαχθεί στα κεφάλαια της σύνθεσης: φιλόδοξος, ὑδροφόρος, εὔφρων, δήμαρχος, φερέγγυος, παράφρων.

4. Να εξηγήσετε τις αλλαγές στο γραμματικό είδος στις παρακάτω περιπτώσεις:
   ὁ ἄρχων < μτχ. ενεστ. ρ. ἄρχω
   οἱ ζῶντες < οἱ ζῶντες ἄνθρωποι
   Περικλεής-Περικλῆς < περικλεής (= ένδοξος)

Γ. Γραμματική – Σύνταξη

Επαναληπτικές ασκήσεις

1. Να αντιστοιχίσετε τους ρηματικούς τύπους με τη γραμματική τους αναγνώριση και να συμπληρώσετε το πρόσωπο στο οποίο δίνονται:

   
   

2. Να αναγνωρίσετε γραμματικώς τους ομόηχους ρηματικούς τύπους και να δώσετε ανάλογα παραδείγματα από άλλα ρήματα: πράττεσθε - πράττεσθαι, βλάπτει - βλάπτῃ - βλάπτῃ - βλάπτοι, ἱκετεύσω - ἱκετεύσω, παύσαι - παῦσαι - παῦσαι. Κατόπιν να αντικαταστήσετε χρονικά τους υπογραμμισμένους τύπους.
   

3. Να κλίνετε στις πλάγιες πτώσεις του ίδιου αριθμού τις φράσεις: ἡ ἐμή πατρίς, ὁ ἡμέτερος πρόγονος, τό σφέτερον πάθος, ὁ πολύς θόρυβος, τό μέγα δέος.
   

4. Να συμπληρώσετε τον πίνακα με τους τύπους του ρ. εἰμί που ζητούνται:
   

   Ενεστώτας	Παρατατικός	Μέλλοντας
   	ἦσαν
   εἴη
   		ἔσοισθε
   ἐστί

   
   

5. Να συμπληρώσετε τα παρακάτω γνωμικά με το β΄ εν. προστακτικής ενεστώτα των ρημάτων ἄρχω, βούλομαι, θέλω, ἀπέχομαι και να τα μεταφράσετε:
   α. Ἀλλοτρίων___________.
   β. ___________ δ’ ἀρέσκειν πᾶσι, μή σαυτῷ μόνον.
   γ. Γλώττης ___________.
   δ. Καλῶς ἀκούειν (= να επαινείσαι) μᾶλλον ἤ πλουτεῖν ___________.

6. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των υπογραμμισμένων όρων:
   α. Ῥητορικούς καλοῦμεν τούς ἐν τῷ πλήθει λέγειν δυναμένους.
   β. Οὐκοῦν χρή καί περί τῶν λόγων τήν αὐτήν ἔχειν διάνοιαν, ἥνπερ καί περί τῶν ἄλλων.
   γ. Οὐ γάρ ἐμπορίαν ἀλλά λειτουργίαν ἐνόμιζον εἶναι τήν τῶν κοινῶν ἐπιμελείαν.
   δ. Μεγίστων ἐπαίνων ἀξίους ἡγοῦμαι γεγενῆσθαι τούς τοῖς σώμασιν ὑπέρ τῆς Ἑλλάδος προκινδυνεύσαντας.
   ε. Εἰκός ἐστιν αὐτούς βελτίους γίγνεσθαι.
   στ. Ὁμολογεῖται τήν τῶν Ἀθηναίων πόλιν ἀρχαιοτάτην εἶναι.

7. Να γίνει πληρης συντακτική αναγνώριση (είδος, εξάρτηση) των ονοματικών και επιρρηματικών προσδιορισμών:
   α. Ἤν δέ τήν είρήνην ποιησώμεθα, μετά πολλῆς ἀσφαλείας τήν πόλιν οἰκήσομεν.
   β. Οὗτός ἐστι φίλος Δημοσθένει.
   γ. Λακεδαιμόνιοι βοῇ καί οὐ ψήφῳ κρίνουσι.
   δ. Διαφέρει γυνή ἀνδρός τήν φύσιν.
   ε. Πειθοῦς δημιουργός ἐστιν ἡ ρητορική.
   στ. Νῦν ὑπέρ πάντων ἀγών!
   ζ. Μεγίστου κακοῦ ἀπηλλάγησαν οἱ παῖδες, πονηρίας.
   η. Καί τριῶν ἄλλων ἡμερῶν τήν ὁδόν ἀνύσαντες (= αφού διανύσαμε) ἐρχόμεθα ἐς πόλιν τῆς Μακεδονίας Βέροιαν μεγάλην καί πολυάνθρωπον.

8. Να αναγνωρίσετε συντακτικώς τα απαρέμφατα (είδος, συντακτική θέση, υποκείμενο, ταυτοπροσωπία / ετεροπροσωπία) των φράσεων:
   α. Τοῖς φαυλοτάτοις τῶν ἀνθρώπων ἔξεστιν οὐ μόνον περί τῶν ἀνδρῶν τῶν ἀρίστων ἀλλά καί περί τῶν θεῶν ὑβριστικούς λόγους εἰπεῖν.
   β. Ἡγοῦμαι δ’ ὑμᾶς οὐκ ἀγνοεῖν ὅτι πολλοί καί τῶν ἄλλων Ἑλλήνων τοῖς μέν σώμασιν μετ’ ἐκείνων ἀκολουθεῖν ἠναγκάζοντο, ταῖς δ’ εὐνοίαις μεθ’ ὑμῶν ἦσαν.
   γ. Ὑπέρ ὧν βουλεύεσθαι χρή καί σκοπεῖν, ὅπως μή τούς πρότερον μισοῦντας τήν ἀρχήν τήν Λακεδαιμονίων ἤ τούτων ὕβρις ποιήσει τήν ἐκείνων συμμαχίαν αὑτῶν νομίζειν εἶναι σωτηρίαν.
   δ. Ταῦτα οὐ μόνον τούς εὖ πεποιηκότας (= αυτοί που έχουν ευεργετήσει) ἀλλά καί τούς μηδέν ἀδικοῦντας τυγχάνειν δίκαιον ἐστι.
   ε. Πειράσομαι δ' ὑμᾶς διδάξαι, οὕς ἡγοῦμαι τῶν πολιτῶν προσήκειν ὀλιγαρχίας ἐπιθυμεῖν καί οὕς δημοκρατίας.
   στ. Ἐγώ δ’ ἡγοῦμαι μέν χρῆναι μηδεμίαν μήτ’ αἰτίαν (= παράπονο) μήτε κατηγορίαν μεῖζον δύνασθαι (= να έχει μεγαλύτερη δύναμη) τῶν ὅρκων καί τῶν συνθηκῶν.
   

9. Να αναγνωρίσετε συντακτικώς τις μετοχές (είδος, υποκείμενο, συντακτική θέση) των φράσεων:
   α. Ποῖος γάρ ἄν λόγος ἐξισωθείη ταῖς ἡμετέραις δυσπραξίαις (= με τις δυστυχίες μας), ἤ τίς ἄν ῥήτωρ ἱκανός γένοιτο κατηγορῆσαι τῶν Θηβαίοις ἡμαρτημένων;
   β. Εἴπερ ἐδύναντο οἱ κατήγοροι ἰδίᾳ (= ατομικά) με ἀδικοῦντα ἐξελέγξαι (= να αποδείξουν), οὐκ ἄν τά τῶν τριάκοντα ἁμαρτήματα ἐμοῦ κατηγόρουν.
   γ. Οὐ Φρύνιχος μέν καί Πείσανδρος καί οἱ μετ’ ἐκείνων δημαγωγοί, ἐπειδή πολλά εἰς ὑμᾶς ἐξήμαρτον (= αφού διέπραξαν πολλές αδικίες εις βάρος σας), τάς περί τούτων δείσαντες (< δέδοικα / δέδια = φοβάμαι) τιμωρίας τήν προτέραν ὀλιγαρχίαν κατέστησαν;
   δ. Ὑμᾶς οὖν χρή ἐκ τούτων δοκιμάζειν τούς πολίτας, σκοποῦντας (< σκοπέω, -ῶ = εξετάζω) μέν ὅπως ἦσαν ἐν τῇ δημοκρατίᾳ πεπολιτευμένοι, ζητοῦντας δέ εἴ τις αὐτοῖς ἐγίγνετο ὠφέλεια τῶν πραγμάτων μεταπεσόντων (= σε περίπτωση που άλλαζε το πολιτικό καθεστώς).
   ε. Ἐκεῖνος μέν οὖν ἐλθών εἰς Λακεδαίμονα ἔμενεν ἐκεῖ πολύν χρόνον, καταλιπών (< καταλείπω = εγκαταλείπω) ὑμᾶς πολιορκουμένους, εἰδώς (< οἶδα = γνωρίζω) τό ὑμέτερον πλῆθος ἐν ἀπορίᾳ ἐχόμενον (= να βρίσκεται σε δύσκολη θέση) καί διά τόν πόλεμον καί τά κακά τούς πολλούς τῶν ἐπιτηδείων ἐνδεεῖς ὄντας (= να στερούνται τα απαραίτητα).
   στ. Οὗτοι μέν ἐζήτουν κατιέναι (= επιδίωκαν να γυρίσουν από την εξορία) ὡς τήν μέν τῆς θαλάττης ἀρχήν Λακεδαιμονίοις παραδώσοντες, αὐτοί δ’ ὑμῶν ἄρξοντες.

Αττικός σκύφος (μέσα 7ου αι. π.Χ.) με εγχάρακτη επιγραφή (Αθήνα, Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς)